Władysław Horodecki - „polski Gaudi” i „artysta trzech krajów”

Opracowanie: prof. dr hab. Jarosław Komorowski

location_on Mapa szczegółowa

Nazywany bywa „polskim Gaudim”, ze względu na architektoniczną wyobraźnię i twórcze zastosowanie betonu, w jego czasach – symbolu nowoczesności. A także „artystą trzech krajów”, działał bowiem w Rosji – obecnej Ukrainie, na przedrozbiorowych ziemiach dawnej Korony Polskiej i w Polsce niepodległej, wreszcie w Persji, czyli dzisiejszym Iranie.

Władysław Leszek Dezydery Horodecki urodził się 4 czerwca (23 maja) 1863 roku w Szołudkach koło Niemirowa na Podolu, w drewnianym dworku rodziców matki, Leopoldyny z Gluzińskich. Podwójna data bierze się stąd, że w Rosji obowiązywał wówczas kalendarz juliański, tzw. stary styl, wcześniejszy od naszego, gregoriańskiego, o dwanaście dni. Ojciec, także Władysław, rychło zabrał rodzinę do ich własnego, oddalonego o dwadzieścia kilometrów majątku Żabokrzycz koło Szpikowa. Wieś ta już nie istnieje, bo wchłonął ją sąsiedni Torków. 6 sierpnia (25 lipca) w kościele Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Marii Panny w Kopijówce ochrzcił chłopca ks. Adam Zakrzewski. To oczekiwane narodziny syna sprawiły zapewne, że ojciec nie wziął udziału w powstaniu 1863 roku – w odróżnieniu od swych braci, Artura i Szczęsnego, zesłanych potem na Syberię.

Odkrywanie talentu i pierwsze kroki w zawodzie

W 1879 roku szesnastoletni Horodecki wyjechał z Żabokrzycza do Odessy, by rozpocząć naukę w gimnazjum realnym św. Pawła. Tu zwróciły uwagę jego wybitne zdolności rysunkowe, otrzymał nawet list pochwalny. W latach 1885–1890 studiował architekturę w Cesarskiej Akademii Sztuk Pięknych w Petersburgu. Pracą dyplomową był projekt gimnazjum męskiego w Humaniu, którego budowa rozpoczęła się pod nadzorem Horodeckiego w 1889 roku. To jego pierwsza autorska realizacja – istniejąca do dziś. Dyplom architekta i srebrny medal Akademii otrzymał pod koniec 1890 roku. Niedługo potem przyjechał do Kijowa, miasta, które intensywnie się rozbudowywało i modernizowało, co dla artysty z żyłką przedsiębiorcy stwarzało ogromne możliwości.

Po zamieszkaniu w Kijowie, Horodecki wkrótce ożenił się z Kornelią Marr, córką rosyjskiego kupca. Jako architekt szybko zyskał uznanie, projektował dużo i niemal wszystko, od świątyń i reprezentacyjnych gmachów poczynając, a na urządzeniach kanalizacyjnych kończąc. Oczywiście nie tylko w mieście nad Dnieprem – realizował liczne zamówienia od Podola po Kaukaz, nie wszystkie dziś znane i zlokalizowane. Pracował we wszelkich stylach, od klasycyzmu i neogotyku po secesję. Na powstającej właśnie w centrum Kijowa ulicy Mikołajewskiej (dziś nosi ona imię Horodeckiego) wzniósł budynek towarzystwa handlowego „Robotnik”, a obok – fabrykę mebli i dom handlowy Józefa Kimajera, z figurą Merkurego w tympanonie. W 1897 roku zaprojektował dwa efektowne pawilony dla Józefa oraz Konstantyna Potockich na Wystawie rolniczo-przemysłowej. Współpracował też ponoć z Teatrem Sołowcowa (dekoracje i kostiumy), bywał „designerem” (meble, biżuteria, elementy ubioru).

Budowniczy Kijowa

W 1898 roku, gdy okazało się, że zwycięzca konkursu na gmach Muzeum Starożytności i Sztuki (dziś Narodowe Muzeum Sztuki), moskiewski architekt Piotr Bojcow uchyla się od współpracy, zlecono Horodeckiemu sporządzenie planów szczegółowych i prowadzenie prestiżowej budowy. Po raz pierwszy nawiązał wtedy współpracę z pochodzącym z Mediolanu rzeźbiarzem Eglia Salą, w którego pracowni powstała alegoryczna grupa „Święto sztuki” w tympanonie, Apollo z Malarstwem i Rzeźbą oraz dwa potężne lwy przy schodach. Wszystko ze „sztucznego kamienia”, czyli betonu. Dostarczała go w obfitości cementownia „For”, którą architekt zaprojektował i której był współwłaścicielem.

