Stanisław Jankowski - architekt urbanista – pod każdą szerokością geograficzną warszawiak

Opracowanie: dr Kinga Nettmann-Multanowska

location_on Mapa szczegółowa

Ciekawie przeżył swoje dziewięćdziesięcioletnie życie. Potwierdzają to słowa jego wieloletniego przyjaciela Jana Nowaka-Jeziorańskiego, legendarnego „Kuriera z Warszawy”, który w pożegnaniu Stanisława Jankowskiego ps. „Agaton” napisał: „[jego życiorys] to wielka romantyczna przygoda człowieka zakochanego w Polsce i w Warszawie” (Nowak-Jeziorański, 2002, s. A11). Pisząc o Polsce i Warszawie, nie należy zapominać o dokonaniach Stanisława Jankowskiego, urbanisty, poza granicami kraju. Był cenionym ekspertem. Jest kilka miast i krajów na świecie, które mają mu coś do zawdzięczenia. „Pod każdą szerokością geograficzną i w każdych warunkach doświadczenia warszawskie były mi bardzo przydatne” – mówił w czteroodcinkowym filmie biograficznym (Dawno temu cichociemny, 1990, odc. 4). Spoczywa na Cmentarzu Ewangelicko-Augsburskim w Warszawie. Napis na nagrobku głosi: „Stanisław Jankowski żołnierz AK, cichociemny «Agaton», architekt urbanista”.

Urodzony w Warszawie

Kochał swoje miasto i mówił o tym otwarcie. Tu się urodził 29 września 1911 roku i tu zmarł 5 marca 2002 roku. Dzieciństwo i młodość spędził przy ul. Mokotowskiej 39 m. 7, i ten adres pozostał na zawsze „najbardziej jego” w Warszawie. Ojcem Stanisława był Czesław Jankowski adwokat i działacz społeczny, twórca polskiego skautingu, z zamiłowania varsavianista, a matką, Elżbieta Jankowska (de domo Śliwicka). Młody Jankowski był harcerzem, drużynowym 21. Warszawskiej Drużyny Harcerskiej (współtworzonej przez jego ojca). W 1929 roku zdał na Wydział Architektury Politechniki Warszawskiej (PW). Po skończeniu studiów w 1938 roku objął asystenturę u prof. Adolfa Szyszko-Bohusza (1938-1939) w Katedrze Projektowania PW, a wcześniej, w 1936 roku, trafił do pracowni Bohdana Pniewskiego, autora realizacji, które nadawały kształt ówczesnej Warszawie – stolicy niepodległego państwa.

Londyński „zrzutek”

Napaść hitlerowskich Niemiec na Polskę przyniosła mobilizację. We wrześniu 1939 roku Jankowski został skierowany do Ośrodka Zapasowego Artylerii Lekkiej nr 3 w Wilnie. Wzięty do niewoli przez Armię Czerwoną, uciekł. Przez Estonię, Skandynawię i Holandię w listopadzie dotarł do Francji. Tu wstąpił do Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie. Po kapitulacji Francji udał się do Wielkiej Brytanii. Otrzymał przydział do 1. Dywizjonu Artylerii Lekkiej w St. Andrews, niedaleko Glasgow, w Szkocji. Zgłosił się jako ochotnik do służby w okupowanej Polsce. Został przeszkolony jako oficer wywiadu, cichociemny, jeden z 316 członków elitarnej grupy spadochroniarzy przerzuconych na teren Polski w latach 1941-1944. „Wywalcz Jej [Polsce] wolność lub zgiń” – tą maksymą się kierowali. Zrzucony w okolicach Wyszkowa (ok. 60 km od Warszawy) w nocy z 3/4 marca 1942 roku, przebił się do stolicy. Otrzymał rozkaz zorganizowania Wydziału Legalizacji i Techniki Oddziału II (Informacyjno-Wywiadowczego) Komendy Głównej Armii Krajowej (KG AK). Zdaniem tej komórki było fałszowanie niemieckich dokumentów na potrzeby żołnierzy konspiracji, krążących po Polsce i Europie kurierów oraz Żydów ukrywających się poza gettem. 1 sierpnia 1944 roku stawił się do powstania warszawskiego. Jako dowódca plutonu „Agaton”, batalionu „Pięść”, Zgrupowania „Radosław” uczestniczył w walkach na obszarze całego miasta i wokół niego (Puszcza Kampinoska). Kilkakrotnie przechodził kanałami. Po złożeniu broni przez powstańców, jako jeniec wojenny z oficerami KG AK, dostał się do oflagu na terenie Niemiec. Do niewoli poszedł jako adiutant Naczelnego Wodza gen. Tadeusza Komorowskiego ps. „Bór”. Jankowski rozpoczął wojnę jako podporucznik, a zakończył w stopniu kapitana. Po uwolnieniu z oflagu, udał się do Wielkiej Brytanii. W lipcu 1946 roku ukończył roczne studium urbanistyczne „Civic Design” Polskiej Szkoły Architektury zorganizowane przy Liverpool School of Architecture: „Chciałem być jak najbardziej przydatny przy odbudowie Warszawy (…)” – wyjaśniał (Jankowski, 2019, s. 15).

