Salomea Regina Pilsztynowa - lekarka, pamiętnikarka i podróżniczka

Opracowanie: dr Elżbieta Nowosielska

Choć jej życie mogłoby posłużyć za inspirację do niejednej powieści czy serialu, to niemal wszystko, co o niej wiemy, pochodzi jedynie ze spisanego przez nią w 1760 roku w Stambule pamiętnika pt.: „Proceder podróży i życia mego awantur”, którego rękopis obecnie znajduje się w zbiorach Biblioteki Książąt Czartoryskich w Krakowie. Dlatego wiele aspektów życia i działalności tej osiemnastowiecznej lekarki wciąż czeka na wyjaśnienie.

Pierwsze lata życia

Według jej własnych zapisków, Salomea Regina urodziła się w 1718 roku w województwie nowogródzkim, a jej ojciec nazywał się Joachim Rusiecki. Mimo tego, że w niektórych biogramach pojawiają się stwierdzenia o jej pochodzeniu z rodziny drobnoszlacheckiej, zdaniem części badaczy raczej była plebejuszką. Są też historycy, którzy, pomimo podkreślanej w wielu miejscach przez pamiętnikarkę niechęci do wyznawców judaizmu, wskazują nawet, że mogła się wywodzić z rodziny żydowskich konwertytów. Nie ulega jednak wątpliwości, że w dorosłym życiu była katoliczką oraz umiała czytać i pisać w języku polskim (to w nim spisała swój pamiętnik, choć jej notatki nie przypominały literackiej polszczyzny i zbliżone były bardziej do zapisu fonetycznego).

Przyszła lekarka wyszła za mąż w 1732 roku, w wieku zaledwie czternastu lat, za znacznie od siebie starszego luteranina, Jakuba Halpira. To właśnie on podjął decyzję o przeniesieniu się do Stambułu licząc na to, że zrobi tam karierę jako lekarz. Po niedługim czasie Salomea Regina, nauczywszy się języka niemieckiego, którym posługiwał się jej mąż, także zaczęła zgłębiać tajniki medycyny, korzystając z jego doświadczeń i notatek. Wkrótce sama otworzyła własną, niewielką praktykę, która zaczęła przynosić dochody. Źródłem sukcesu młodej lekarki był fakt, że kobiety mieszkające w haremach, nie mogły być badane przez mężczyzn. Zdobyta renoma pozwoliła jej po pewnym czasie przekonać do siebie także męskich pacjentów.

Lekarka mimo wszystko

Salomea Regina, jako kobieta, nie miała możliwości zdobycia formalnego wykształcenia. Była samoukiem i korzystała ze wszystkich dostępnych źródeł informacji. Wiedzę czerpała nie tylko od pierwszego męża, ale też od spotkanych w Stambule lekarzy (w swoich zapiskach wspomina na przykład o uczeniu się od pewnego „Turczyna z Babilonu”). Dzięki temu mogła korzystać zarówno ze zdobyczy medycyny europejskiej, jak i arabskiej. W pamiętniku opisała na przykład przeprowadzoną przez siebie operację zdjęcia katarakty z oczu niewidomej od czternastu lat praczki. Wiedzę lekarską łączyła z praktykami religijnymi (modlitwy, pielgrzymki, wiara w moc relikwii) oraz zabiegami, które dziś można by określić mianem ludowych lub zabobonnych (choć podział ten nie był aż tak oczywisty w XVIII wieku). Wierzyła także w magię, o czym świadczy na przykład oskarżenie przez nią w 1735 roku Samsona, żydowskiego lekarza praktykującego w Stambule, że ukradł jej haftowany pantofel i za jego pośrednictwem sprowadził na nią ciężką chorobę. Niekiedy można nawet napotkać tezy, że to właśnie ten czynnik był główną przyczyną konfliktów z „racjonalnym” Jakubem Halpirem. Jak sama pisała: „mąż mój był religii luterskiej czyli sekty, trudno mu to [było] wmówić, że przez czary może człek i umrzeć. Ale ja doświadczyłam, tom wierzyła”.