Świątynia karaimska – kienesa przy Jarosławowym Wale, parę kroków od Złotej Bramy, powstała w latach 1898–1902. Horodecki zbudował ją w stylu mauretańskim, z kopułą nad wejściem, arabskimi inskrypcjami wokół portalu i niezwykłym, „stalaktytowym” wnętrzem, wykonanym przez Salę. Zamknięta po bolszewickim przewrocie i w znacznym stopniu zniszczona kienesa mieści dziś Dom Aktora.

W 1897 roku wielotysięczna polska społeczność Kijowa uzyskała zezwolenie na budowę kościoła św. Mikołaja przy ulicy Wielkiej Wasilkowskiej. Drogą konkursu wybrano koncepcję młodego inżyniera Stanisława Wołowskiego. Ze względu na niedoświadczenie autora, ostateczny projekt i budowę powierzono jednak Horodeckiemu, który gruntownie przepracował neogotycką fasadę, dodając rozetę i bogaty wystrój rzeźbiarski. Prace trwały od sierpnia 1899 do grudnia 1909 roku. Trójnawowy kościół, mieszczący 1800 wiernych, góruje nad okolicą 55-metrowymi wieżami. Rzeźbiarskie elementy fasady: archanioł Michał, patron Rusi, Matka Boża z Dzieciątkiem, postacie apostołów i biskupów powstały z szarego i czerwonawego betonu, imitującego piaskowiec.

Figuralne grupy w tympanonach portali bocznych, opisywane zwykle jako „sceny z życia św. Mikołaja”, przedstawiają w istocie śmierć św. Wojciecha z lewej strony oraz chrzest Władysława Jagiełły z prawej. Najwyraźniej Horodecki wpisał w fasadę świątyni zakamuflowaną ideę jedności Rzeczypospolitej: Polski, Litwy i Rusi. Idei towarzyszyła jednak i fantazja – oto w zakątkach portali czają się niezwykłe, demoniczne jaszczury o trójkątnych głowach i rozwartych paszczach. Kościół, zamknięty przez władze sowieckie i mieszczący dotąd salę muzyki organowej, w 2022 roku ma być w pełni zwrócony parafii.

Odrębna grupa kijowskich prac Horodeckiego, ukazująca jego stylową różnorodność, to kaplice grobowe. Najstarsza, neoromańska, na zamówienie rodziny Steinheil stanęła w 1892 roku na cmentarzu przy Askoldowej mogile (jako jedyna nie istnieje). Neogotyckie mauzoleum rodziny de Witte (1909) na Cmentarzu Bajkowym, zwieńczone figurą Chrystusa, popada w ruinę. Podobnie jak monumentalna kaplica nieznanej rodziny na tymże cmentarzu, najciekawsza ze wszystkich. Przy wejściu stoi obelisk z głową anioła o wysmukłych skrzydłach. Secesyjna krata prowadzi do zdewastowanego wnętrza z piękną rzeźbą Ukrzyżowanego. W pobliżu odnajdziemy kaplicę Aleksandra i Marii Tyszewiczów (1909) w stylu mauretańskim. W 1913 roku architekt wybudował w tymże stylu mauzoleum Włodzimierza Kozakiewicza przy cerkwi św. Serafina Sarowskiego na przedmieściu Puszcza-Wodica. Klasycystyczna kaplica Mikołaja Leliawskiego (1905) stoi na terytorium Monasteru Wydubickiego.

Horodecki był jedną z najbarwniejszych, najbardziej rozpoznawalnych postaci Kijowa. Zafascynowany osiągnięciami techniki, miał jeden z pierwszych w mieście samochodów, latał też samolotami. Był zapalonym myśliwym i znakomitym strzelcem, uczestniczył w łowieckich wyprawach do Kraju Zakaspijskiego i do Persji, do Turkiestanu i Afganistanu, w Góry Ałtajskie, do zachodniej Syberii, wreszcie w latach 1911–1912 do Afryki. Dzięki trofeom został współzałożycielem Muzeum Łowiectwa. Wspomnienia z Czarnego Lądu opublikował po rosyjsku w książce W dżunglach Afryki. Dziennik myśliwego (Kijów 1914). Luksusową edycję z dębowymi okładzinami zdobią jego rysunki i fotografie (przekład ukraiński ukazał się w 2012 roku, polski – w 2020). Zawsze podkreślał, że jest Polakiem, rosyjski uważał za język pracy, polski – za ojczysty.