Okres okupacji naznaczony był tragediami w jego życiu osobistym: rozstrzelanie ojca i brata w Palmirach (1940); śmierć w Auschwitz pierwszej żony Zofii, de domo Garlickiej, studentki architektury) i teściowej Zofii Garlickiej, lekarki-ginekolożki (1942), zaangażowanych w działalność konspiracyjną w komórce „Dorsze”, opiekującej się brytyjskimi jeńcami – zbiegami; a do tego długotrwała rozłąka z córką Magdaleną (ur. 1939).

Piękna robota urbanisty

W kwietniu 1946 roku na kongresie urbanistycznym w Wielkiej Brytanii spotkał kolegę z Warszawy. Ten namawiał go do powrotu do Polski i włączenia się w prace Biura Odbudowy Stolicy (BOS). Jankowski napisał do kierownictwa BOS-u. Dostał pozytywną odpowiedź. Wiedział, że może wracać. „W ówczesnych, pojałtańskich nastrojach panujących na emigracji w Londynie powrót do kraju będącego pod rządami Stalina i jego polskich marionetek był uznawany za wyłom w solidarnym froncie odmowy i bojkotu wasalnego reżimu komunistycznego – pisał Nowak-Jeziorański. W naszych rozmowach doszliśmy jednak do stanowiska, że trzeba grać na dwóch fortepianach. Potrzebna jest obecność Polaków w obozie zachodnim, ale miejsce architektów i lekarzy jest w Polsce” (2002, s. A11). Jankowski przybył do Gdańska polskim statkiem repatriantów 8 września 1946 roku. Na nadbrzeżu czekała na niego jego powstańcza miłość, łączniczka komórki AK „Agaton” „Krystyna” – Hanna (de domo Woyzbun), którą poślubił miesiąc później (Jankowscy doczekali się wspólnie trójki potomstwa – Michała, ur. 1947, zm. 2015; Piotra, ur. 1949 i Hanny, ur. 1953). Tydzień później pracował już w BOS-ie, zatrudniającym ponad 1400 specjalistów różnych dziedzin. Dostał przydział do Pracowni Planu Ogólnego. Włączył się w prace PW (do 1949 roku był starszym asystentem Katedry Urbanistyki). Do Polski przywiózł zakupione w Anglii książki o tematyce architektonicznej i urbanistycznej – ponad sto tomów, które przekazał do bibliotek Wydziału Architektury PW i Publicznej Biblioteki Technicznej. Jako pracownik BOS-u został współtwórcą sztandarowych realizacji okresu powojennego (w latach 1949-1951 roku kierował Pracownią Planu 6-letniego) – trasy W-Z (1947-1949; współautorzy Jan Knothe, Józef Sigalin, Zygmunt Stępiński; konstruktor Stanisław Hempel), Marszałkowskiej Dzielnicy Mieszkaniowej (MDM) (1950-1952; współautorzy Jan Knothe, Józef Sigalin, Zygmunt Stępiński), gmachu Ministerstwa Rolnictwa i Reform Rolnych (obecnie Ministerstwo Rolnictwa, 1951-1955 wraz z Janem Knothe, Jerzym Grabowskim oraz Jerzym Czepkowskim, Jerzym Jezierskim i Zofią Krzewińską), także planów zagospodarowania przestrzennego Warszawy, tworzonych w Pracowni Urbanistycznej Warszawy, a potem Biurze Planowania Rozwoju Warszawy. Przeszedł na emeryturę w 1977 roku. Przez niemal trzydzieści lat pracował nad odbudową i rozwojem Warszawy, i jak pisał we wspomnieniach, nigdy nie wyobrażał sobie „piękniejszej roboty” (Jankowski, 2019, s. 620). Aktywny zawodowo na emeryturze – został współautorem Traktu Pamięci Męczeństwa i Walki Żydów w Warszawie Umschlagplatz (1988–1989; wspólnie z Hanną Szmalenberg, Zbigniewem Gąsiorem i Markiem Moderau).

