Rafał Lemkin - uparty prorok, twórca pojęcia „ludobójstwo” w prawie międzynarodowym

Opracowanie: dr Tomasz Lachowski

location_on Mapa szczegółowa

„Dlaczego karze się człowieka, który kogoś zabił, a zgładzenie milionów jest lżejszą zbrodnią niż zabicie człowieka?” – pytał sam siebie Rafał Lemkin, wybitny polski prawnik żydowskiego pochodzenia, twórca pojęcia „ludobójstwo” (genocide) w prawie międzynarodowym. To pytanie zdeterminowało jego całe życie, w którym prawnik stanął jednoznacznie po stronie mniejszych i słabszych – narodów, które stały się celem zbrodniczej polityki totalitaryzmów. Uparta walka o ideę z jednej strony wyniosła go na szczyt w momencie uchwalenia przez Narody Zjednoczone Konwencji w sprawie zapobiegania i karania zbrodni ludobójstwa 9 grudnia 1948 roku, z drugiej zaś strąciła niemal na samo dno. Schorowany Lemkin umarł w biedzie i odosobnieniu. Jego nowatorska myśl jednak przetrwała.

Rafał Lemkin urodził się 24 czerwca 1900 roku we wsi Bezwodne w guberni grodzieńskiej Carstwa Rosyjskiego. Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości, rodzinne sioło przyszłego prawnika znalazło się w województwie białostockim (powiat Wołkowysk) – dziś to terytorium Białorusi. Będąc nastolatkiem Lemkin przeczytał powieść Henryka Sienkiewicza Quo vadis, która wstrząsnęła młodym człowiekiem. Sugestywne opisy brutalnego prześladowania chrześcijan przez Nerona, wpłynęły na zainteresowanie tematyką ochrony wspólnot ludzkich przed zorganizowaną przemocą ze strony państwa.

Lemkin dorastał w cieniu I wojny światowej. Szczególnie dotknęło go okrucieństwo doświadczone przez Ormian w Imperium Osmańskim. Był zszokowany tym, że młody Ormianin, Soghomon Tehlirian, który samodzielnie wymierzył sprawiedliwość za cierpienie milionów swoich rodaków, zabijając 15 marca 1921 roku na ulicach Berlina Mehmeta Talaat Paszę, jednego z głównych architektów rzezi Ormian, ma zostać sądzony, a sprawcy masowej eksterminacji w praktyce uniknęli odpowiedzialności. Lemkin podobnie postrzegał proces Szolema Szwarcbarda, który 25 maja 1926 roku w Paryżu zabił Symona Petlurę, oskarżanego o przyzwolenie na pogromy żydowskie na terytorium Ukraińskiej Republiki Ludowej. Te sprawy spowodowały, że zaczął studiować przypadki masowych zbrodni – np. deportacji Maurów z Hiszpanii, wyniszczenia ludów rdzennych obu Ameryk czy zbrodni europejskich mocarstw kolonialnych w Afryce. Swoje zainteresowanie rozwijał następnie podczas studiów prawniczych na Uniwersytecie Jagiellońskim (co ciekawe, z krakowskiej uczelni został dość szybko relegowany za poświadczenie nieprawdy na swój temat), a w szczególności na Uniwersytecie Jana Kazimierza we Lwowie, który z powodzeniem ukończył.

Praca w Warszawie i trudne madryckie doświadczenie

Po obronie doktoratu na lwowskim uniwersytecie w 1926 roku, Lemkin podjął pracę w zawodzie prawniczym. Dzięki protekcji uznanego prof. Emila S. Rappaporta, najpierw było to stanowisko sekretarza sądowego sądu w Warszawie, od 1929 roku urząd podprokuratora Sądu Okręgowego w Brzeżanach, wreszcie funkcja prokuratora Sądu Okręgowego w stolicy. Pracę w prokuraturze porzucił ostatecznie w 1934 roku, wpisując się na listę adwokatów w Warszawie. Współpracował również z Komisją Kodyfikacyjną RP.

Równolegle z pracą praktyka, Lemkin kontynuował swoją karierę naukową. Przetłumaczył kodeks karny Związku Sowieckiego, prowadząc jednocześnie badania nad możliwymi mechanizmami prawnymi, które mogłoby ochronić zbiorowości ludzkie przed wyniszczeniem. Pomocne w tym względzie okazało się zaangażowanie Lemkina w działalność Międzynarodowego Biura Unifikacji Prawa Karnego, organizacji pozarządowej związanej z Ligą Narodów.