Dom z chimerami i realizacje poza Kijowem

W lutym 1901 roku architekt kupił działkę przy Bankowej 10, na stromej skarpie, i w ciągu dwóch lat postawił na niej dom, najoryginalniejszy w Kijowie. Budynek rozsławiły zdobiące go rzeźby zwierząt. Nazywany jest Domem z chimerami, ale baśniowe stwory morskie i wężosmoki stanowią tylko część betonowej menażerii. Głowy jeleni, nosorożców i słoni to zdobyte i wymarzone trofea myśliwskie. Żaby na krawędzi dachu nie dziwią u twórcy, który dorastał w Żabokrzyczu – choć te akurat, z łapkami na brzuszkach, milczą jak zaklęte. Z narożnika zwiesza się ogromny wąż, po kolumnach biegają jaszczurki. Na cokole przed domem orzeł walczy z panterą. Wewnątrz zwieszają się rzeźbione rogi i girlandy ptaków, a sklepienie westybulu zdobi ośmiornica wśród muszli i wodorostów. W 1913 roku architekt zmuszony był sprzedać dom, znacjonalizowany potem przez bolszewików. Od 2005 roku jest on rezydencją prezydenta Ukrainy, częściowo dostępną do zwiedzania.

Z innych miast najwięcej projektował Horodecki w Czerkasach: gimnazjum męskie (1891), gimnazjum żeńskie (1905), hale targowe (1909), z których pozostała tylko hala rybna, a także cokół pomnika cara Aleksandra II (1911). Najbardziej interesujący jest jednak budynek miejskiego Banku Komercyjnego (1914). W eklektycznej całości dominuje secesja, wręcz ostentacyjna w obramowaniu bocznego wejścia. Efektowny narożnik wieńczy wysmukła paraboidalna bania ze stożkowym wierzchołkiem. Na gmachu dawnego gimnazjum żeńskiego umieszczono w 2013 roku tablicę upamiętniająca artystę. Trzydzieści kilometrów od Czerkas, we wsi Moszny znajduje się jedyny zachowany drewniany budynek projektu Horodeckiego – dom lekarza miejscowego szpitala z bogato zdobionym gankiem.

Ceniony architekt budował również w stronach rodzinnych, na Podolu. W Peczarze koło Niemirowa, przy pałacu Konstantego Potockiego w 1904 roku wzniósł kaplicę-mauzoleum, jedyne z dzieł, opatrzone sygnaturą twórcy – tablicą z napisem „Planował Władysław Horodecki”. Na szczególny styl obiektu składają się elementy neoromańskie i neogotyckie, ale też klasycystyczne. Wyloty rynien ujęte są w betonowe gargulce o rybio-gadzich kształtach. Obecnie jest to kościół św. Andrzeja Boboli. Prawosławną kaplicę dworską (teraz w ruinie) zaprojektował Horodecki dla Mikołaja Bałaszowa w Rachnach Lasowych. W Szpikowie stawiał dom zarządu majątku i budynki cukrowni.

Ostatnie lata

W 1920 roku, gdy polskie wojska zajęły Kijów, w obliczu bolszewickiego zagrożenia Horodecki wyjechał do Warszawy. Trzy lata zatrudniony był w Ministerstwie Robót Publicznych, między innymi przy restauracji pałacu książąt Wiśniowieckich w Wiśniowcu na Wołyniu. Od 1925 roku pracował dla amerykańskiej firmy „Henry Ulen & Co.”, projektując, we współpracy z innymi architektami, szereg budowli komunalnych, między innymi wieże ciśnień w Radomiu i Piotrkowie Trybunalskim, piotrkowską halę targową, miejski zakład kąpielowy w Zgierzu oraz gmach kasyna w Otwocku.

W 1928 roku Horodecki przyjął propozycję swojej firmy i wyjechał do Persji (Iranu) jako główny architekt „Syndykatu budowy perskich kolei”. W roku następnym wybudował dworzec główny w Teheranie, monumentalny, ściśle funkcjonalny gmach, znakomicie sprawdzający się do dziś. Znalazł przy tym czas na wyprawę myśliwską do Mazandaranu. Ze skąpych informacji wynika, że od szacha Rezy Pahlawiego i rządu perskiego dostał propozycje zaprojektowania pałacu, teatru i hotelu. Plany te nie zdążyły się ziścić. Władysław Horodecki zmarł w Teheranie na atak serca 3 stycznia 1930 roku i został pochowany na katolickim cmentarzu Dulab. Na kamieniu nagrobnym wypisano: „NIECH MU OBCA ZIEMIA BĘDZIE LEKKA”.