By nie przynieść wstydu Warszawie…

Zagraniczna kariera Jankowskiego, jako fachowca (biegle znającego język angielski), rozpoczęła się od pracy w Iraku (1960-1962). Geopolityczne uwarunkowania tamtego, zimnowojennego czasu spowodowały, że kraje postkolonialne Afryki i Bliskiego Wschodu, podążały drogą urbanizacji, uprzemysłowienia i modernizacji na sposób wypracowany w bloku wschodnim. Polska metodologia była ceniona, gdyż bardziej niż w przypadku zachodnich biur projektowych, bazowała na empirycznym, interdyscyplinarnym i etapowym podejściu do planowania miast i regionów. Na bazie umowy dwustronnej podpisanej w 1959 roku, wyruszyła do Bagdadu pierwsza grupa polskich urbanistów (Stanek, 2020, s. 179). Pracowali jako doradcy w irackich urzędach i ministerstwach. W tej kilkuosobowej grupie znalazł się i Jankowski. Pierwszy stworzony przez nich plan, przyjęty przez miejscowe władze, to plan rozwoju Mosulu. Jednocześnie Jankowski był współautorem planów ogólnych i regionalnych kilku innych irackich miast, m.in. Basry i Kerbali. Pełnił też funkcję głównego urbanisty Bagdadu. Przed Polakami pracowały w Iraku zachodnie ekipy, m.in. Greków i Brytyjczyków: „(…) jedno wiem na pewno: im lepiej poznawałem rozwiązania angielskie i greckie, tym bardziej rósł mój szacunek do polskiej urbanistyki” – pisał Jankowski w relacji prasowej (Jankowski, 1962, s. 11). I rzeczywiście plany ogólne Kerbali (Grecy/ Doxiadis Associates), Mosulu (Brytyjczycy/ Raglan Squire) i Basry (Brytyjczycy/ Max Lock) na prośbę miejscowych władz były zmieniane przez Polaków lub zastępowane nowymi (Stanek, 2020, s. 179). W 1961 roku Miastoprojekt-Kraków (projektant Nowej Huty) wygrało międzynarodowy przetarg na plan ogólny Bagdadu (Master Plan of Baghdad). Dwa plany ogólne – z 1967 i 1973 roku współtworzyli Polacy.

