Wacław Seweryn Rzewuski - pasjonat Orientu, podróżnik, znawca koni

Opracowanie: prof. dr hab. Ewa Siemieniec-Gołaś

Wacław Seweryn Rzewuski to postać nietuzinkowa. Wielki znawca koni, a przede wszystkim prawdziwy entuzjasta Orientu, który w swoich licznych podróżach przemierzył kilkakrotnie Turcję i kraje arabskie.

Urodził się we Lwowie 15 grudnia 1784 roku. Wywodził się ze znanego magnackiego rodu Rzewuskich, herbu Krzywda. Jego pradziad Stanisław, pułkownik wojsk koronnych, uczestniczył w poselstwie do Turcji w 1699 roku, którego celem było ratyfikowanie traktatu pokojowego (znanego jako traktat karłowicki) pomiędzy Turcją a cesarstwem austriackim oraz Wenecją, Rosją i Polską. Wacław był synem Konstancji z Lubomirskich i Seweryna Rzewuskiego, hetmana koronnego, który niestety niechlubnie zapisał się na kartach polskiej historii jako współtwórca konfederacji targowickiej. Jako dziesięcioletni chłopiec, Rzewuski wyjechał z ojcem do Wiednia, gdzie rozpoczął edukację w akademii wojskowej Theresianum. W 1805 roku ożeniono go z księżną Aleksandrą Franciszką Lubomirską, z którą miał trzech synów, Stanisława, Leona, Witolda i córkę Kalikstę.

Austriacką szkołę wojskową ukończył z wyróżnieniem. W 1809 roku, służąc w randze podporucznika w pułku węgierskich huzarów M. Kinmayera, brał udział w bitwie pod Aspern. W tym samym roku przeniesiony został do 2. pułku ułanów C. Schwarzenberga, w którym awansowano go do stopnia rotmistrza. W roku 1811 poprosił o dymisję z armii austriackiej.

Po odejściu z wojska Wacław Rzewuski osiadł w Sawraniu na Podolu, w jednym z kilku rodzinnych majątków, które odziedziczył po śmierci ojca w 1811 roku. W tym samym czasie opuścił też żonę, z którą małżeństwo nie układało się pomyślnie. W swym majątku w Sawraniu założył później hodowlę i stadninę koni arabskich.

W 1815 roku, w czasie pobytu w Wiedniu, Rzewuski zaproponował carowi Aleksandrowi I i jego siostrze, Karolinie Wirtemberskiej sprowadzenie z Arabii koni czystej krwi arabskiej. Jego propozycja została zaakceptowana, w następstwie czego w 1817 roku wyruszył w podróż na Bliski Wschód. Wybrał drogę lądową przez Bałkany do Stambułu, a dalej do Syrii. W trakcie pobytu w Aleppo, kilkakrotnie wyjeżdżał do Stambułu, Damaszku, Aleksandretty, a także w kierunku wschodnim, w głąb terenów pustyni Nadżd, aż do Eufratu oraz w kierunku południowym do zatoki Akaba. Celem tych wypraw był zakup koni arabskich, co wiązało się z koniecznością zamieszkania na jakiś czas wśród plemion beduińskich. Dwuletni pobyt na Bliskim Wschodzie jeszcze bardziej rozbudził ukształtowane w dzieciństwie i młodości sympatie Rzewuskiego do kultury muzułmańskiej. Mieszkając wśród Beduinów, poznawał ich tradycje, obyczaje, a z jednym z wodzów beduińskiego plemienia zawarł nawet przymierze krwi. Wynikiem  tych wzajemnych sympatii było nadanie mu przez Beduinów tytułu emira oraz imion Tadż al-Fahr („Korona sławy”) oraz Abd al -Niszan („Sługa znaku”). Podróż  Rzewuskiego po Półwyspie Arabskim zakończyła się osiągnięciem założonego planu – zakupił ponad sto koni rasy arabskiej typu kuhailan (Rzewuski zapisywał to w swoim traktacie słowem:„kocheileh”). Pierwszą partię zakupionych zwierząt wysłał do Stuttgartu w 1819 roku. Kolejną, z powodu kłopotów finansowych, mógł otrzymać dopiero w 1821 roku. Rzewuski wrócił ze swych wypraw w czerwcu 1820 roku. Po powrocie do kraju osiadł w swoim majątku na Podolu i zajął się hodowlą koni oraz spisywaniem  przygód, których doświadczył podczas  podróży po Bliskim Wschodzie.

