Tadeusz Orzechowski - lekarz, mediator i organizator wielkich inwestycji technicznych

Opracowanie: prof. dr hab. Bolesław Orłowski

Tadeusz Orzechowski – działacz niepodległościowy, z zawodu lekarz, odegrał ważną rolę polityczną w Turcji pod imieniem Oksza Bej, współpracując z agendami francuskimi, przyczynił się do unormowania relacji imperium osmańskiego z Europą zachodnią, między innymi z Watykanem (za co został mianowany hrabią rzymskim przez papieża Piusa IX), zorganizował ułożenie telegraficznych kabli podmorskich z Kadyksu do Wysp Kanaryjskich (1883) i Angoli (1886). Co więcej, koncesję na to ostatnie przedsięwzięcie techniczne uzyskał od władz portugalskich skutecznie rywalizując z brytyjską Eastern Telegraph Company, najpotężniejszym wówczas na świecie przedsiębiorstwem zajmującym się kładzeniem podmorskich kabli. Był to menedżerski i biznesowy wyczyn unikalny w naszych dziejach. Nie udało mu się natomiast zbudować transafrykańskiej linii kolejowej, mającej połączyć portugalskie kolonie w Angoli i Mozambiku, co też próbował uczynić.

Rodzina i wykształcenie

Urodził się 9 listopada 1838 roku w Buszy (pow. jampolski, Podole). Był synem Karola, bogatego właściciela ziemskiego, powstańca listopadowego i Heleny z Dwernickich. Ukończywszy szkoły w Odessie (1854), uzyskał z odznaczeniem dyplom lekarza na uniwersytecie kijowskim (1859). Podczas studiów miał związki z konspiracją patriotyczną. W latach 1859–1862 podróżował do Francji, Szwajcarii i Włoch, nawiązując kontakty z tamtejszymi przedstawicielami Wielkiej Emigracji. Jak się wydaje, odegrał pewną rolę w sporze, wskutek którego Ludwik Mierosławski utracił kierownictwo Polskiej Szkoły Wojskowej w Genui. Zawarte w tym czasie znajomości ułatwiły mu pełnienie misji w Paryżu zlecanych przez Romualda Traugutta od września 1863 roku Ostatecznie Orzechowski został przedstawicielem Rządu Narodowego w Stambule, gdzie podjął też praktykę lekarską.

Polska Emigracja w Turcji

Był to wyjątkowy moment w stosunkach polsko-tureckich. W Turcji przebywało wówczas kilkuset aktywnych naszych rodaków – weteranów powstania węgierskiego, którzy trafili tam w 1849 roku, tych co ściągnęli nad Bosfor w latach 50. XIX wieku, wiążąc nadzieje z wojną krymską, oraz coraz liczniejszych uchodźców z powstania styczniowego. Stworzyli oni tam silny ośrodek Wielkiej Emigracji, drugi co do liczebności po francuskim. Budowali od lat 50. XIX wieku pierwsze w imperium osmańskim linie telegrafu elektrycznego, najpierw łącząc Stambuł z wilajetem naddunajskim (północna Bułgaria) i dowództwem aliantów na Krymie, później przez serbski Nisz z europejską siecią telegraficzną, ale także prowadzili linie w Albanii i Syrii. Obsadzali licznie stanowiska w tworzonej od 1865 roku tureckiej administracji dróg i mostów. W Ruszczuku (dzisiejszym Ruse w północnej Bułgarii) działała brygada inżynierska złożona niemal wyłącznie z Polaków, budująca przygraniczne drogi strategiczne, a także mosty. Projektowali oni budowle zimą, a wiosną wyznaczali spośród siebie ich wykonawców w drodze losowania. Przez jakiś czas uczestniczyli w jej pracach Zygmunt Mineyko (1840–1925), który później odegrał ważną rolę w Grecji, oraz Karol „Rębajło” Kalita (1830–1919), jeden z bohaterów powstania styczniowego. Polacy prowadzili też prace górnicze. W północnej Anatolii założyli kopalnię boracytu (boraksu), którym zaopatrywali chemiczny przemysł francuski. Karol Brzozowski (1821–1904) modernizował leśnictwo w Bułgarii, a rolnictwo w Iraku, sporządził też mapy, między innymi pogranicza z Persją, umożliwiające zapełnienie białych plam na zachodnioeuropejskich mapach tych obszarów. Licznie więc Polacy działali na rzecz europeizacji Turcji, zyskując przychylność jej elity dla sprawy polskiej.

