Władysław Turowicz - polski orzeł nad Himalajami

Opracowanie: dr hab. Andrzej Olejko, prof. ucz.

Powszechnie znanym faktem jest stworzenie przez Polaka, konfederata barskiego Kazimierza Pułaskiego, amerykańskiej kawalerii podczas XVIII-wiecznej wojny o niepodległość Stanów Zjednoczonych. Jego przydomek „ojca amerykańskiej kawalerii” pojawił się w tym samym czasie, gdy Tadeusz Kościuszko stał się „ojcem amerykańskiej artylerii”. Natomiast przydomek „ojca pakistańskich sił powietrznych” należy się oficerowi Wojska Polskiego, inżynierowi, lotnikowi, kapitanowi i późniejszemu generałowi pakistańskiego lotnictwa Władysławowi Turowiczowi.

Dzieciństwo i młodość

Jak wielu Polaków z pokolenia czasu zaborów urodził się 23 kwietnia 1908 roku w syberyjskiej Zudyrze na terenie carskiej Rosji. Na chrzcie otrzymał imiona Władysław, Józef, Marian. Rodzinę los rzucił w tę część imperium w związku z budową kolei transsyberyjskiej w latach 1891–1916, w której uczestniczył ojciec młodego Władysława. W carskiej Rosji Turowiczowie przebywali przez całą I wojnę światową, zaś z chwilą wybuchu tam wojny domowej zdecydowali w 1918 roku o powrocie do odrodzonego Państwa Polskiego.

Kształcący się w polskich szkołach Władysław Turowicz, zainteresowany spopularyzowanym przez media lotnictwem, wybrał po egzaminie dojrzałości w 1926 roku studia na Politechnice Warszawskiej. Studiował na Wydziale Mechanicznym, gdzie w ramach Instytutu Aerodynamicznego bardzo prężnie rozwijała się wydziałowa sekcja lotnicza. Wywodziła się z niej legendarna trójka konstruktorów lotniczych spod znaku RWD (Stanisław Rogalski, Stanisław Wigura, Jerzy Drzewiecki). W 1930 roku, po ukończeniu uczelni, Turowicz podjął pracę zawodową jako inżynier, by w trakcie dalszej edukacji, podczas służby w Wojsku Polskim, zostać mianowanym podporucznikiem (ze starszeństwem z dnia 1 stycznia 1936 roku, 48 lokata w korpusie oficerów aeronautyki – grupa liniowa). Problemy ze wzrokiem uniemożliwiły mu wstąpienie w szeregi członków personelu latającego polskich sił powietrznych. Czekała go przyszłość w grupie personelu naziemnego.

Gdy wybuchła II wojna światowa, Turowicz jako oficer lotnictwa opuścił Rzeczpospolitą po 17 września 1939 roku tak zwanym „polskim szlakiem” do zachodniej Europy. W trakcie pobytu w Królestwie Rumunii odnalazł narzeczoną Zofię, uznaną szybowniczkę. Młodzi pobrali się i w związku z groźbą aresztowania opuścili terytorium rumuńskie, udając się koleją do Paryża. We Francji Władysław został przydzielony jako oficer techniczny do bazy lotniczej w Lyon Bron, gdzie odtwarzano polskie lotnictwo, zaś w czerwcu 1940 roku, po klęsce Francuzów, ewakuowany wraz z tysiącami żołnierzy Wojska Polskiego do Wielkiej Brytanii.

Przygoda z lotnictwem

Na Wyspach znalazł się w szeregach Polskich Sił Powietrznych (PSP; numer służbowy Royal Air Force [RAF] P-0881) jako pilot oblatywacz, inspektor techniczny i analityk wypadków lotniczych (crash inspector). Wraz z nim pełniła służbę żona, między innymi w brytyjskim ośrodku badań lotniczych w Farnborough. II wojnę światową Turowicz spędził w służbach technicznych. Słaby wzrok nie pozwalał mu na bojowe loty w dywizjonach myśliwskich i bombowych, ale nie przeszkadzał zdobywać doświadczenia w formacjach pomocniczych RAF-u, jak choćby w Air Transport Auxiliary (ATA). Miało się ono okazać nieocenione.