Sukcesy zawodowe nie przekładały się na szczęście w życiu osobistym Salomei Reginy. Pomiędzy młodą lekarką a jej pierwszym mężem często dochodziło do zatargów. Ostatecznie, w czasie choroby, kobieta została opuszczona przez Halpira. Po powrocie do zdrowia wyjechała ze Stambułu i podróżowała wraz z dwuletnią córką Konstancją po pozostających pod kontrolą turecką Bałkanach. W tym czasie leczyła między innymi w haremie beglerbega (czyli namiestnika prowincji) Rumelii, Ahmeda Köprülü i stała się mimowolnym świadkiem wojny habsbursko-tureckiej. Przerażona okrucieństwem podczas tłumienia antytureckiego powstania w południowo-zachodniej Serbii, uciekła z terenów objętych działaniami wojennymi i udała się na tereny dzisiejszej Bułgarii. W Sofii ponownie spotkała swojego męża, który zmarł kilka miesięcy później. W swoim pamiętniku przyznała, że korzystała wtedy z jego ksiąg medycznych, a także z doświadczeń zaprzyjaźnionego z nim włoskiego lekarza z Malty. Ten ostatni miał ją nauczyć pisania recept po łacinie.

Chcąc dodatkowo zarobić, wykupiła z niewoli tureckiej czterech jeńców austriackich pojmanych po bitwie pod Banja Luką w 1737 roku i jedną kobietę, licząc na uzyskanie wysokiego okupu od ich rodzin. Krewni jednego z nich, Józefa Fortunata Pichelsteina (w pamiętniku lekarka stosowała zapis Pilsztyn), odmówili zapłaty, więc jesienią 1739 roku Salomea Regina zabrała go ze sobą jako niewolnika do Rzeczpospolitej. Podczas tej podróży lekarka zdecydowała się poślubić dawnego jeńca w Dubnie.

Czas podróży

Po powrocie do Rzeczpospolitej, para udała się do dóbr hetmana wielkiego litewskiego Michała Kazimierza Radziwiłła, u którego służyć chciał jej mąż. Na prośbę lekarki Pichelstein uzyskał patent na chorąstwo w regimencie pieszym Wielkiego Księstwa Litewskiego. Salomea Regina nie ustatkowała się jednak na długo. Szybko wyjechała do Rosji, by wydostać z niewoli kilku jeńców tureckich i uzyskać gratyfikację od ich rodzin. W Petersburgu przebywała na przełomie 1739 i 1740 roku, pozostając nawet przez pewien czas na dworze carycy Anny Iwanownej i lecząc jej dwórki. Władczyni podarowała jej na odchodnym czterech jeńców, których Pilsztynowa zabrała ze sobą do Rzeczpospolitej. Tam jednak hetman Radziwiłł nakazał ich uwolnienie bez domagania się korzyści materialnych, z uwagi na pakta pomiędzy Rzeczpospolitą a Turcją. Po powrocie do męża i córki lekarka mieszkała z rodziną przez pewien czas w miasteczku Łachwa na Polesiu. Jednak, w przeciwieństwie do Stambułu czy Petersburga, nie było tam zapotrzebowania na usługi lekarki. Być może dlatego już pod koniec 1740 roku kobieta wyjechała do Wiednia pod pretekstem odebrania zaległego żołdu męża i uzyskania odpisów genealogii Pichelsteinów dla mającego się wkrótce narodzić kolejnego dziecka. W mieście, dzięki znajomości tureckiego, została zatrudniona jakiś czas przy poselstwie tureckim. Powróciła do Rzeczypospolitej zimą 1741 roku wraz z nowonarodzonym synem, Franciszkiem Ksawerym.

Małżeństwo z Pilsztynem również nie zaliczało się do udanych. W pamiętniku Salomea Regina narzekała, że niewdzięczny mężczyzna „jak się ożenił, tak się odmienił” i potem wdawał się w awantury, tracił majątek, nadmiernie interesował się wdziękami innych kobiet, a w pewnym momencie zlecił nawet jej zabójstwo. Sługa imieniem Stefan miał na rozkaz Józefa Fortunata podać jej truciznę w makaronie, po zjedzeniu którego kobieta długo chorowała i straciła część zębów, paznokci oraz włosów. W związku z tym lekarka postanowiła żyć w separacji od drugiego męża.

W 1742 roku Pilsztynowa ponownie udała się w podróż, żeby dochodzić okupu od zwolnionych wcześniej jeńców. Podczas tej podróży, w Bukareszcie urodził się jej drugi syn, Stanisław Kostka. Po dotarciu do Ruszczuku (obecnie Ruse) nawiązała kontakt z dawnymi rosyjskimi jeńcami, od których domagała się rekompensaty za swoją pomoc w odzyskaniu przez nich wolności. Dwóch zgodziło się zapłacić od razu, a z pozostałymi wdała się w długotrwałe procesy, podczas których musiała wykorzystać swoje znajomości i kontakty w Stambule. W oczekiwaniu na rozpatrzenie swoich spraw, Salomea Regina prowadziła praktykę lekarską w tym mieście.

