„Pokój Tobie, Polsko! Ojczyzno moja!” – konferencja o obawach władz, nadziejach społeczeństwa, przebiegu i efektach drugiej pielgrzymki Jana Pawła II do Polski w jej czterdziestą rocznicę

Miejsce drugiej pielgrzymki Jana Pawła II do Polski w dokumentach, pamięci społecznej oraz historycznej, konteksty, konflikty i nadzieje z nią związane – wszystkie te zagadnienia zostały podjęte podczas ogólnopolskiej konferencji naukowej zatytułowanej: II pielgrzymka Jana Pawła II do Polski: nauczanie, przebieg, efekty, która odbyła się 14 czerwca bieżącego roku w Warszawie. Organizatorami wydarzenia był Instytut De Republica oraz Instytut Historii Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie.

Druga pielgrzymka Jana Pawła II do Polski odbyła się w dniach 16-23 czerwca 1983 roku i, jak wspólnie wskazują badacze pontyfikatu polskiego papieża, jest jego najmniej opisaną podróżą do Ojczyzny. Zorganizowana przez Instytut De Republica oraz Instytut Historii Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego ogólnopolska konferencja miała pokazać nie tyle tło religijne, co towarzyszące tej pielgrzymce konteksty historyczne oraz społeczne. – Rok 1983 był czasem stanu wojennego, który został odwołany dopiero po wizycie papieża w Polsce. To także czas rozkwitu „Solidarności” – wielkiego zrywu społecznego, politycznego oraz kulturowego i duchowego dla Polaków. Chcemy przypomnieć klimat tamtych dni, entuzjazm i towarzyszenie Polaków Ojcu Świętemu podczas podróży – wskazał ks. prof. dr hab. Waldemar Graczyk, dziekan Wydziału Nauk Historycznych UKSW.

Niezwykle istotnym kontekstem drugiej pielgrzymki Jana Pawła II do Polski była sytuacja geopolityczna Polski i w ogóle – Europy Środkowo-Wschodniej, pogrążonej w komunizmie, odciętej od Zachodu. Jak zauważył prof. zw. dr hab. Andrzej Przyłębski, Dyrektor Instytutu De Republica, dla ówczesnych władz kluczowe było przełamanie izolacji międzynarodowej spowodowanej wprowadzeniem stanu wojennego oraz pokazanie, że Polska Rzeczpospolita Ludowa jest państwem silnym i dobrze zarządzanym: –  Władze PRL, negocjując drugą pielgrzymkę Jana Pawła II do Polski, z jednej strony starały się być życzliwe, z drugiej strony robiły wszystko, by możliwie najbardziej odsunąć ją w czasie oraz maksymalnie ograniczyć jej zasięg. Nie udało się jednak ostatecznie uniknąć spotkania z Lechem Wałęsą ani papieskich homilii, których władze komunistyczne nie były w stanie kontrolować ani cenzurować.

Profesor Przyłębski w słowie wstępnym skierowanym do uczestników konferencji, przywołał także osobiste wspomnienia z drugiej podróży Ojca Świętego do Polski. Zwrócił uwagę zwłaszcza na wygłoszone przez papieża homilie, w których, zdaniem profesora, na pierwsze miejsce wybijało się myślenie papieża o jednostce, wspólnocie oraz społeczeństwie jako pewnej całości. – Do drugiej pielgrzymki mam stosunek bardzo osobisty. Do dziś wybrzmiewają w mojej głowie słowa wypowiedziane przez papieża podczas spotkania z młodzieżą na Jasnej Górze: „Musicie od siebie wymagać, nawet gdyby inni od was nie wymagali”. Nie ma ważniejszego imperatywu kategorycznego niż ten – wspominał.

Serię konferencyjnych referatów rozpoczęło wystąpienie dr. hab. Pawła Skibińskiego, prof. ucz., który za cel postawił sobie odpowiedź na pytanie: gdzie jest miejsce drugiej pielgrzymki Jana Pawła II do Polski w dostępnych dziś dokumentach? – Cały czas obcujemy z wydarzeniem, które mieści się nie tylko w pamięci historycznej ale także indywidualnej. Większość historyków twierdzi, że nie warto badać czegoś, co jest tak bardzo obecne w pamięci zbiorowej. Według profesora Skibińskiego, w  pracach naukowych badaczy pontyfikatu Jana Pawła II, w relacjach dotyczących pielgrzymki z 1983 roku przebijają się przekazy określające tę wizytę jako „pielgrzymkę nadziei” dla państwa pogrążonego w stanie wojennym, której głównym celem miało być podbudowanie społecznego morale. Według Skibińskiego jest to błędny przekaz. Profesor podkreślił, że główną osią papieskiego przesłania był  kontekst religijny (sześćsetlecie obrazu jasnogórskiego, beatyfikacja Urszuli Ledóchowskiej, wspomnienie świętego Maksymiliana Marii Kolbego w Niepokalanowie).

