Sztuka i państwo w II RP – piąte seminarium JCF

Podczas piątkowego seminarium stypendyści JCF rozmawiali z prof. Iwoną Lubą o sztuce zaangażowanej oraz różnych postawach artystów wobec władzy w okresie międzywojnia.

Za nami kolejne seminarium organizowane w ramach programu stypendialnego Joseph Conrad Fellowship. Dyskusję wokół tematu „W słusznej sprawie. Sztuka zaangażowana okresu międzywojennego” poprowadziła prof. Iwona Luba z Uniwersytetu Warszawskiego. Poniżej kilka wybranych zagadnień z minionego spotkania.

Jeszcze przed 1918 polscy artyści prowadzili działania propagandowe na rzecz przyszłego państwa polskiego. Pierwsza wojna światowa była ważnym momentem zaangażowania w sprawy niepodległości oraz poszukiwania nowoczesnego języka propagandy, odpowiadającego aspiracjom przyszłego państwa. Bardzo ciekawa różnica występuje pomiędzy językiem polskiej i rosyjskiej propagandy. Ten pierwszy miał charakter tradycyjny, odwoływał się do sztuki secesyjnej i pozostawał bezradny wobec siły bolszewickiego przekazu.

Artystyczne opracowanie tematyki wojennej to także ważny moment różnicujący Polskę i Zachód. W polskiej narracji I wojna światowa była postrzegana jako droga prowadząca do suwerenności, dlatego nie przedstawiano jej w kategoriach katastrofy, ale jako źródło nadziei, inaczej niż w państwach zachodnich, gdzie żywe było wspomnienie koszmaru okopów.

Wbrew popularnemu przekonaniu, że odzyskanie niepodległości uwolniło artystów od problematyki narodowej i pozwoliło im wejść na drogę nieskrępowanych poszukiwań formalnych, nie da się utrzymać w mocy. Dobitnym tego przykładem jest awangarda, która nie odwracała się od codziennych problemów odradzającego się państwa, ale chciała oddziaływać na życie Polaków i dostrzegała swoją rolę w kształtowaniu nowoczesnego obywatela.

Awangarda popiera industrializację w duchu fordowskim oraz postulaty socjalne. W kręgu jej zainteresowania była sprawiedliwość społeczna, która wyrażała się w upowszechnianiu sztuki. Właśnie z tego powodu Władysław Strzemiński wraz z członkami grupy „a.r.” stworzył międzynarodową kolekcję sztuki nowoczesnej, która miała zostać udostępniona całemu społeczeństwu. Zbiór powstał dzięki bezinteresownym dotacjom, bez finansowego wsparcia państwa.

Chociaż z dzisiejszej perspektywy Dwudziestolecie wydaje się czasem rozkwitu kulturalnego, prof. Iwona Luba zwróciła uwagę na to, że państwo polskie marginalizowało politykę kulturalną, czego najlepszym dowodem jest likwidacja Ministerstwo Sztuki i Kultury w 1922, którego zadania zostały przejęte przez Ministerstwo Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego.

Plany pierwszego ministra kultury Zenona Przesmyckiego polegające na tworzeniu placówek dyplomacji artystycznej w całej Europie, promujących najwyższej jakości polską sztukę nie mogły zostać zrealizowane ze względu na to, że „narodowe” kolekcje sztuki były bardzo ubogie, a kasa państwowa świeciła pustkami.

W związku z faktem, że środowisko artystyczne nie posiadało swojej ministerialnej reprezentacji, a także ze względu na trudności finansowe, z którymi się borykało, popularna stała się koncepcja mecenatu państwowego. Inspiracją dla tego modelu były faszystowskie Włochy. Artyści reprezentujący odmienne nurty powszechnie popierali centralizację życia artystycznego i upowszechnienia zamówień publicznych, w czym upatrywali nadzieję na podniesienie swojej sytuacji materialnej.

Jak zauważyła prof. Iwona Luba polska sztuka propaństwowa była europejskim fenomenem, ponieważ to nie rząd, ale sami artyści dążyli do zaangażowania na rzecz państwa. To tylko wybrane paradoksy na styku polityki i sztuki, o jakich dyskutowaliśmy podczas minionego seminarium JCF. W czasie tegorocznego Joseph Conrad Fellowship przyglądamy się kluczowym obszarom życia społecznego w kontekście zagadnienia sprawiedliwości. Jeśli jesteście zainteresowani tą tematyką, śledźcie nasz harmonogram, ponieważ raz w miesiącu organizujemy spotkanie otwarte.

Dr hab. Iwona Luba – historyk sztuki, profesor Uniwersytetu Warszawskiego, wykładowczyni i kierowniczka Katedry Historii Sztuki Nowoczesnej Instytutu Historii Sztuki Wydziału Nauk o Kulturze i Sztuce. Wcześniej także pracownik Muzeum Narodowego i Akademii Sztuk Pięknych w Warszawie. Specjalizuje się w badaniach nad polską i europejską sztuką XX wieku, ze szczególnym uwzględnieniem symbolizmu, awangardy i neoklasycyzmów oraz związków sztuki z polityką. Jest autorką książek „Dialog nowoczesności z tradycją. Malarstwo polskie dwudziestolecia międzywojennego” (2004), „Duch romantyzmu i modernizacja. Sztuka oficjalna Drugiej Rzeczypospolitej” (2012), „Berlin. Szalone lata dwudzieste. Życie nocne i sztuka” (2013; 2021). Wspólnie z Ewą Wawer wydała książkę „Władysław Strzemiński – zawsze w awangardzie. Rekonstrukcja nieznanej biografii 1893–1917” (2017), a także jest redaktorką naukową wznowienia sławnej „Teorii widzenia” Władysława Strzemińskiego (2016).