Stanisław Polak - drukarz, twórca znakomitych hiszpańskich wydawnictw przełomu XV i XVI wieku

Opracowanie: prof. dr hab. Maria Juda

Stanisław Polak był drukarzem. W kolofonach druków, które publikował samodzielnie i ze swoimi wspólnikami (Mainardem, Meinardem Ungutem i Jakubem Crombergerem) używał miana wywodzącego się z nazwy kraju, z którego pochodził (Stanislaus Polonus, de Polonia). W źródłach archiwalnych pojawiają się też inne formy imienia (Estan Yolan, Estanislaus, Ladislaus, Lançalus, Alanzalogus) oraz miano Opolus.

Przypuszczenia dotyczące wykształcenia i początków działalności

Brak źródeł odnoszących się do jego młodości, pochodzenia i początku pracy zawodowej nie pozwala poznać jego drogi do działalności drukarskiej. Analiza firmowanego przez Stanisława dorobku typograficznego zdaje się wskazywać na to, że legitymował się gruntownym wykształceniem, zdobytym być może na Akademii Krakowskiej. Przypuszcza się też, że przebywając w latach 70. XV wieku w Krakowie, mógł mieć kontakt z warsztatem przybyłego z Bawarii pioniera drukarstwa w stolicy państwa Jagiellonów – Kaspra Straubego. Kieruje się też uwagę na jego związki z Wrocławiem i oficyną Kaspra Elyana. Obaj mogli wprowadzać Stanisława w tajniki pracy typografa.

Praktyka drukarska w miastach europejskich

W charakterze drukarza pojawił się w Neapolu w funkcjonującej od 1475 roku oficynie Macieja z Ołomuńca (określanego również jako Morawianin), praktykującego wcześniej jako kopista w Wenecji, a następnie jako czeladnik i kierownik drukarni w Genui, dołączając do rodaka Jana Adama, który najprawdopodobniej związany był z tym warsztatem w roku 1478.

Zapewne pod koniec 1489 roku do Macieja Morawianina dotarło z Hiszpanii zaproszenie królów hiszpańskich Izabeli Kastylijskiej i Ferdynanda V Aragońskiego do przybycia do głównej ich siedziby (Sewilli) i uruchomienia tam warsztatu drukarskiego. Maciej jednak pozostał w Neapolu, a do Sewilli udali się, zaopatrzeni przez mistrza w sprzęt drukarski i typograficzny oraz prasę drukarską Mainard Ungut i Stanisław Polak. Wkrótce po przyjeździe, prawdopodobnie na początku 1490 roku, przystąpili do uruchomienia warsztatu, by z datą 4 lutego opublikować pierwszy tekst In defensiones S[ancti] Thomae Diego de Deza. Prowadzili go wspólnie do śmierci Unguta, która nastąpiła między 24 października a 12 listopada 1499 roku. Wówczas to Stanisław został wyłącznym zarządcą należącej w połowie do niego drukarni; druga jej część pozostawała bowiem w rękach małoletniego syna Mainarda Unguta – Tomasza. Kolejnym wspólnikiem Stanisława w Sewilli został w 1503 roku Jakub Cromberger – drugi mąż wdowy po Ungucie.

Po 12 kwietnia 1502 roku Stanisław pojawił się, odpowiadając na wezwanie arcybiskupa Toledo kardynała Francisca Jiméneza de Cisnerosa, w pobliżu Madrytu w Alcalá de Henares. Założył tam drukarnię, spod pras której między 22 listopada 1502 roku a początkiem 1504 roku wyszło 11 publikacji. W tym też czasie przekazał swoje prawa własności w sewilskiej oficynie Jakubowi Crombergerowi. Ostatnim drukiem sygnowanym przez Stanisława Polaka jest Tratado … sobre la guerra de francia … Juana Nuñeza de Toledo (2.03.1504).

Szczegóły działalności zawodowej Stanisława w późniejszym okresie nie są znane. Pojawił się w 1511 roku jako świadek w testamencie wdowy po Ungucie, a w 1514 roku w tym samym charakterze (określony jako drukarz) w dokumencie przekazania praw spadkowych jego synowi Tomaszowi. Zmarł po 1514 roku, nie pozostawiając rodziny.

Oficyna pod kierownictwem Jakuba Crombergera i jego syna Jana funkcjonowała jeszcze w drugiej połowie XVI wieku, obejmując swoim zasięgiem Portugalię i ciesząc się opinią najlepszej drukarni hiszpańskiej. Warto zaznaczyć, że publikowane przez nich książki dotarły do Ameryki Łacińskiej jako pierwsze wytwory sztuki drukarskiej, a czcionki z sewilskiego zakładu były w zasobie typograficznym pierwszej, założonej w 1539 roku drukarni w Meksyku.