Oksza Bej i wywiad francuski

W 1865 roku Orzechowski zasłużył się, zwalczając epidemię cholery, za co został odznaczony orderem Medżydów (Medzidje), zaś rezygnując z przysługującej w związku z tym nagrody pieniężnej, zyskał sobie przychylność wielkiego wezyra Alego Paszy. Wkrótce stał się jednym z jego najbliższych współpracowników, co wykorzystywał politycznie w interesie sprawy polskiej, zwalczając wpływy rosyjskie. W roku 1867 założył w Stambule biuro prasowe i współpracował z francuskim wywiadem. W Turcji działał pod imieniem Oksza Bej (od rodzinnego herbu), dopomógł w unormowaniu stosunków imperium osmańskiego z państwami Europy zachodniej. W 1867 roku przyczynił się do sukcesu wizyty sułtana Abdul Azira w Paryżu i do uzyskania przez Turcję pożyczki francuskiej, a także uczestniczył w wymierzonych przeciw Rosji negocjacjach w Wiedniu. W 1869 roku prowadził w Rzymie rozmowy zmierzające do uregulowania statusu prawnego duchowieństwa katolickiego w państwie osmańskim, za co papież Pius IX nagrodził go godnością hrabiego rzymskiego. Okazał się więc nader użytecznym w polityce zagranicznej współpracownikiem władz tureckich.

W 1870 roku zmarł Ali Pasza, wzrosły w Turcji wpływy rosyjskie, a jej władze mniej sprzyjały sprawie polskiej. W 1871 roku zlikwidowały informacyjne biuro prasowe Orzechowskiego w Stambule. On sam przeniósł się do Galicji, gdzie próbował wydawać dziennik „Ojczyzna”, nie tracąc kontaktu z polskimi organizacjami emigracyjnymi. W tym czasie opublikował drukiem pamiętniki swego teścia, Karola Kaczkowskiego, naczelnego lekarza Wojska Polskiego w czasie wojny z Rosją w 1831 roku. W okresie wojny rosyjsko-tureckiej 1877–1878 stracił odziedziczony wcześniej majątek, opłacając górali siedmiogrodzkich (Szeklerów), by podejmowali działania dywersyjne na tyłach armii rosyjskiej. Warto w tym kontekście zwrócić uwagę, że na aprowizacji armii rosyjskiej w tejże wojnie miał zbić fortunę Stanisław Wokulski, bohater Lalki Bolesława Prusa.

Menedżerskie dokonania Orzechowskiego

Pozbawiony pieniędzy udał się do Paryża, gdzie dzięki rekomendacjom z kręgów kościelnych został zatrudniony przez Bank Katolicki do prowadzenia interesów na Półwyspie Iberyjskim. Wykorzystał to do zdobycia wpływów w miejscowych elitach, co ułatwiło mu później organizowanie przedsięwzięć technicznych. W 1882 roku uzyskał od władz hiszpańskich koncesję na położenie podmorskiego kabla telegraficznego między Kadyksem a Wyspami Kanaryjskimi i stworzył mające realizować projekt towarzystwo akcyjne, które z kolei powierzyło wykonanie prac brytyjskiemu przedsiębiorstwu India-Rubber Gutta-Percha and Telegraph Works Company. Linię Kadyks-Santa Cruz na Teneryfie zainaugurowano 6 grudnia 1883 roku.

Znacznie poważniejszym wyczynem menedżerskim Orzechowskiego było uzyskanie od władz portugalskich 5 czerwca 1885 roku koncesji na uruchomienie łączności telegraficznej między metropolią a koloniami portugalskimi na zachodnich wybrzeżach Afryki. Rywalem w walce o kontrakt była brytyjska Eastern Telegraph Company, najpotężniejsze wówczas na świecie przedsiębiorstwo wyspecjalizowane w kładzeniu kabli podmorskich (może to wydawać się zaskakujące, biorąc pod uwagę, że Portugalia znajdowała się w brytyjskiej strefie wpływów). W dniu wydania koncesji Orzechowski scedował swe prawa do niej na firmę, która połączyła Kadyks z Teneryfą, a 14 sierpnia tego samego roku przeniósł na nią prawo do przedłużenia planowanego podmorskiego kabla poza Luandę. Zainteresowane udziałem w przedsięwzięciu brytyjskie towarzystwa powołały na potrzeby jego realizacji dwie firmy: West African Telegraph Company (dysponującą koncesją portugalską) i African Direct Telegraph Company (subwencjonowaną przez rząd brytyjski). W dniu 22 kwietnia 1886 roku zawarły one porozumienie o podziale zadań i do końca roku 1886, działając wspólnie, zrealizowały te inwestycje.