W 1963 roku trzęsienie ziemi zniszczyło Skopje (wówczas stolicę Socjalistycznej Republiki Macedonii w składzie jugosłowiańskiej federacji; dziś stolica Macedonii Północnej). Stanisław Jankowski i Adolf Ciborowski, Naczelny Architekt Warszawy, wyruszyli do miasta sześć tygodni po tragedii, by omówić zakres polskiej pomocy – w tym pomoc warszawskich urbanistów. Wkrótce także Organizacja Narodów Zjednoczonych (ONZ), w świetle skomplikowanej sytuacji międzynarodowej i trudnej sytuacji ekonomicznej samej Jugosławii, włączyła się do odbudowy na niespotykaną skalę – powstał Skopje Urban Planning Project. Polacy, na prośbę Jugosłowian, kreślili alternatywę dla grecko-jugosłowiańskiego koncepcyjnego planu odbudowy miasta, powstającego w ramach ONZ-owskiego planu pomocy. Robili to woluntarystycznie, w Warszawie, a pracom Zespołu Skopje przewodził Jankowski, wówczas zastępca kierownika Pracowni Urbanistycznej Warszawy. Na konferencji w Ochrydzie w lipcu 1964 roku referował go po angielsku. Plan zdobył uznanie zagranicznych ekspertów. Polskim urbanistom udało się wejść do ONZ-owskiego projektu. Zespołowi Skopje, który współtworzył plan ogólny miasta (Skopje Master Plan, 1964-1965) szefował również Jankowski. Ciborowski został dyrektorem Projektu planu Skopje z ramienia Funduszu Specjalnego ONZ (ang. Manager of the United Nations Special Fund Skopje Urban Planning Project). W grudniu 1965 roku, opuszczając Skopje, Jankowski pisał do kolegi urbanisty, Wojciecha Suchorzewskiego: „W kwietniu 1964 roku rozpoczęliśmy wspólnie prace nad studium koncepcyjnym Planu Ogólnego Skopje. Miała to być alternatywa do opracowania, które ONZ zlecił uprzednio firmie Doxiadis [Doxiadis Associates] przy współpracy z Pracownią Urbanistyczną Skopje [Instytut Urbanistyki i Architektury]. Mieliśmy mało czasu i dużo emocji. Chcieliśmy jak najbardziej pomóc Skopje i nie przynieść wstydu Warszawie. Udało się. Nasze studium stało się podstawą do dalszych opracowań Planu Ogólnego” (Nettmann-Multanowska, 2022, s. 271). Zasługi Polaków w tym projekcie są nie do przeceniania. Wpłynęli znacząco na układ miasta. Uczestnictwo Polaków w pracach w Skopje zmieniło zawodowy los każdego z nich i skierowało polską urbanistykę na nowe, międzynarodowe tory. Odtąd polskie „mózgi” były wykorzystywane w wielu ONZ-owskich przedsięwzięciach. Polacy stali się cenionymi uczestnikami operacji na całym świecie.

Kiedy w 1970 roku miasto Chimbote w Peru zostało dotknięte podobną do skopijskiej tragedią, Peruwiańczycy zaproponowali ONZ zatrudnienie w projekcie Polaków i Macedończyków – tych samych, którzy wcześniej pracowali w Skopje. Jankowski dołączył do zespołu, który tworzył plan odbudowy miasta (1971-1972). Podjął m.in. próby opracowania koncepcji kształtowania i ochrony środowiska zanieczyszczonego miasta i regionu (przemysłowy boom lat 60. spowodował zanieczyszczenie wód i powietrza na niespotykaną skalę; problem pozostaje do dziś aktualny).

Potem jeszcze wielokrotnie uczestniczył w międzynarodowych przedsięwzięciach: jako konsultant Centrum Narodów Zjednoczonych ds. Osiedli Ludzkich w projektach planów miejscowych i regionalnych (1964-1983); jako ekspert Międzynarodowego Czerwonego Krzyża w Genewie ds. budownictwa Indochina Operation Group (1974) – opracowującej wytyczne dla budowy prefabrykowanych domów dla ofiar bombardowań (Wietnam Północny; 1973-1975); jako konsultant „Miastoprojektu-Kraków” ds. programu mieszkaniowego General Housing Programme for Iraq (Irak; 1976-1977); czy jako kierownik pracowni (generalny projektant) Planu ogólnego Nikozji, miasta podzielonego na dwie części – grecką i turecką – „martwą” strefą buforową, Nicosia Master Plan, na zlecenie United Nations Development Programme (UNDP) (Cypr; 1982-1983). Plan ten zakładał współpracę urbanistów greckich i tureckich. Opracowanie to wydano później w formie monografii Nicosia Master Plan. A Landmark for Future Cyprus [wyd. UN Centre for Human Settlements (Habitat), 1988], jako wytyczne dla rozwoju całego Cypru.