Po uzyskaniu korzystnego dla siebie wyroku, lekarka powróciła do Rzeczpospolitej, gdzie zatrzymała się w Kamieńcu Podolskim. Komendant tamtejszej twierdzy i jednocześnie jej dawny dłużnik, Dominik Bekierski, oskarżył ją wtedy o handel ludźmi na granicy z Turcją. Także w tej sprawie udało się ostatecznie Pilsztynowej uzyskać korzystny dla siebie wyrok, dzięki zdobyciu protekcji hetmana wielkiego koronnego Ludwika Potockiego. Być może z tego powodu jej wspomnienia dedykowane są drugiej żonie tego dostojnika, Ludwice z Mniszchów.

Przez następne lata Salomea Regina pozostała na południu Rzeczpospolitej. Prowadziła aptekę w Przemyślu, handlowała bakaliami i kontynuowała praktykę lekarską. Tam też związała się z młodszym od siebie mężczyzną, którego w pamiętnikach określała tylko jako „amorata”. Jak ustalił Dariusz Chemperek, był to prawdopodobnie pochodzący z okolic Żytomierza szlachcic Józef Makowski. Także i ten związek był burzliwy. Lekarka utrzymywała kochanka i często musiała spłacać jego karciane długi. Ponadto „amorat” doprowadził do śmierci dziewięcioletniego wówczas Franciszka Ksawerego, starszego syna Reginy, którego zamykał i głodził, żeby nie zdradził matce, co dzieje się pod jej nieobecność. Wypadek ten nie doprowadził jednak do trwałego rozpadu ich relacji. W międzyczasie córka lekarki, Konstancja, wyszła za mąż za Antoniego Ostrowskiego.

Pomimo starań, nie udało jej się zdobyć pracy na dworze któregoś z senatorów. Rozgoryczona brakiem możliwości robienia kariery w Rzeczpospolitej, zdecydowała się ponownie wyjechać. Po umieszczeniu młodszego syna w szkołach we Lwowie, udała się do Stambułu, gdzie leczyła między innymi kobiety z haremu sułtana Mustafy III i w 1760 roku, w wieku 42 lat, spisała swój pamiętnik. W tym samym roku do miasta przybyło polskie poselstwo z Józefem Podoskim na czele, wraz z którym przyjechał także Stanisław Kostka.

Dzięki odnalezieniu przez Dariusza Kołodziejczyka raportu Aleksandra Nikiforowa, rosyjskiego konsula na Krymie, udało się ustalić, co działo się z polską lekarką po 1760 roku. Pilsztynowa planowała powrót do Rzeczpospolitej, jednak po drodze została zatrzymana i sprowadzona przez chana krymskiego do Bachczysaraju, gdzie pełniła potem rolę nadwornej okulistki w haremie. Z informacji zebranych przez rosyjskiego dyplomatę w 1763 roku wynika, że Salomea Regina była tam ceniona jako specjalistka i cieszyła się dużą swobodą. Niestety jej dalsze losy, w tym także data śmierci, na razie nie są znane.

Bibliografia:

Chemperek D., „Echo na świat podane procederu podróży i życia mego awantur” Salomei Pilsztynowej w świetle geopoetyki. Miejsce autobiograficzne, [w:] Memuarystyka w dawnej Polsce, red. P. Borek, D. Chemperek, A. Nowicka-Struska, Kraków 2016, s. 187–201.

Grosfeld B., Pichelsteinowa (Pilsztynowa) z Rusieckich, 1.v. Halpirowa Salomea Regina, [w:] Polski Słownik Biograficzny, t. 26, Wrocław-Kraków 1981, s. 30–32.

Kołodziejczyk D., Na tropach Salomei Reginy Pilsztynowej, [w:] W cieniu wojen i rozbiorów. Studia z dziejów Rzeczypospolitej XVIII i początków XIX wieku, red. U. Kosińska, D. Dukwicz, A. Danilczyk, Warszawa 2014, s. 215–229.

Pilsztynowa S. R., Proceder podróży i życia mego awantur, red. i oprac. R. Pollak, M. Pełczyński, Kraków 1957.

Mapa