Po zakończeniu II wojny światowej, gdy na Wyspach Brytyjskich rozwiązano w 1947 roku Polskie Siły Zbrojne na Zachodzie, żołnierze znaleźli się w bardzo trudnej sytuacji. Spora grupa lotników bez skrzydeł wyemigrowała w świat za chlebem, żeby tylko nie wracać do kraju, gdzie władzę stopniowo przejmowali komuniści. Szansą dla nich okazało się uzyskanie 14 sierpnia 1947 roku niepodległości przez Pakistan. Wobec rozgorzałego konfliktu o Kaszmir z Indiami nowo powstałe państwo intensywnie poszukiwało wyszkolonego personelu latającego. Padł pomysł zakontraktowania lotników PSP, tych, którym do „wolnej” Polski było nie po drodze. Tym sposobem niewielka ich grupa współtworzyła wkrótce Królewskie Pakistańskie Siły Powietrzne (Royal Pakistan Air Force, RPAF).

Rekrutację przeprowadziła dwuosobowa delegacja złożona z wyższych oficerów pakistańskiego lotnictwa, akredytowana przy Wysokiej Komisji Pakistanu w Londynie. W siedzibie Stowarzyszenia Lotników Polskich rozmawiano zarówno z doświadczonymi pilotami-weteranami, jak i z obsługą naziemną. Wśród zakontraktowanych do służby w RPAF znaleźli się nie tylko instruktorzy mogący szkolić Pakistańczyków na samolotach myśliwskich typu Hawker „Tempest” czy transportowych douglasach C-47 „Skytrain”, ale również radiotelegrafiści, strzelcy pokładowi i mechanicy znający zarówno wymienione maszyny, jak i inne typy samolotów używanych wcześniej przez RAF i PSP. Z wyselekcjonowanej ponad setki żołnierzy PSP, trzyletnie kontrakty podpisano z czterdziestoma dziewięcioma (najnowsze badania mówią, że było ich więcej), w tym z kapitanem pilotem inżynierem Władysławem Turowiczem.

Pakistańskie Siły Powietrzne – polska sprawa

Polscy lotnicy z dywizjonów bojowych PSP, z setkami misji bojowych w ostatniej wojnie na koncie, wraz z instruktorami wyszkolonymi w Polsce międzywojennej (w dęblińskiej Szkole Orląt czy Szkole Podoficerów Lotnictwa dla Małoletnich) i na Wyspach Brytyjskich (w Operational Training Units oraz specjalistycznych szkołach dla personelu latającego i naziemnego), tworzyli Pakistańskie Siły Powietrzne dosłownie od zera. Uczyli głównie pilotażu i obsługi technicznej samolotów. Jako jedyni obcokrajowcy w pakistańskim lotnictwie zajmowali wysokie stanowiska dowódcze (dowódcą 9. eskadry RPAF został kapitan pilot Julian Żuromski, a dowódcą transportowej 6. eskadry major Mieczysław Wolański). Polscy lotnicy stanowili także kadrę szkoleniową w głównej szkole lotniczej PAF, Academy Risalpur (tak zwanym Domu Orłów), a major Henryk Franczak został pilotem pierwszej w Pakistanie cywilnej linii lotniczej Orient Airways Ltd. Pakistańczyków szkolili uznani w międzywojniu polscy szybownicy (Jan Mikulski, kierownik Szkoły Szybowcowej w Sokolej Górze i jego żona, legendarna szybowniczka „Pantera”, Maria Younga-Mikulska, związana ze Szkołą Szybowcową w Bezmiechowej). W trakcie służby w RPAF dwóch Polaków zginęło w wypadkach lotniczych; spoczęli na cmentarzach w Karaczi i w Rawalpindi.

Kapitan pilot inżynier Władysław Turowicz przybył do bazy lotniczej w Karaczi w 1948 roku. Jego żona Zofia, późniejsza instruktorka szybowcowa, dołączyła do męża z córkami po roku. W ramach trzyletniego kontraktu Turowicz skutecznie zajął się organizowaniem programu szkolenia dla pilotów RPAF. Jego kolejnym doświadczeniem było służbowe przeniesienie do Peszawaru wraz z grupą rodaków pełniących służbę w sekcji technicznej dowództwa Pakistańskich Sił Powietrznych. Po czterech latach, w 1952 roku powierzono mu dowodzenie bazą lotniczej w Chaklali, w 1955 roku został dowódcą bazy lotniczej w Kosze, zaś awans do stopnia pułkownika w 1959 roku po raz kolejny dowiódł szacunku, jakim go darzono. W 1960 roku Turowicza mianowano zastępcą dowódcy Sztabu Pakistańskich Sił Powietrznych do spraw Szkolenia. Opuścił to stanowisko w 1967 roku, odchodząc na emeryturę w randze generała.