To na V Międzynarodową Konferencję Unifikacji Prawa Karnego, która odbyła się w 1933 roku w Madrycie, Lemkin przygotował słynny referat, w którym zaproponował uchwalenie traktatu międzynarodowego, mającego wprowadzić kilka nowych rodzajów przestępstw, m.in., barbarzyństwa i wandalizmu. Prawnik przedstawił je jako przestępstwa z nienawiści, popełniane z zamiarem wyniszczenia danej zbiorowości rasowej, wyznaniowej lub społecznej poprzez np. zabójstwo (barbarzyństwo) lub niszczenie kultury danej wspólnoty (wandalizm). Lemkinowi nie było jednak dane wygłosić swojego odczytu. Nie otrzymał delegacji na konferencję z polskiego Ministerstwa Sprawiedliwości, co z kolei powiązane było z faktem przejęcia władzy w Niemczech przez nazistów w styczniu 1933 roku. Rząd polski negocjował wówczas pakt o nieagresji z państwem niemieckim i obawiano się, że „prożydowski” – jak twierdzono – artykuł Lemkina rozdrażni naszych zachodnich sąsiadów (choć w nim samym nie ma nawet wzmianki o niszczycielskim planie Hitlera wobec Żydów).          

Od wojennej tułaczki do pracy nad koncepcją ludobójstwa na obczyźnie

1 września 1939 roku dotychczasowy świat przestał istnieć. Zmuszony do opuszczenia Warszawy, Lemkin cudem uniknął śmierci w momencie zbombardowania pociągu, którym podróżował. Z przypadkowymi towarzyszami drogi przez Podole trafił do rodzinnych Wołkowysk. Spotkał się wówczas po raz ostatni z rodziną. Następnie, przez neutralne jeszcze wtedy Litwę i Łotwę, dotarł w 1940 roku do Szwecji, gdzie dzięki przedwojennym kontaktom rozpoczął pracę na Uniwersytecie Sztokholmskim. Po roku w Skandynawii postanowił skorzystać z możliwości pracy na Duke University i wyruszył w długą drogę do Stanów Zjednoczonych przez Związek Sowiecki i Japonię.  

W USA Lemkin pracował kolejno na Duke University, Board of Economic Warfare w Waszyngtonie oraz w Biurze Zbrodni Wojennych w Departamencie Wojny. Prawnik zajął się wówczas przygotowywaniem swojej najważniejszej książki w życiu. Rządy państw Osi w okupowanej Europie ujrzały światło dzienne w 1944 roku. To właśnie na kartach tego opracowania, stanowiącego zestawienie i analizę niemieckiego prawa wdrażanego na okupowanych terytoriach wielu państw europejskich, Lemkin sformułował pojęcie genocide (neologizm z połączenia słów genos, z greki „rasa”, oraz cide, po łacinie „zabijać”). Wprowadził je tym samym już na wieki najpierw do języka prawniczego, a po uchwaleniu przez Narody Zjednoczone konwencji w 1948 roku do języka prawnego. Pisząc o zbrodniach Niemców, prawnik rozumiał ludobójstwo w sposób niezwykle uniwersalny – jako „skoordynowany plan różnorodnych działań, mających na celu unicestwienie grupy (narodowej lub etnicznej – przyp. TL) samej w sobie”. Twierdził, że nigdy nie jest to wyłącznie fizyczna bądź biologiczna eksterminacja, wskazując ponadto na inne wymiary genocydu: polityczny, społeczny, kulturowy, ekonomiczny, religijny oraz moralny.

Lemkin w Norymberdze

W wyniku porozumienia londyńskiego czterech aliantów w sprawie ścigania i karania głównych przestępców wojennych Osi Europejskiej z 8 sierpnia 1945 roku, powstał Międzynarodowy Trybunał Wojskowy z siedzibą w Norymberdze, mający osądzić niemieckich zbrodniarzy. W czasie postępowania przed MTW, Lemkin przebywał w Norymberdze w charakterze doradcy amerykańskiego sędziego, Roberta H. Jacksona, głównego oskarżyciela z ramienia USA.

Powracając do Europy po kilku latach nieobecności, polski prawnik miał nadzieję, że wyrok Trybunału stworzy swoisty precedens dla możliwości ścigania sprawców zbrodni ludobójstwa. Tak się jednak nie stało. Do jurysdykcji MTW włączono jedynie zbrodnie przeciwko pokojowi, zbrodnie wojenne oraz zbrodnie przeciwko ludzkości, ale popełnione wyłącznie w związku z toczącą się wojną. Co prawda pojęcie genocide pojawiło się w akcie oskarżenia, ale miało jedynie charakter opisowy – wręcz publicystyczny – a nie prawny, co nie mogło być w żadnej mierze wiążące dla sędziów Trybunału. Norymbergę Lemkin opuszczał zatem bardzo rozczarowany – jego moment triumfu miał dopiero nadejść.   

