Maria Przezdziecka z Tyzenhauzów - malarka, miniaturzystka, filantropka
Opracowanie: dr Edyta Chlebowska KUL
Urodziła się 13 listopada 1823 r. w pałacu w Postawach na Wileńszczyźnie jako jedno z pięciorga dzieci hrabiego Konstantego Tyzenhauza – ornitologa, malarza, pułkownika armii Księstwa Warszawskiego oraz Walerii z Wańkowiczów. Edukację odebrała, jak większość arystokratek, w domu rodzinnym. Rysunków, a także muzyki oraz ornitologii uczył ją ojciec, który w młodości kształcił się pod okiem Jana Piotra Norblina i Aleksandra Orłowskiego, a następnie u Jana Rustema na Uniwersytecie Wileńskim. Konstanty Tyzenhauz był autorem licznych opracowań naukowych z zakresu ornitologii, które sam ilustrował, a w rodzinnym pałacu zgromadził imponującą kolekcję zoologiczną, liczącą ok. 3000 eksponatów, w tym reprezentacyjny zbiór okazów ptaków i ptasich jaj. W pałacu znajdowała się również bogata biblioteka, archiwum oraz interesująca kolekcja europejskiego malarstwa, głównie pejzażowego. W latach młodzieńczych Maria kopiowała dzieła sztuki z domowej galerii oraz portretowała osoby z najbliższego kręgu, m.in. kuzynki: Gabrielę Güntherówną (późniejszą Puzyninę) i Idę Güntherówną, Augusta Cieszkowskiego, Ignacego Chodźkę. Wykonywała także ilustracje do utworów Józefa Ignacego Kraszewskiego (m.in. do poematu Mindows oraz do powieści Poeta i świat) oraz innych autorów (np.: do Pielgrzyma w Dobromilu Izabeli Czartoryskiej i do Pana Tadeusza Adama Mickiewicza). Gabriela Puzynina z Güntherów na kartach pamiętnika, którego pierwsza część została opublikowana pod tytułem: W Wilnie i na dworach litewskich, wielokrotnie wspominała rysunkową pasję kuzynki, pisa la np., że „z braku wzorów Marynia sadzała odwiedzających ją i rysowała portrety lub sceny z przeczytanych poezyj i powieści”, a w trakcie przejażdżek po okolicy zawsze miała przy sobie ołówek i szkicownik „do zdejmowania widoków”. O tym, że Güntherówna ceniła talent kuzynki, świadczy fakt, że na okładce zbioru swoich poezji W imię Boże wydanego w Wilnie w 1843 r. zamieściła wykonany przez Marię wizerunek anioła splatającego wieniec u stóp krzyża.
W 1842 r. Maria Tyzenhauz poślubiła Aleksandra Przezdzieckiego herbu Pierzchała, literata, historyka, późniejszego wydawcę licznych źródeł historycznych. Młodych małżonków łączyły wspólne zainteresowania artystyczne: podczas gdy Aleksander Przezdziecki w tym samym roku opublikował na łamach wileńskiego „Atheneum” artykuł poświęcony postawskiej galerii malarskiej, Maria ofiarowała ojcu w prezencie imieninowym album wypełniony rysunkowymi kopiami tychże obrazów. Lata 1845-1849 małżeństwo Przezdzieckich spędziło w podróży po Europie, najdłużej zatrzymując się we Włoszech, gdzie podziwiali zabytki sztuki oraz nawiązali liczne znajomości w kręgach literackich i artystycznych. Maria blisko związała się z księżną Zofią z Branickich Odescalchi, której salon w Palazzo Chigi-Odescalchi stanowił jeden z głównych rzymskich ośrodków życia towarzyskiego i intelektualnego i która dzięki wpływom w kręgach watykańskich nazywana jest „pierwszym polskim papieżem”. W Rzymie i Neapolu Maria pobierała nauki malarstwa, utrzymywała również kontakty z licznymi artystami, czego świadectwem był jej album, w którym znajdowały się prace takich twórców, jak: Eugene Delacroixe, Paul Delaroche, Horace Vernet, Hipolit Bellangé, Filip Koelman, Piotr Michałowski, Marcin Zaleski, Karol Balicki, Jan Drewaczyński, „a przede wszystkim – jak relacjonował Zygmunt Wdowiszewski – Cyprian Norwid”. Przezdziecka ceniła twórczość poety, wspierała go materialnie, a w 1869 r. kupiła namalowaną przez Norwida kompozycję Bramy piekieł. Także w późniejszych latach hrabina często przebywała za granicą, a w latach 1852-1863 w związku z edukacją synów Konstantego i Gustawa, mieszkała w Paryżu.