Dorobek typograficzny warsztatu Stanisława Polaka

Drukarnia Stanisława Polaka i jego wspólników była jedną z najwydajniejszych typografii wczesnego drukarstwa w Hiszpanii, a Sewilla najpłodniejszym ośrodkiem. Miasto to było ponadto znakomitym miejscem do prowadzenia tego rodzaju przedsiębiorstwa ze względu na wsparcie ze strony Izabeli Kastylijskiej i Ferdynanda V Aragońskiego, znaczące grono świeckich i duchownych odbiorców książki, gospodarczy rozwój miasta po odkryciu Ameryki, ożywiony ruch handlowy, dynamiczne zmiany w obszarze kultury w związku z zakończeniem rekonkwisty, uwieńczonej zdobyciem emiratu Grenady.

Stanisław, Ungut i Cromberger drukowali nie tylko dzieła we własnym nakładzie, ale również na cudze zlecenie. Imię Stanisława widnieje na 111 drukach opublikowanych w Sewilli (99) i w Alcalá de Henares (12). Bibliografowie odnotowują jeszcze 12 tekstów, ale uznawane są za wątpliwe, mylnie przypisane drukarzom lub fikcyjne oraz dwa paleotypy opublikowane przez Unguta i Jana Pegnitzera w Granadzie. Mianem inkunabułów cieszą się 83 pozycje wydawnicze.

Repertuar jest zróżnicowany pod względem językowym. Dominują w nim teksty napisane lub przetłumaczone z łaciny na język kastylijski (49), który w XV wieku ukształtował się jako literacki język hiszpański, dzieł łacińskojęzycznych jest 30, dwujęzycznych łacińsko-kastylijskich (hiszpańskich) trzy, między innymi Suma de confesion: Defecerunt Antonina de Florencia (7.04.1472) oraz jeden druk w języku katalońskim –Lunario Bernarda Granollachsa (1491).

Struktura treściowa dorobku typograficznego warsztatu uwidacznia ówczesne tendencje epoki oraz kompetencje intelektualne i biznesowe właścicieli, którzy odpowiadali na zainteresowania użytkowników instytucjonalnych oraz indywidualnych książek i innych form przekazu typograficznego (broszur, druków ulotnych i podobnych materiałów).

Uwagę zwracają intratne edycje ksiąg liturgicznych, które wymagały nie tylko wysokich kompetencji zawodowych, ale także znacznych środków finansowych i współpracy z władzami kościelnymi. Spod pras oficyny wyszło sześć tego rodzaju dzieł (niektóre z zapisem nutowym), między innymi Breviarium Toletanum (28.02.1493) i Missale secundum morem et consuetudinem fratrum praedicatorum (20.07.1497). Wiele uwagi poświęcali publikowaniu dzieł z zakresu teologii (polemicznej, moralistycznej, ascetycznej i dogmatycznej), drukując np. Improbatio Alcorani Ricolda Florentinusa (20.03.1500), Soliloquio San Buenawentury (30.11.1497) czy Espejo dela cruz Domenica Cavalcy (13.11.1492). W repertuarze nie mogło zabraknąć traktatów prawniczych (Infante el Doctor Forma libellandi, 1497), źródeł prawa (Alfonso X el Sabio Las siete partidas, 25.10.1491) i druków urzędowych (Ordenanças reales dela … çibdad de Seuilla…, 1492). Wiele miejsca zajęły dzieła z zakresu filozofii (Boecio De la consolacion philosofical, 1497), logiki (Petrus Hispanus Summularum logicae, 15.04.1503), historiografii, zwłaszcza biografii królów i osobistości hiszpańskich (Josepho Flavio Guerra Judayca, 27.03.1492, Fernán Pérez de Guzman Coplas, 17.05.1492), podręczników wychowywania książąt (Aegidius Columna Regimiento de los principes, 20.10.1494), filologii (Antonio de Nebrija Dictionarium latino-hispanicum, 1495), medycyny z podręcznikiem chirurgii Guido de Cauliaco …el inuentario o coletario enla parte cirurgical dela medicina (11.05.1493, 26.02.1498), astronomii (Bernardo Granollachs Lunario, 1491). Uwagę zwracają dzieła klasyczne (Lucio Annaeo Seneca Las obras, 28.05.1491), przekłady literatury pięknej na język kastylijski (Juan Boccaccio Las cient nouellas [Decamerone], 8.11.1496), utwory poetyckie (Juan de Mena Les trescientas, 12.01.1496), popularne romanse Fernando de Rojas (Comoedia de calisto y melibea, 1501), piśmiennictwo dewocyjne, panegiryki i wydawane w wysokich nakładach wszelkiego autoramentu druki ulotne.  