W roku 1825 został członkiem Towarzystwa Patriotycznego, za co później był szykanowany przez władze carskie. Na wieść o rozpoczynającym się powstaniu listopadowym zaangażował się w powstańczą działalność formując i wystawiając swój własny oddział jazdy kozackiej. 14 maja 1831 roku wziął udział w bitwie pod Daszowem, w wyniku której zaginął. Poszukiwania Rzewuskiego nie dały rezultatów, ale najbardziej prawdopodobną wersją wydarzeń jest to, że został zabity w trakcie prowadzonych przez rosyjskie wojska obław, które miały miejsce po przegranej przez powstańców bitwie pod Daszowem.

Wacław Rzewuski od wczesnej młodości interesował się Orientem. Tematyką tą zainteresował go wuj, znany pisarz i podróżnik – Jan Potocki. W czasie pobytu w Wiedniu pobierał lekcje języka arabskiego u libańskiego mnicha Antuna Aridy, który był lektorem w wiedeńskiej Akademii Orientalnej. Lekcji języka tureckiego udzielał mu natomiast Ramiz Pasza, turecki emigrant polityczny, którego poznał w majątku swojej siostry w Daszowie. Dzięki Janowi Potockiemu, Rzewuski poznał wiedeńskich orientalistów – Juliusa von Klaprotha i Josefa Hammera von Purgstalla. Finansował i współredagował wychodzące w Wiedniu w latach 1809-1818 czasopismo „Mines de l’Orient – Fundgruben des Orients” [Kopalnie Wschodu], w którym  publikował również swoje artykuły. Warto też podkreślić, że Wacław Rzewuski był zaangażowany nie tylko w finansowanie działalności pisma. Był z nim związany także organizacyjnie i emocjonalnie, czego dowody odnaleźć można w jego korespondencji z różnymi towarzystwami naukowymi, a także z współpracującymi z magazynem orientalistami.

Ta bardzo zaangażowana w działalność naukową postawa zapewne sprawiła, że w 1810 roku został członkiem Towarzystwa Naukowego w Getyndze i Akademii Nauk w Monachium, a od 1815 roku był członkiem korespondentem warszawskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk.

Wacław Seweryn Rzewuski zostawił po sobie sporą spuściznę literacką. Pisał artykuły, poematy, wiersze, teksty piosenek (zwłaszcza cenne są zapisy nutowe piosenek arabskich), zapisy nutowe własnych kompozycji. Prowadził też bogatą korespondencję zarówno na tematy naukowe, jak i związane z zakupem koni.  Najbardziej znanym dziełem Rzewuskiego jest napisany w języku francuskim i pozostawiony przez długi czas w rękopiśmiennej formie traktat będący częściowo diariuszem, a częściowo autobiografią zatytułowany: Sur les chevaux orientaux et provenants des races orientales. W dziele tym autor opisał swoje bliskowschodnie podróże, miejsca i szlaki, którymi się poruszał, mieszkańców odwiedzanych przez siebie miejsc, plemiona beduińskie, a także przygody, których doświadczył. Szczególną uwagę poświęcił koniom arabskich, opisom ich ras i maści. W tej części dzieła wykorzystał nie tylko swoje doświadczenia i wiedzę hipologiczną, ale też skorzystał z prac arabskich znawców tego zagadnienia. Warto nadmienić, że dzieło to zawiera liczne ilustracje autorstwa Rzewuskiego, przedstawiające sceny z życia Beduinów, podobizny koni, a także winiety z motywami arabeskowymi. Trzytomowego rękopisu dzieła Rzewuskiego nie opublikowano drukiem za życia autora. Wprawdzie polski przekład fragmentów tej pracy ukazał się w roku 1866, wydany przez Teofila Rutkowskiego pod tytułem Wiadomość o rasach koni arabskich, ale dopiero w XXI wieku, w ramach polsko-katarskiego projektu  finansowanego przez Qatar Museums Authority, dzieło to doczekało się pełnego wydania naukowego całości rękopisu wraz z tłumaczeniem na język polski i angielski.