Twórczość artystyczna Marii Przezdzieckiej jest mało znana, choć już współcześni zauważali, że każdą wolną chwilę poświęcała „swoim ulubionym zajęciom malarskim”, największą biegłość osiągając w technice akwareli. Swych prac z reguły nie wystawiała. Wyjątek stanowiła akwarelowa kopia portretu Katarzyny z Branickich Potockiej pędzla Franza Winterhaltera, wykonana w skali 1:1, która była eksponowana dwukrotnie: w 1860 r. w Warszawie i w 1894 r. we Lwowie, zyskując uznanie dla precyzji rysunku oraz głębi i nasyceniu akwarelowej plamy. Rysunki, akwarele oraz obrazy malowane przez hrabinę znajdowały się głównie w zbiorach rodzinnych i zostały w większości zniszczone w Warszawie na początku 1939 r. w spalonym przez Niemców pałacu na ul. Foksal, wraz z tamtejszą kolekcją dzieł sztuki oraz imponującymi zbiorami Biblioteki Ordynacji Przezdzieckich.
Za najważniejsze dokonanie artystyczne Marii Przezdzieckiej bez wątpienia należy uznać iluminatorską dekorację oraz projekt artystycznej oprawy rękopiśmiennego kodeksu zawierającego polski przekład bulli papieża Piusa IX Ineffebilis Deus o niepokalanym poczęciu Najświętszej Maryi Panny, złożonego z 26 kart. Prace nad tym dziełem artystka rozpoczęła w roku 1857 za namową autora tłumaczenia bulli, ks. Aleksandra Jełowickiego. Bogata dekoracja malarska w formie rozbudowanych bordiur okalających pole tekstowe przedstawia dzieje kultu Matki Bożej, Królowej Korony Polskiej na tle historii narodu polskiego. Rozbudowany wielowątkowy program ikonograficzny został opracowany przez Marię Przezdziecką, być może przy współudziale jej męża Aleksandra. Ornamentyka każdej stronicy utrzymana w stylu danego okresu historycznego, mieści wykonane na podstawie znanych historycznych obrazów wizerunki królów, sławnych mężów, świętych patronów, nadto widoki miast, zamków, świątyń, także sceny bitewne (np. oblężenie Jasnej Góry i odsiecz Wiednia). Każdej stronicy patronuje jeden z czczonych w Polsce wizerunków Matki Bożej: jasnogórski, ostrobramski, latyczowski, trocki, leżajski etc. Ilustracyjna oprawa księgi nie została ukończona z powodu słabnącego wzroku artystki oraz zesztywnienia palców prawej ręki – dwie ostatnie stronice kodeksu zawierające końcowe partie tekstu bulli pozostały nieozdobione. Mimo to w 1892 r. syn Marii Przezdzieckiej Konstanty w trakcie specjalnej audiencji ofiarował manuskrypt następcy Piusa IX, papieżowi Leonowi XIII. Przemyślany układ, interesujący dobór zaprezentowanych artefaktów oraz wyjątkowe walory artystyczne dzieła stawiają je pośród najcenniejszych dzieł polskiego miniatorstwa. Kodeks przechowywany jest w zbiorach Biblioteki Watykańskiej, gdzie znajduje się jeszcze jedno dzieło związane z osobą Marii Przezdzieckiej, o którym wypada wspomnieć. Mowa o wielkoformatowym albumie Terra Mariana 1186-1888 ofiarowanym przez arystokrację bałtycką papieżowi Leonowi XIII z okazji złotego jubileuszu kapłaństwa. Artystyczna księga składa się z 70 bogato ilustrowanych kart przedstawiających dzieje chrześcijaństwa na terenie Inflant Polskich. Maria Przezdziecka była pomysłodawczynią oraz fundatorką dzieła, a do jego realizacji zaangażowała wybitnego badacza historii krajów bałtyckich barona Gustawa Manteuffela. Historyk opracował merytoryczną koncepcję księgi oraz zaprosił do współpracy liczne grono artystów, architektów i drukarzy. W znanych biografiach Przezdzieckiej mylnie przypisuje się jej autorstwo księgi, określanej mianem „albumu z widokami klasztorów i kościołów w Inflantach Polskich i na Żmudzi”.