Inne spojrzenie na pielgrzymkę Jana Pawła II z 1983 roku przedstawił dr Andrzej Grajewski, według którego jednym z najważniejszych punktów na mapie papieskiej wizyty były Katowice. Redaktor „Gościa Niedzielnego” skupił się na homilii wygłoszonej 20 czerwca 1983 roku na lotnisku Muchowiec, która, w jego opinii, była zupełnie inna niż wszystkie dotychczasowe. Przede wszystkim Ojciec Święty zwracał się bezpośrednio do robotników, w tym górników. Podkreślał znaczenie ludzkiej podmiotowości, praw pracowniczych, wskazywał na właściwe budowanie relacji pracodawca-pracownik. Grajewski podkreślił również, że tam gdzie pojawiał się w 1983 roku papież, władze niemal przestawały istnieć, ludzie mogli poczuć się swobodniej: – Papież postawił na całkowitą ekspansję katolicyzmu w dobie komunizmu. Wizyta sprzyjała przetrwaniu wcześniejszych tendencji antysocjalistycznych, którym wtórowało podziemie solidarnościowe. Pielgrzymka wzmocniła społeczeństwo i dała „Solidarności” oddech, który pozwolił jej dotrwać do roku 1989.

Inną kwestię poruszył dr hab. Rafał Łatka, prof. ucz., który skupił się na negocjacjach pomiędzy przedstawicielami Kościoła oraz władz PRL, towarzyszących ustalaniu szczegółów podróży Ojca Świętego do Polski w 1983 roku. Zdaniem profesora negocjacje należy podzielić na dwa etapy, dla których cezurę czasową wyznacza jesień 1982 roku. Data ta jest nieprzypadkowa, bowiem druga pielgrzymka, wedle pierwotnych założeń, miała odbyć się wiosną, następnie latem tego właśnie roku. Stan wojenny, towarzyszące mu próby zduszenia ruchu solidarnościowego, niepewne nastroje społeczne przyczyniły się do przesuwania w czasie tej wizyty. – Obie strony miały rozbieżne oczekiwania. Kościół chciał, aby internowani i przetrzymywani zostali wypuszczeni z okazji pielgrzymki, Jan Paweł II domagał się spotkania z Lechem Wałęsą oraz zalegalizowania związków zawodowych. W tym samym czasie władze komunistyczne szykowały się do delegalizacji „Solidarności” – podkreślił badacz. Ostatecznie termin pielgrzymki przypadł na koniec wiosny 1983 roku a w raportach PRL-owskich pozostałych z tamtego okresu, jako główny powód odwlekania papieskiej wizyty widnieje zapis mówiący o niemożności zapewnienia bezpieczeństwa Ojcu Świętemu ze względu na stan wojenny.

Dr Ewelina Ślęzak z łódzkiego IPN-u dokonała analizy zachowania ówczesnego aparatu bezpieczeństwa wobec pielgrzymki. Jako główne zagrożenia, których obawiano się w związku z przyjazdem Jana Pawła II do Polski, badaczka wyszczególniła: wzmocnienie grup pielgrzymkowych i duszpasterstw związanych z osobami internowanymi, nasilenie kontaktów Kościoła z obozem solidarnościowym, możliwość wykorzystania pielgrzymki do kampanii dla uwolnienia osób internowanych. – Największy niepokój i niepewność wzbudzały potencjalnie planowane działania „Solidarności”. Władze obawiały się, że będzie chciała pokazać swoją siłę. Dlatego już na wiele miesięcy przed przyjazdem Ojca Świętego do Polski rozpoczęto operację pod kryptonimem „Zorza”. Sztaby wojewódzkie powoływały specjalne zespoły, które miały zbierać informacje o wszystkich i wszystkim, co mogłoby „wypłynąć” podczas pielgrzymki – wskazała. Działania służb zakończyły się dopiero w styczniu 1984 roku. Z raportu końcowego wynika, że władze były pogodzone z manifestacjami solidarnościowymi. Aparat bezpieczeństwa zanotował także, że „zyski polityczne przeważają nad stratami”, przy czym Kościół został w nim nazwany „partnerem dwulicowym”.

W dalszej części spotkania zaproszeni prelegenci analizowali poszczególne miejsca, które odwiedził papież, w sposób szczególny skupiając się na siedmiu z nich: Warszawie, Niepokalanowie, Jasnej Górze, Poznaniu, Katowicach, Wrocławiu i Krakowie. Rezultatem zorganizowanej przez Instytut De Republica konferencji upamiętniającej drugą pielgrzymkę Jana Pawła II do Polski w 1983 roku będzie publikacja naukowa, w której znajdą się teksty wystąpień wszystkich zaproszonych do debaty prelegentów.