Kabel prowadził z Kadyksu przez Wyspy Kanaryjskie do Saint-Louis i Dakaru w Senegalu francuskim (Francuska Afryka Zachodnia), stamtąd do Bathurst (obecnie Bandżul) w rządzonej przez Brytyjczyków Gambii (tutaj kabel wkraczał na portugalskie Wyspy Zielonego Przylądka), a następnie prowadził do Bolamy i Bissau w portugalskiej Gwinei, Konakry we francuskiej Gwinei, Freetown w brytyjskim Sierra Leone, Rio Nunez i Grand Bassam w administrowanym przez Francję Wybrzeżu Kości Słoniowej. Potem przez Akrę na brytyjskim Złotym Wybrzeżu (obecnie Ghana) i Porto-Novo we francuskim Dahomeju (Benin) dobiegał do portugalskiej Wyspy Książęcej. Stamtąd jedna odnoga prowadziła do niemieckiego wówczas Kamerunu, a druga do francuskiego Gabonu. Główny kabel zaś prowadził przez portugalską Wyspę Świętego Tomasza do São Paulo da Assunção de Loanda (obecnie Luanda) w portugalskiej Angoli. Większość z jedenastu afrykańskich stacji pośrednich leżała na wybrzeżach Zatoki Gwinejskiej. Kiedy kilka lat później z udziałem innych jeszcze firm brytyjskich doprowadzono ów kabel podmorski przez Benguelę, Moçâmedes (obecnie Namibe) i Swakopmund do Kapsztadu, liczył on około 9000 mil morskich (ponad 16,5 tysięcy kilometrów) i był najdłuższy na świecie.

Zwieńczeniem udziału Orzechowskiego w tym przedsięwzięciu było przyznanie mu wysokiego odznaczenia portugalskiego: zaliczono go w poczet Commendadores da Ordem Militar de Nossa Senhora da Conceição de Villa Viçosa. Wydarzenie to odnotowano również w prasie galicyjskiej. W kwietniu 1887 roku prowadził w Paryżu negocjacje na temat planowanej sieci kabli podmorskich mających połączyć kolonie francuskie w Ameryce Południowej z Kubą. Na początku 1886 roku należał w Londynie do założycieli towarzystwa, które zamierzało połączyć linią kolejową Angolę z Mozambikiem. Budowę linii rozpoczęto w maju 1886 roku, ale szybko jej zaniechano z uwagi na trudności powodowane przez klimat i ukształtowanie terenu; zrealizowano jedynie lokalny odcinek kolei na terenie Angoli.

Ostatnie lata życia spędził Orzechowski najprawdopodobniej w Paryżu. Zmarł 2 października 1902 roku w Zurychu, gdzie bawił przejazdem, i został pochowany na tamtejszym cmentarzu Sihlfeld w grobie pierwszej klasy, który został zlikwidowany w 1942 roku.

Biografowie o Orzechowskim

Polska historiografia nie doceniła działalności Orzechowskiego jako organizatora wielkich przedsięwzięć technicznych zapewne z powodu nieprzychylnych mu opinii wpływowych ośrodków emigracyjnych (widać to wyraźnie w poświęconym mu haśle w Polskim Słowniku Bibliograficznym). Wiarygodny życiorys Orzechowskiego z obszerną bibliografią znajduje się w pracy Polski wkład w przyrodoznawstwo i technikę. Słownik polskich i związanych z Polską odkrywców, wynalazców oraz pionierów nauk matematyczno-przyrodniczych i techniki, t. 3, Warszawa 2015, s. 247–249. Natomiast artykuł Bolesława Orłowskiego Człowiek, który stawił czoło Anglii. Rozgrywka o kabel zachodnioafrykański opublikowany w „Przeglądzie Technicznym” 1982, nr 14–16, przedstawił relację o jego najważniejszych osiągnieciach technicznych, po raz pierwszy na podstawie materiałów znajdujących się w londyńskiej instytucji Cable and Wireless Archives: The Eastern Telegraph Company, sygn. 485–486 (Minute Books 1883–1887), sygn. 925–926 (West Coast Africa Cables – correspondence).