Po śmierci małżonka w 1871 r. Maria Przezdziecka poświęciła się głównie działalności dobroczynnej, sama zaś żyła bardzo skromnie. W Wilnie ufundowała szpital dla ociemniałych, który również z własnych środków w znacznym stopniu utrzymywała. Wspomagała rzymskie zgromadzenie zmartwychwstańców. Zainteresowania artystyczne oraz zrozumienie roli kultury i religii w życiu społecznym i politycznym zaważyło na charakterze podejmowanych przez nią inicjatyw. Ukończyła zainicjowaną przez brata Rajnolda budowę kościoła w Rakiszkach, ufundowała kościół w Policznej oraz kaplicę cmentarną i kościół pw. Chrztu Św. w Rydze, starała się także o budowę kościoła w rodzinnych Postawach, ponadto licznym kościołom i klasztorom fundowała paramenty liturgiczne, które zamawiała u słynnego paryskiego złotnika Françoise Désiré Froment-Meurice’a. Do ryskiej katedry ufundowała dwa witraże, z których jeden nawiązywał do dziejów rodu Tyzenhauzów. Założyła w Rakiszkach słynną szkołę organistów, w której zatrudniła wybitnego czeskiego wirtuoza gry na organach Rudolfa Lymana. Wspierała także kościoły warszawskie, a w kościele św. Piotra i Pawła na Koszykach wzniosła kaplicę z przeznaczeniem na rodzinne mauzoleum Przezdzieckich, w którym została pochowana 9 maja 1890 r. Kościół został całkowicie zniszczony po upadku Powstania Warszawskiego, a prochy Marii Przezdzieckiej i innych członków rodziny zostały przeniesione na cmentarz na Bródnie.
Bibliografia:
Janusz Bardach, Terra Mariana. Księga-album ofiarowana papieżowi Leonowi XIII w imieniu ziemian inflanckich, w: Christianitas et cultura Europae. Księga jubileuszowa Profesora Jerzego Kłoczowskiego, część I, red. H. Gapski, Lublin 1998, s. 53-60.
Andrzej Biernacki, Przezdziecka z Tyzenhauzów Maria [hasło], w: Polski słownik biograficzny, t. XXIX/I, Wrocław 1986, s. 43-45.
Irena Moreino, Księga Terra Mariana – wybitne zwierciadło historii i przedmiot badań, „Nowa Biblioteka” 2017, t. 24(1), s. 7-27.
Janusz St. Pasierb, Michał Janocha, Polonica artystyczne w zbiorach watykańskich, Warszawa 1999.
Olga Płaszczewska, Z kręgu Mickiewicza: ksiądz Jełowicki i malarka albo intersemiotyczna lekcja polskości, w: Mickiewiczowskie konteksty, red. M. Korytowska, Kraków 2019, s. 175-201.
Jolanta Polanowska, Przezdziecka (Tyzenhauz) Maria [hasło], w: Słownik artystów polskich i obcych w Polsce działających (zmarłych przed 1966 r.), t. VIII: Pó-Ri, red. U. Makowska, K. Mikocka-Rachubowa, Warszawa 2007, s. 101-103.