W maju 2004 roku w pasażu przy głównej ulicy Kijowa, Kreszczatiku, odsłonięty został pomnik artysty – przy kawiarnianym stoliku siedzi elegancki pan Władysław z filiżanką w ręku, zapraszając przechodnia na wolne krzesło. Autorami są Wołodymir Szczur i Jurij Bagalika. W 2006 roku popiersie Horodeckiego stanęło w Niemirowie. Narodowy Bank Ukrainy w 2013 roku wyemitował poświęconą mu monetę. W Polce natomiast zdecydowanie zbyt mało o nim pamiętamy.

Mapa

Miejsce urodzenia


Szołudki, Obwód winnicki, Ukraina

Dom rodzinny – majątek Żabokrzycz koło Szpikowa (dziś Torków)


Torkiv, Obwód winnicki, Ukraina

Miejsce chrztu w kościele Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Marii Panny


Kopijówka, Obwód winnicki, Ukraina

Nauka w gimnazjum realnym św. Pawła


Odessa

Studia architektoniczne w Cesarskiej Akademii Sztuk Pięknych, 1885–1890


Petersburg, Rosja

Realizacja pierwszego projektu – gimnazjum męskie


Humań, Obwód czerkaski, Ukraina

Miejsce realizacji licznych projektów, miejsce ślubu z Kornelią Marr


Kijów

Najoryginalniejszy projekt Horodeckiego, 1903


Dom z chimerami, Bankova Street, Kijów, Ukraina

Projekt Muzeum Starożytności i Sztuki


Narodowe Muzeum sztuki Kijów

Kienesa karaimska – realizacja z lat 1898–1902, w stylu mauretańskim


Караїмська кенаса, Yaroslaviv Val Street, Kijów, Ukraina

Budowa kościoła dla polskiej społeczności Kijowa, 1899-1909


Kościół św. Mikołaja, Velyka Vasylkivska Street, Kijów, Ukraina

Kraj Zakaspijski – miejsce uczestnictwa w wyprawie łowieckiej


Turkmenistan

Persja – miejsce uczestnictwa w wyprawach łowieckich, od 1928 roku miejsce pracy (główny architekt „Syndykatu budowy perskich kolei”)


Iran

Miejsce uczestnictwa w wyprawie łowieckiej


Turkiestan, Kazachstan

Miejsce uczestnictwa w wyprawie łowieckiej


Afganistan

Miejsce uczestnictwa w wyprawie łowieckiej


Góry Ałajskie, Kirgistan

Zachodnia Syberia – miejsce uczestnictwa w wyprawie łowieckiej


Syberia, Rosja

Miejsce uczestnictwa w wyprawie łowieckiej 1911-1912


Afryka

Miejsce realizacji: gimnazjum męskiego (1891), gimnazjum żeńskiego (1905), hal targowych (1909), budynku miejskiego Banku Komercyjnego (1914)


Czerkasy, Obwód czerkaski, Ukraina

Dom lekarza miejscowego szpitala z bogato zdobionym gankiem – jedyny zachowany drewniany budynek projektu Horodeckiego


Dom Lekarza, Будинок лікаря, Lenina Street, Moszny, Obwód czerkaski, Ukraina

Kaplica-mauzoleum Potockich, obecnie kościół św. Andrzeja Boboli


Peczera, Obwód winnicki, Ukraina

Projekt prawosławnej kaplicy dworskiej dla Mikołaja Bałaszowa


Rachny Lasowe, Obwód winnicki, Ukraina

Realizacja domu zarządu majątku i budynków cukrowni


Szpików, Obwód winnicki, Ukraina

Miejsce zamieszkania po opuszczeniu Kijowa w 1920 roku, praca w Ministerstwie Robót Publicznych, praca dla amerykańskiej firmy „Henry Ulen & Co.”


Warszawa, Polska

Projekt wieży ciśnień i hali targowej


Piotrków Trybunalski, Polska

Projekt wieży ciśnień


Radom, Polska

Projekt miejskiego zakładu kąpielowego


Zgierz, Polska

Projekt gmachu kasyna


Otwock, Polska

Projekt dworca głównego, miejsce śmierci


Teheran, Iran