Zainteresowania Orientem kształtowały się u Wacława Rzewuskiego od najmłodszych lat i niewątpliwie wpływ na rozwój jego fascynacji Wschodem miały postaci osiemnastowiecznych orientalistów, między innymi wspomniani wcześniej wiedeńscy uczeni – Julius von Klaproth, i Josef Hammer von Purgstall oraz  wuj Wacława – pisarz, podróżnik i znawca Orientu, hrabia Jan Potocki.  Trzeba też przypomnieć, że epoka romantyzmu, w której żył i działał  Rzewuski, szczególnie sprzyjała fascynacji Orientem. Wiele odniesień do tradycji orientalnych można było zobaczyć w elementach ubioru, rodzajach broni, wzornictwie czy dekoracji wnętrz.

Potrzeba poznania egzotycznego i magicznego świata wraz z jego odmienną kulturą stanowiła impuls do odbywania podróży w egzotyczne miejsca, poznawania ich mieszkańców oraz ich obyczajów. Podróże, które odbywał Rzewuski, jego wewnętrzna metamorfoza dokonana pod wpływem mieszkania wśród beduińskich plemion, a także orientalny sposób bycia i stroju, w którym zasmakował po powrocie z Arabii, musiały wywrzeć wpływ na pokolenie romantyków, a także późniejszych twórców. Odzwierciedleniem tego zjawiska są utwory poświęcone Rzewuskiemu, napisane przez poetów takich jak Adam Mickiewicz (Farys. Kasyda na cześć emira Tadż-ul-Fechra ułożona), Juliusz Słowacki (Duma o Wacławie Rzewuskim), czy młodopolski pisarz i poeta, Tadeusz Miciński (Emir Rzewuski).

Nie ulega wątpliwości, że wszechstronna działalność Wacława Seweryna Rzewuskiego miała bardzo istotny wpływ na popularyzację Orientu wśród jemu współczesnych, a także wybitnie przyczyniła się do powstania w Polsce w XIX wieku hodowli koni czystej krwi arabskiej. Warto też podkreślić, że odegrał ważną rolę w popularyzacji wiedzy o Oriencie, przyczyniając się tym samym do rozwijających się w XIX wieku badań orientalistycznych. Choć nie był profesjonalnym badaczem, a tylko amatorem i wielkim entuzjastą Bliskiego Wschodu i jego kultury, wszelkie zachowane materiały jego literackiej spuścizny mogą stanowić wartość dla badań w różnych obszarach nauki.  

Bibliografia  

Brzeski, E., Użytkowanie koni. Wybrane działy, Kraków 1975.

Kieniewicz, S., Rzewuski Wacław Seweryn, [w:] Polski Słownik Biograficzny. t. XXXIV, Wrocław-Warszawa-Kraków 1992-1993, s. 180-183.

Mickiewicz, A., Farys. Kasyda na cześć emira Tadż-ul-Fechra ułożona, Janowi Kozłów na pamiątkę przypisana, [w:] Adam Mickiewicz, Wybór poezji, Warszawa 1956, s.92-98.

O koniach arabskich i Oriencie Wacława Rzewuskiego – rusza projekt polsko-katarski -Aktualności- Biblioteka Narodowa, https://www.bn.org.pl/aktualnosci/1143-o-koniach-arabskich-i-oriencie-wacława-rzewuskiego-rusza-projekt-polsko-katarski (dostęp: 10.02.2022).

Reychman, J.,  Podróżnicy polscy na Bliskim Wschodzie w XIX w. Warszawa 1972.

Rzewuski (Wacław), [w:] Encyklopedia powszechna, nakład, druk i własność S. Orgelbranda, t. 22, Warszawa 1866, s. 638.

Rzewuski Wacław Seweryn, [w:] Wielka Encyklopedia PWN, t. 24, Warszawa 2004, s. 164.

Słabczyński, T., Słownik polskich podróżników i odkrywców, Warszawa 2017, s. 346-348.

Switat, M., Polsko-arabskie podróże – stracone szanse i profity, Przegląd Orientalistyczny, 1-2 (2018), s. 115-126.

Wacław Seweryn Rzewuski, https://pl.wikipedia.org (dostęp: 10.02.2022).

Warnke, A., Wacław S. Rzewuski – jak polski szlachcic został arabskim szejkiem,  https://culture.pl/pl/artykul/waclaw-s-rzewuski-jak-polski-szlachcic (dostęp: 07.03.2022).

https://pl/wikipedia.org/wiki/Koń_czystej_krwi_arabskiej (dostęp:20.03.2022).

Mapa