Ten twórca pakistańskiego lotnictwa był jednocześnie pionierem pakistańskich badań kosmicznych. Jeszcze w trakcie służby czynnej, w 1966 roku podjął pracę w Instytucie Organizacji Badań Przestrzeni Kosmicznej i Górnych Warstw Atmosfery (Space and Upper Atmosphere Research Commission, SUPARCO), a w 1967 roku został jego dyrektorem wykonawczym. Znalazł się w zespole pakistańskich naukowców tworzących program rakietowo-kosmiczny i udało mu się przekonać amerykańską Narodową Agencję Aeronautyki i Przestrzeni Kosmicznej (NASA) do współpracy z SUPARCO. W okresie zimnej wojny, w kontekście zaognionych stosunków między Pakistanem i Indiami, Turowicz i Pakistańczycy znaleźli się w zespole, który stworzył projekt taktycznych rakiet balistycznych. Powstały wówczas pierwsze pakistańskie rakiety Rehbar-1 i zręby narodowego programu nuklearnego.

Podbój kosmosu

Mimo pogarszającego się stanu jego zdrowia Władysław Turowicz nie pozwalał sobie na zwolnienie tempa. Pod troskliwym okiem Zofii, która w 1970 roku zrezygnowała z pracy, by zająć się mężem, pracował nad podbojem kosmosu. Stworzył program orbitalnych lotów bezzałogowych.

W trakcie II wojny światowej trzykrotnie odznaczono go polskim Medalem Lotniczym (przyznawanym wyłącznie lotnikom PSP), zaś po wojnie uhonorowano szeregiem odznaczeń pakistańskich: w 1965 roku Sitara-e-Pakistan, w 1967 Tamgha-e-Pakistan oraz Sitara-e-Khidmat, a w 1971 Sitara-e-Quaid-e-Azam.

Generał Władysław Turowicz zginął 8 stycznia 1980 roku w wypadku samochodowym. Pochowano go na katolickim cmentarzu Gora Qabristan w Karaczi. Zofia Turowiczowa, od 1961 roku posiadaczka pakistańskiego obywatelstwa, została – za zasługi w walce o niepodległość Polski – odznaczona 9 czerwca 2005 roku przez konsula generalnego Rzeczypospolitej medalem Pro Memoria. 20 listopada roku odebrała w Karaczi z rąk sekretarza stanu w Ministerstwie Obrony Narodowej Złoty Medal Wojska Polskiego – za zasługi w rozsławianiu dobrego imienia Wojska Polskiego w świecie.

W ramach uczczenia pamięci o Polaku, współtwórcy pakistańskiego lotnictwa, 14 sierpnia 2006 roku, w dniu pakistańskiego święta narodowego, odsłonięto uroczyście w Sali głównej Muzeum Pakistańskich Sił Powietrznych w Karaczi pomnik Władysława Turowicza oraz otwarto poświęconą generałowi ekspozycję. Pomnikiem, postawionym obok siedziby SUPARCO (gdzie pracuje syn Turowiczów, który poszedł w ślady ojca), upamiętniono go również w Lahore.

Niestety, w Polsce jest postacią zapomnianą. Nie istnieją tablice, pomniki czy ulice ku jego pamięci. Powstał natomiast film Anny T. Pietraszek, wyemitowany przez TVP w 2008 roku pod tytułem Polskie orlęta na pakistańskim niebie. Przybliżył on nieco Polakom rolę zarówno państwa Turowiczów, jak i pozostałych polskich lotników w powstaniu i rozbudowie PAF.

Wykaz źródeł:

Głogowski A., Polskie orły nad Himalajami, Kraków 2011.

Krzystek A., Krzystek T., Polskie Siły Powietrzne w Wielkiej Brytanii w latach 1940–1947, łącznie z Pomocniczą Lotniczą Służbą Kobiet (PLSK–WAAF), Sandomierz 2012.

Olejko A., Polskie lotnicze ślady w historii Pakistańskich Sił Powietrznych, czyli droga do „Domu Orłów” i „Śpiącej damy”, [w:] 100-lecie polskiego lotnictwa. Tradycje. Technika i taktyka, red. G. Rosłan, Rzeszów 2018.

Olejko A., Why don’t you go back to your country? Alebo na temu rozpustenia Polskych vzdušnych sil, [w:] Slovensko a Europa v roku 1947, red. M. Syrny, Banská Bystrica 2018.

Rogozińska M., Lot koło Śpiącej Damy, „Plus Minus”, dodatek do „Rzeczpospolitej”, 29–30.08.1998.

Źródła pomocnicze (dostęp: 30.12.2021):

https://pl.wikipedia.org/wiki/W%C5%82adys%C5%82aw_Turowicz

https://pl.wikipedia.org/wiki/Zofia_Turowicz