Kunszt druków Stanisława Polaka

Wydawnictwa Stanisława Polaka i jego wspólników wyróżniały się spośród wytworów innych hiszpańskich oficyn drukarskich pod względem jakości wykonania. Zdecydował o tym nie tylko sprzęt drukarski, wyposażenie typograficzne i graficzne, ale też umiejętności zawodowe i umiejętność wyczucia przez właścicieli nurtów epoki wczesnego okresu południowoeuropejskiego drukarstwa. Pierwotne wyposażenie (prasę, patryce, matryce, aparaty odlewnicze i czcionki) Stanisław i Ungut otrzymali w darze od Macieja z Ołomuńca. Przez kolejne lata systematycznie je wzbogacali. Mieli do dyspozycji sześć kompletów różnego stopnia gotyckiej rotundy i dwa komplety renesansowej antykwy typu weneckiego, które wykazują powiązania z neapolitańską włoską typografią. Stosowali je do druku określonych książek zgodnie z obowiązującymi kanonami sztuki drukarskiej. Pismem gotyckim drukowali księgi liturgiczne, traktaty prawnicze, teologiczne, medyczne w języku łacińskim i dzieła w języku kastylijskim (hiszpańskim) i katalońskim. Powyższy zestaw uzupełnia materiał niezbędny do druku nut, który wykorzystali w edycji mszałów i procesjonału. Stanisław był jedynym polskim drukarzem doby inkunabułów zaopatrującym księgi liturgiczne w partie wokalne.  

W zasobie oficyny był bogaty i wysokiej jakości drzeworytowy materiał zdobniczy. Uwagę zwracają negatywowe (białorytowe), wzorowane na włoskiej stylistyce inicjały, których tło wypełniały właściwe dla sztuki renesansowej motywy roślinne, geometryczne i ikonograficzne. Dysponowali też bogatym zestawem drzeworytów tytułowych i ilustracyjnych. Umiejętnie umieszczali je nie tylko w tekście głównym, ale także na pierwszych zadrukowanych stronach, gdzie wkomponowywane były niejednokrotnie dane dotyczące tytułu i autora dzieła, tworzące tzw. oczko. Dodatkowy efekt zdobniczy uzyskiwano poprzez stosowanie ozdobnych ramek okalających czy to samą ilustrację, czy to całą kolumnę tekstu wraz z materiałem ilustracyjnym, czy sygnet drukarski. Zabiegiem jeszcze bardziej podwyższającym efekt zdobniczy było naprzemienne wykorzystywanie drzeworytów pozytywowych i negatywowych. Ornamentykę wzbogacał też artystycznie wykonany sygnet drukarski, który na kartach opublikowanych przez Stanisława i jego wspólników książek występuje w trzech odmianach.    

Wytwory typograficzne oficyny charakteryzują się znakomitym ukształtowaniem kolumny, jej proporcji i położenia na stronie. Zgodnie z przyjętymi w ówczesnej typografii zasadami dostosowywano skład oraz format do treści dzieła. Publikowano książki w układzie dwuszpaltowym, jednoszpaltowym i modus modernus. Praktykowano też z dużym powodzeniem druk dwukolorowy (czarny i czerwony).

Bibliografia (wybór):

Makowiecka G., Un libro polaco sobre el impresor Stanislaus Polonus, „Cuadernos Bibliográficos” 1974, nr 31, s. 263–267.

Róg J., Stanisław Polak [w:] Polski słownik biograficzny, t. 42, z. 1, Warszawa–Kraków 2003, s. 15–17 (tam też literatura przedmiotu).

Ruppel A., Stanislaus Polonus. Polski drukarz i wydawca wczesnej doby w Hiszpanii, wydanie polskie rozszerzone opr. T. Zapiór, Kraków 1970 (tam też wykaz źródeł, literatura przedmiotu, chronologiczny spis druków).

Soszyński J., Stanisław Polak, https://gigancinauki.pl/gn/biogramy/84137,Stanislaw-Polak.html

Stanisław Polak [w:] Encyklopedia wiedzy o książce, red. A. Birkenmajer, Wrocław 1971, s. 2210.

Stanisław Polak [w:] Słownik pracowników książki polskiej, red. I. Treichel, Warszawa 1972, s. 848.