Rajnold Przezdziecki, Aleksander Przezdziecki: historyk literat z XIX w., Toruń 2003.
Zygmunt Wdowiszewski, Straty artystyczne i kulturowe zbiorów Przezdzieckich w Warszawie, „Rocznik Muzeum Narodowego w Warszawie” 1958, s. 353-413.
Netografia:
SPIS ILUSTRACJI
- X. Winterhalter, Portret Marii Przezdzieckiej, 1855, olej, płótno, zaginiony, za: https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Maria_Prze%C5%BAdziecka_-_Winterhalter.jpg
- Aleksander Olesiński, Maria Przezdziecka, ok. 1892, biały marmur, Muzeum Narodowe w Warszawie, fot. za: Rzeźba polska od XVI do początku XX wieku. Katalog zbiorów, oprac. D. Kaczmarzyk, Warszawa, Muzeum Narodowe w Warszawie, kat. nr 384 (mylnie jako Aleksandra Przebendowska).
- Maria Przezdziecka, Portret Józefa Korzeniowskiego, litografia, zakład litogr. J.V. Fleck & Co, Warszawa, po 1843.
- Maria Przezdziecka, Gabriela hr. Güntherówna, rys. ołówkiem, za: Gabriela z Güntherów Puzynina, W Wilnie i na dworach litewskich: pamiętnik z lat 1815-1843, Wilno 1928.
- Maria Przezdziecka, Autoportret z bratem Rajnoldem oraz z synami, 1853, akwarela, Litewskie Narodowe Muzeum Sztuki, fot. za: https://www.muziejusrokiskyje.lt/project/miela-ponia-geradare-paroda-skirta-marijos-tyzenhauzaites-psezdzieckienes-130-osioms-mirties-metinems
- Maria Przezdziecka, Sybilla kumańska, kopia obrazu Domenichina z Galerii Borghese w Rzymie, akwarela, Muzeum Regionalne w Rakiszkach, fot. za: https://www.muziejusrokiskyje.lt/project/miela-ponia-geradare-paroda-skirta-marijos-tyzenhauzaites-psezdzieckienes-130-osioms-mirties-metinems
- Ufundowany przez Marię Przezdziecką witraż w protestanckiej katedrze w Rydze, fot. za: https://www.muziejusrokiskyje.lt/project/miela-ponia-geradare-paroda-skirta-marijos-tyzenhauzaites-psezdzieckienes-130-osioms-mirties-metinems
- Maria Przezdziecka, karta dedykacyjna kodeksu z polskim przekładem Bulli Ineffabilis, przed 1863, Biblioteka Watykańska, fot. za: J. St. Pasierb, M. Janocha, Polonica artystyczne w zbiorach watykańskich, Warszawa 1999, fot. XLII.
- Maria Przezdziecka, Alegoria Niepokalanego Poczęcia, karta kodeksu z polskim przekładem Bulli Ineffabilis, przed 1863, Biblioteka Watykańska, fot. za: J. St. Pasierb, M. Janocha, Polonica artystyczne w zbiorach watykańskich, Warszawa 1999, fot. XLIII.
- Maria Przezdziecka, karta kodeksu z polskim przekładem Bulli Ineffabilis, przed 1863, Biblioteka Watykańska, fot. za: J. St. Pasierb, M. Janocha, Polonica artystyczne w zbiorach watykańskich, Warszawa 1999, fot. XLIV.
- Maria Przezdziecka, karta kodeksu z polskim przekładem Bulli Ineffabilis, przed 1863, Biblioteka Watykańska, fot. za: J. St. Pasierb, M. Janocha, Polonica artystyczne w zbiorach watykańskich, Warszawa 1999, fot. XLVI.
- Maria Przezdziecka, karta kodeksu z polskim przekładem Bulli Ineffabilis, przed 1863, Biblioteka Watykańska, fot. za: J. St. Pasierb, M. Janocha, Polonica artystyczne w zbiorach watykańskich, Warszawa 1999, fot. XLVIII.
Galeria:
