Teodor Leszetycki - twórca słynnej w świecie szkoły pianistycznej w Wiedniu

Opracowanie: dr Michał Piekarski

„Cudowne dziecko”

Teodor Leszetycki do dziś zajmuje bardzo ważne miejsce w dziejach muzycznych Wiednia, zwłaszcza jako wirtuoz i nauczyciel blisko 1000 uczniów (ponad 300 zidentyfikowanych pianistek i pianistów), z których co najmniej 20 osiągnęło sławę światową. Niewielu Austriaków jednak wie, że Theodor Leschetizky (taka pisownia stosowana jest w Austrii) miał polskie korzenie. Urodził się 22 czerwca 1830 roku w Łańcucie jako poddany austriacki. Jego ojciec Józef Leszetycki był pochodzenia czeskiego, matka Maria Teresa z domu Ullman była Polką wywodzącą się z rodziny od pokoleń osiadłej w Galicji. Ojciec Józef, dawny uczeń Carla Czernego w Wiedniu, obejmował posadę nauczyciela muzyki w rezydencji Potockich w Łańcucie. Pierwsze lekcje Teodor odebrał pod kierunkiem ojca. Jako „cudowne dziecko” popisywał się w salonie Potockich w Łańcucie. W wieku ośmiu lat po raz pierwszy wystąpił publicznie podczas koncertu w teatrze we Lwowie, co prawdopodobnie miało miejsce w 1838 roku. Grał Concertino C-dur op. 214 Carla Czernego na fortepian i orkiestrę. Za pulpitem dyrygenckim miał wówczas stać Franz Xaver Wolfgang Mozart (syn). Choć wielu autorów podaje, że koncert ten odbył się w 1839 roku, jeśli orkiestrę rzeczywiście poprowadził Mozart (jak twierdziła Angèle Potocka), musiał się odbyć najpóźniej w 1838 roku.

W 1840 roku rodzina Leszetyckich przeniosła się do Wiednia (niektórzy autorzy podają 1841 rok), gdzie Teodor rozpoczął naukę w gimnazjum. Edukację pianistyczną kontynuował pod kierunkiem Carla Czernego (dawnego ucznia Ludwiga van Beethovena i Antonia Salieriego), a w zakresie kompozycji kształcił się u Simona Sechtera, organisty w dworskim kościele świętego Augustyna w Wiedniu. Młody Teodor wraz z ojcem zgłębiał muzyczną atmosferę Wiednia, bywając między innymi w salonach, w których niejednokrotnie słuchał gry Ferenca Liszta i Sigismunda Thalberga. Jeszcze w okresie gdy Leszetycki pobierał edukację muzyczną, w 1834 roku zaczął udzielać prywatnych lekcji gry na fortepianie. Jako pianista w 1844 roku dwukrotnie wystąpił w starym gmachu Gesellschaft der Musikfreunde (dziś nieistniejącym), w którym koncertował też w latach następnych. Zagrał wówczas między innymi jedno z Impromptu Fryderyka Chopina. Prasa grę Leszetyckiego uznała za genialną, w przekonaniu, że młody pianista stanie się wkrótce wielkim artystą.  

Petersburg

W 1852 roku Leszetycki wyjechał do Petersburga prawdopodobnie na zaproszenie swojego kolegi Antona Rubinsteina (którego znał z Wiednia). W tym samym roku wystąpił przed Wielką Księżną Heleną Pawłowną. Wkrótce odbył się jego koncert w Teatrze Michajłowskim. Przez kolejnych 15 lat stał się znany jako Musikmeister księżnej Heleny. Od 1853 roku kolejne występy Leszetyckiego w Petersburgu zaczęła regularnie odnotowywać prasa francuska. Gdy w 1862 roku Rubinstein zorganizował w Petersburgu Konserwatorium, powołał Leszetyckiego na stanowisko profesora, które ten obejmował przez blisko 16 lat (do 1878 roku). Leszetycki wychował tam kilku doskonałych pianistów, między innymi: Annette Jesipow (Essipoff), znaną wykonawczynię utworów Chopina, z którą później związał się życiowo i artystycznie, koncertując też na cztery ręce. Leszetycki podjął równocześnie pracę w Instytucie Smolnym, z którego część uczennic trafiała do konserwatorium (w tym wspomniana Annette Jesipow). W Rosji Leszetycki poznał się między innymi z Henrykiem Wieniawskim (również należał do wykładowców konserwatorium w Petersburgu), Maurycym Rosenthalem (lwowskim pianistą), rosyjskimi kompozytorami Cezarem Cui i Aleksandrem Dargomyżskim.

Leszetycki jako pianista występował także poza Wiedniem i Petersburgiem. Od 1845 roku odbywał (początkowo z ojcem) wiele podróży artystycznych, grając na fortepianie w wielu miastach Austrii, w Bad Ischl, Salzburgu, Linzu, Innsbrucku, Grazu i innych. W późniejszych latach koncertował też jako pianista i dyrygent we Francji (parokrotnie w Paryżu) w Niemczech (w Berlinie i Lipsku), Wielkiej Brytanii i Holandii. Chętnie występował też jako kameralista, koncertując z najlepszymi muzykami (między innymi w Londynie ze skrzypkiem Józefem Joachimem). Po raz ostatni dał się słyszeć publicznie w 1887 roku we Frankfurcie nad Menem (wykonał V Koncert fortepianowy Es-dur Beethovena). Poza debiutem we Lwowie (w 1839 roku) Leszetycki najprawdopodobniej nie dał na ziemiach polskich żadnego innego koncertu, względnie żaden jego występ nie został odnotowany. Działo się tak, choć wielokrotnie pokonywał drogę między Petersburgiem i Wiedniem. Także o sukcesach Leszetyckiego w Petersburgu nieraz pisano w Wiedniu, jednak informacje te prawie wcale nie docierały do prasy polskiej.

Szkoła Leszetyckiego w Wiedniu

W 1878 roku Leszetycki wraz z drugą żoną zamieszkali w Wiedniu, mieście, z którym pianista związał się już do końca życia. Wkrótce obok Johannesa Brahmsa i Antona Brucknera stał się jedną z najbardziej znanych postaci życia muzycznego naddunajskiej stolicy.

Przez krótki czas należał do wykładowców Konserwatorium Gesellschaft der Musikfreunde. Z posady tej jednak szybko zrezygnował ze względu na wciąż powiększające się grono uczniów i zajął się odtąd wyłącznie nauczaniem prywatnym. W ten sposób Leszetycki stworzył jedną z najsłynniejszych prywatnych szkół gry na fortepianie. Od 1881 roku mieściła się ona w jego prywatnej willi przy Carl-Ludwigstraße 42 (obecnie Weimarerstraße 60), gdzie przybywali liczni uczniowie z Europy i Ameryki.

Nieformalna szkoła Leszetyckiego była tzw. szkołą mistrzowską, do której po wcześniejszym egzaminie przyjmowani byli tylko zaawansowani pianiści (i to nie wszyscy). Kurs nauki trwał zwykle cztery lata. Lekcje z Leszetyckim odbywały się co dwa, trzy tygodnie. Jako pedagog zwracał uwagę na wszystkie aspekty wykonawstwa fortepianowego: solowego, z orkiestrą, kameralnego, z solistą. Leszetycki nieraz podczas lekcji osobiście wykonywał na drugim fortepianie partię orkiestry. Pracę uczniów nad zagadnieniami technicznymi powierzał zazwyczaj swoim asystentom. Leszetycki opierał się na doświadczeniu wyniesionym od Carla Czernego, jako wzory ćwiczenia przedstawiał sposoby pracy Ferenca Liszta i Antona Rubinsteina. O zainteresowaniu szkołą i metodą pedagogiczną Leszetyckiego świadczy wydanie w latach 1902–1914 czterokrotnie (do 1924 r. – dziesięciokrotnie) książki jego uczennicy Malwiny Brée poświęconej temu zagadnieniu (Malvine Brée, Die grundlage der Methode Leschetizky mit Ermächtigung des Meisters, Mainz 1902). Ważną cechą szkoły była też integracja uczniów. Sprzyjał temu zarówno sposób prowadzenia lekcji jako wspólnych i otwartych, jak również organizacja przez profesora codwutygodniowych spotkań w jego willi. Były to wieczory muzyczne, podczas których najpierw występowali uczennice i uczniowie. Po koncercie następowała kolacja, a następnie gra w bilard lub tańce.

Teodor Leszetycki miał cztery żony. Pierwszą żoną była śpiewaczka Anna Friedebourg (ślub w 1856 roku), druga (po rozwodzie z pierwszą) Annette Jesipow (z którą miał dwoje dzieci, Roberta i Teresę zamężną z Vsevolodem Voskressenskym). Dwie kolejne żony Leszetyckiego były Polkami: pochodząca z Warszawy Eugenia Katarzyna Donimirska z domu Benisławska (1894–1908) i urodzona w Przemyślu Maria Gabriela Rozborska (1908–1915). Utrzymywał też bliskie kontakty ze swoimi dawnymi uczniami m.in. Ignacym Janem Paderewskim, Józefem Śliwińskim, Ignacym Friedmanem. Do przyjaciół Leszetyckiego należał Ludwig Bösendorfer, który załatwiał mu rozmaite sprawy, nie zawsze związane z muzyką. Leszetycki utrzymywał też bliską relację z Anielą (Angėle) z Potockich Zamoyską, która jeszcze za życia artysty spisała jego biografię wydaną w tłumaczeniu z języka francuskiego na język angielski (Angèle Potocka, Theodore Leschetizky. An Intimate study of the Man and the Musician, New York 1903). Teodor Leszetycki zmarł w Dreźnie 14 listopada 1915 roku. Został pochowany na Cmentarzu Centralnym w Wiedniu, na którym stanął okazały nagrobek z rzeźbą nauczyciela w otoczeniu uczniów.

W Wiedniu regularnie urządzano Leszetyckiemu huczne jubileusze, w 1911 roku w wiedeńskim Türkenschanzpark (znajdującym się w pobliżu willi pianisty) ustawiono pamiątkową murowaną ławkę z medalionem z podobizną Leszetyckiego, w 1930 roku na willi przy Weimarerstraße umieszczono tablicę pamiątkową poświęconą Leszetyckiemu. W położonym w Alpach Bad Ischl (gdzie Leszetycki miał własną willę) w 1930 roku z inicjatywy uczniów stanął kamień pamiątkowy. W 1942 roku w Nowym Jorku powstała The Leschetizky Association (bez jakichkolwiek informacji o związkach Leszetyckiego z Polską). Z kolei w rodzinnym Łańcucie w 1992 roku Państwowa Szkoła Muzyczna otrzymała imię Teodora Leszetyckiego. W 2007 r. w Warszawie powołano Towarzystwo Muzyczne im. Teodora Leszetyckiego.

Uczennice i uczniowie

W ciągu całej kariery pedagogicznej Leszetycki kształcił ponad 300 pianistów z różnych krajów, wśród nich między innymi Ignacego Jana Paderewskiego, który był jego uczniem w latach 1884–1886. Do innych znanych polskich uczniów Leszetyckiego (w Petersburgu lub Wiedniu) należeli też: Henryk Melcer-Szczawiński (profesor konserwatoriów muzycznych w Wiedniu, we Lwowie i Warszawie, którego był też dyrektorem), Jerzy Lalewicz (znany profesor Akademii Muzycznej w Wiedniu, równocześnie pedagog fortepianu we Lwowie), Józef Śliwiński, związani później ze Szwajcarią Ludwik Bronarski (pianista i muzykolog) i Czesław Marek, Ignacy Friedman (asystent Leszetyckiego w Wiedniu). Do uczniów Leszetyckiego należał też szereg późniejszych pedagogów, którzy występowali oraz kształcili uczniów we Lwowie i Krakowie: Franciszek Bylicki, Anna Niementowska (założycielka Lwowskiego Instytutu Muzycznego), Maria z Jaszków Sołtysowa, Bronisław Wolfsthal. Do polskich uczniów Leszetyckiego należał także Mieczysław Horszowski zamieszkały później w Mediolanie a następnie w USA (gdzie zrobił zawrotną karierę), a także wiedeński pianista Juliusz Wolfsohn.

Leszetycki miał jeszcze większą liczbę uczniów spoza polskiego grona, do których należeli między innymi: austriacki pianista Paul Weingarten, austriacko-amerykańscy pianiści Artur Schnabel i Paul Wittgenstein, rosyjscy pianiści Annette Jesipowa (Essipoff, Yesipova), Wasilij Safonow, francuski pianista Alexander Brailowsky (pochodzący z Rosji), brytyjscy pianiści Benno Moiseiwitsch, Mark Hambourg (obaj pochodzący z Rosji) i Ethel Leginska, amerykańscy pianiści Ossip Gabrilowitsch (pochodzący z Rosji) i Richard Buhlig, niemiecka pianistka Elly Ney.

Twórczość kompozytorska

Twórczość kompozytorska zajmuje w biografii Leszetyckiego dalsze miejsce po działalności koncertowej i pedagogicznej. Komponował już od okresu nastoletniego, a do jednego z pierwszych utworów należało Andante finale op. 13 na temat z opery Łucja z Lammermooru Gaetana Donizettiego, wyłącznie na lewą rękę, które z biegiem czasu zyskało dużą popularność. Również w okresie młodzieńczym powstał Koncert fortepianowy c-moll op. 9 (którego Leszetycki nigdy publicznie nie wykonał). Leszetycki tworzył też miniatury fortepianowe o charakterze wirtuozowskim (nokturny, mazurki, romanse, tańce). W mazurkach inspirował się nieraz dokonaniami Chopina, w etiudach – Czernego. Był też autorem dwóch oper: Die Brüder von Marko (niewystawiona) i Die erste Falte (prapremiera: Praga 1867 roku).

Bibliografia:

Bogula E., Concerto symphonique pour le piano [op. 9] Teodora Leszetyckiego w kontekście warsztatu wirtuozowskiego kompozytora, „Muzyka” 2020, nr 4.

Brée M., Die grundlage der Methode Leschetizky mit Ermächtigung des Meisters, Mainz 1902.

Chmara-Żaczkiewicz B., Teodor Leszetycki. Notatki z biografii artysty i pedagoga w świetle stosunków z rodziną, przyjaciółmi i uczniami (część I), „Muzyka” 2018, nr 4.

Chmara-Żaczkiewicz B., Teodor Leszetycki. Notatki z biografii artysty i pedagoga w świetle stosunków z rodziną, przyjaciółmi i uczniami (część II), „Muzyka” 2019, nr 1.

Dybowski S., Słownik pianistów polskich, Warszawa 2003.

Lewandowska B., Leszetycki Teodor [w:] Encyklopedia muzyczna PWM, red. E. Dziębowska, t. 5, Kraków 1997.

Potocka A., Theodore Leschetizky. An Intimate study of the Man and the Musician, New York 1903.

The Leschetizky Association founded 1942, https://www.leschetizky.org/

Towarzystwo Muzyczne im. Teodora Leszetyckiego, O Towarzystwie, http://www.leszetycki.org/towarzystwo.html