 

Bibliografia:

Jankowski Stanisław, Warszawski architekt w biblijnym raju, „Stolica” 1962, nr 50-51, s. 10-11.

Jankowski Stanisław, Z fałszywym ausweisem w prawdziwej Warszawie. Wspomnienia cichociemnego. Wyd. V (poprawione i uzupełnione); wstęp Tomasz Szarota, Bellona i Narodowe Centrum Kultury, Warszawa 2019.

Nettmann-Multanowska Kinga, Warszawa rysuje Skopje, Fundacja Centrum Architektury, Warszawa 2022.

Nowak-Jeziorański Jan, Romantyczna przygoda człowieka zakochanego w Polsce: Stanisław Jankowski, Agaton (1911-2002), „Rzeczpospolita” z 8 marca 2002, s. A11.

Stanek Łukasz, Architecture in Global Socialism: Eastern Europe, West Africa, and the Middle East in the Cold War, Princeton University Press, 2020.

Dawno temu cichociemny [odcinek 4], reż. Ludwik Perski, TVP i WFDiF, Warszawa 1990.

Wybrane publikacje i opracowania autorstwa Stanisława Jankowskiego (chronologicznie):

Sześcioletni plan odbudowy Warszawy [referat Bolesława Bieruta z 1949 roku wydany w formie albumu], Spółdzielnia Wydawniczo-Handlowa „Książka i Wiedza”, Warszawa 1950 [układ i opracowanie Stanisław Jankowski]

MDM -Marszałkowska 1730-1954, Czytelnik, Warszawa 1955

Warszawa odbudowana, wraz z Adolfem Ciborowskim, Wydawnictwo „Polonia”, Warszawa 1962

Warszawa 1945 i dziś, wraz z Adolfem Ciborowskim, Wydawnictwo Interpress, Warszawa 1971

Warszawa – miasto, które nie zgodziło się umrzeć (Warsaw – the city which refused to die); „Habitat”, Konferencja Organizacji Narodów Zjednoczonych na temat Osiedli Ludzkich (Vancouver, Kanada, 31 maja – 11 czerwca 1976) [autorzy filmu Stanisław Jankowski i Franciszek Fuchs]; Instytut Kształtowania Środowiska; przy współudziale Ministerstwa Administracji, Gospodarki Terenowej i Ochrony Środowiska, Warszawa 1976

Z fałszywym ausweisem w prawdziwej Warszawie. Wspomnienia 1939-1946. T. 1-2; wstęp Eugeniusz Duraczyński, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1980. [wydanie I]

Odbudowa miast zniszczonych przez wojnę i trzęsienia ziemi; Międzynarodowy Kongres w Gratz, Austria (11-16 maja 1994). [referat]

Ponadto Stanisław Jankowski był autorem artykułów prasowych i felietonów o tematyce warszawskiej i powstańczej (w prasie polskiej, w tym czasopismach emigracyjnych, i zagranicznej), scenariuszy filmów i wystaw; gawędziarzem – gościem audycji radiowych i telewizyjnych; przewodnikiem po Warszawie zagranicznych gości, m.in. premiera Indii Jawaharlala Nehru (1955), amerykańskiego pisarza Johna Steinbecka (1963), czy prezydenta Francji Charlesa de Gaulle (1967); bohaterem filmu biograficznego Dawno temu cichociemny [4 odcinki], reż. Ludwik Perski, prod. Telewizja Polska (TVP) i Wytwórnia Filmów Dokumentalnych i Fabularnych (WFDiF) w Warszawie (1990) [film dostępny jest w zasobach VOD https://vod.tvp.pl/website/dawno-temu-cichociemny,43715891#]

Ważniejsze ordery i odznaczenia oraz upamiętnienia:

Krzyż Srebrny Orderu Virtuti Militari V klasy (1944); Krzyż Walecznych (1944, dwukrotnie); Order Sztandaru Pracy II klasy; Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski; Krzyż Komandorski z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski; Krzyż Armii Krajowej; Złota Odznaka Odbudowy Warszawy; Srebrna Odznaka SARP (1977); Srebrny Medal Miasta Skopje;  tytuł Honorowego Członka Urbanistów Polskich (1986); tytuł Honorowego Obywatela Warszawy (1995); patron skweru Stanisława Jankowskiego „Agatona” w Warszawie (dzielnica Powiśle; 2009); patron szczepu harcerskiego 211. Warszawskich Drużyn Harcerskich i Gromad Zuchowych Związku Harcerstwa Polskiego (2015); patron auli w Centrum Personalizacji Dokument w MSWiA (2017); pomnik na rogu ulicy Browarnej i Karowej na skwerze jego imienia (odsłonięcie 2020; autor prof. Antoni Janusz Pastwa).

Mapa

Miejsce urodzenia, studia na Wydziale Architektury Politechniki Warszawskiej, od 1929; asystentura w Katedrze Projektowania, 1938-1939; żołnierz AK; dowódca plutonu „Agaton” w powstaniu warszawskim; po wojnie urbanista; miejsce śmierci


Warszawa, Polska

Zmobilizowany do Ośrodka Zapasowego Artylerii Lekkiej nr 3, 1939; trafił do niewoli sowieckiej, z której uciekł do Francji


Wilno, Litwa

Na trasie ucieczki z niewoli sowieckiej, 1939


Estonia

Na trasie ucieczki z niewoli sowieckiej, 1939


Scandinavia

Na trasie ucieczki z niewoli sowieckiej, 1939


Holandia

Wstąpienie do Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie, listopad 1939


Francja

Po ewakuacji wojska polskiego z Francji przydzielony do 1. Dywizjonu Artylerii Lekkiej. Zgłosił się do szkolenia jako „cichociemny”


St Andrews, Szkocja, Wielka Brytania

Jako „cichociemny” zrzucony w okolicach Wyszkowa w nocy z 3/4 marca 1942 roku, stąd przebił się do okupowanej Warszawy


Wyszków, Polska

Po upadku powstania warszawskiego był jeńcem Oflagu 73 pod Norymbergą


Norymberga, Niemcy

Po upadku powstania warszawskiego był jeńcem Oflagu IVC w Colditz


Colditz, Niemcy

Miejsce pobytu po zakończeniu działań wojennych, 1945-1946


Wielka Brytania

Ukończenie rocznego studium urbanistycznego Polskiej Szkoły Architektury przy Liverpool School of Architecture, 1946


Liverpool, Wielka Brytania

Powrót z Wielkiej Brytanii przez port w Gdańsku, 8 września 1946


Gdańsk, Polska

Praca w charakterze doradcy-urbanisty, 1960-1962


Irak

Podczas kontraktu w Iraku (1960-62), pełnił funkcję głównego urbanisty Bagdadu


Bagdad, Irak

Kierownik Zespołu Skopje, grupy warszawskich urbanistów opracowujących plan odbudowy miasta po trzęsieniu ziemi w ONZ-owskim projekcie pomocy; współautor Skopje Master Plan; 1964-1965


Skopje, Macedonia Północna

Na konferencji międzynarodowych ekspertów przedstawił polski wariant planu odbudowy Skopje, lipiec 1964


Ochryda, Macedonia Północna

Współtworzył plan odbudowy miasta po trzęsieniu ziemi w 1970 roku, 1971-1972


Chimbote, Peru

Był ekspertem Międzynarodowego Czerwonego Krzyża w Genewie ds. budownictwa Indochina Operation Group, 1974


Genewa, Szwajcaria