Nieustanna walka o konwencję

Po powrocie za ocean, Lemkin zajął się pracami nad projektem rezolucji na forum Zgromadzenia Ogólnego nowo powstałej Organizacji Narodów Zjednoczonych w sprawie ludobójstwa. Rezolucja oznaczona nr 96 (I) z 11 grudnia 1946 roku, zawierała kluczowe zdanie autorstwa polskiego prawnika – „zbrodnia ludobójstwa jest przestępstwem w rozumieniu prawa międzynarodowego”. Następnie jako ekspert uczestniczył w pracach nad zredagowaniem tekstu konwencji NZ ws. ludobójstwa. W tej twardej polityczno-intelektualnej walce korzystał z przychylności swoich przedwojennych znajomych, ale i nowych współpracowników pochodzących z bardzo wielu różnych zakątków świata – m.in. z Australii, Panamy, Egiptu czy Wenezueli. Lemkin myślał jak wytrawny strateg – całkowity sukces zagwarantować mogło tylko pozyskanie przychylności delegatów ze wszystkich kontynentów. Przeciwnicy byli zaś bardzo potężni – to największe mocarstwa świata, które robiły wszystko, aby jak najbardziej zawęzić traktatową definicję genocydu, co mogłoby zabezpieczyć je przed zastosowaniem konwencji przeciwko nim. Mocarstwa zachodnie dążyły do usunięcia niezwykle ważnego dla Lemkina ludobójstwa kulturowego – bojąc się oskarżeń o swoje zbrodnie w koloniach – a Związek Sowiecki do wypchnięcia grup politycznych z definicji, ponieważ w myśleniu Kremla wszelkie „tragedie” dotknęły w ZSRS właśnie grupy polityczne, a nie narodowe, na szlaku wykuwania „nowego człowieka sowieckiego”.

I choć rzeczywiście zarówno zachodni, jak i wschodni do niedawna sojusznicy swoje cele w istocie zrealizowali (w definicji pozostało wyłącznie ludobójstwo fizyczne oraz biologiczne, a grupy polityczne w niej się nie zmieściły), to 9 grudnia 1948 roku w Paryżu, w momencie uchwalenia przez NZ Konwencji w sprawie zapobiegania i karania zbrodni ludobójstwa, Rafał Lemkin odczuwał swój moment szczęścia i spełnienia.

Konwencja ws. ludobójstwa uzyskała moc obowiązującą 12 stycznia 1951 roku, po złożeniu dwudziestu dokumentów ratyfikacyjnych. Była w tym również duża zasługa Lemkina, który aktywnie lobbował na rzecz ratyfikacji Konwencji przez różne państwa. Pracował wówczas na Yale University, badając historię ludobójstw na świecie, jednak jego myśli koncentrowały się przede wszystkim wokół wymarzonego traktatu.

W 1949 roku podpisał, a w 1954 roku dokument ratyfikował Związek Sowiecki. Pozwoliło to prawnikowi na rozpoczęcie otwartej krytyki zbrodniczej działalności Kremla na drodze do wdrożenia idei homo sovieticus, czego z przyczyn taktycznych Lemkin wcześniej unikał. Współpracował w tym celu z różnymi organizacjami mniejszościowymi narodów z Europy Środkowo-Wschodniej – Bałtów, Ukraińców czy Polaków. Podczas swojego pamiętnego nowojorskiego wystąpienia z 1953 roku, sowieckie zbrodnie na narodzie ukraińskim z lat 30. XX wieku – choć nieograniczone wyłącznie do Wielkiego Głodu lat 1932-33 – nazwał „prawdopodobnie klasycznym przykładem sowieckiego ludobójstwa, jego najdłuższego i najobszerniejszego eksperymentu w rusyfikacji”.

Koniec jest bliski

Ostatnie lata swojego życia Lemkin spędził w biedzie i odosobnieniu. Całkowicie poświęcił się walce o kolejne ratyfikacje konwencji. Ku jego rozczarowaniu, nie zdołał przekonać do tego kroku jego drugiej ojczyzny – USA. Stany Zjednoczone związały się postanowieniami traktatu dopiero 25 listopada 1988 roku.

W latach 50. minionego stulecia zdrowie prawnika sukcesywnie się pogarszało – autoironicznie określił on swoją chorobę mianem genociditis, tj. „wyczerpanie pracą nad konwencją o genocydzie”. Po zakończeniu kontraktu na Uniwersytecie Yale w 1951 roku, nie udało mu się już wrócić do regularnej pracy na uczelni. Nie dojadał. Przestał nawet opłacać maleńki pokoik w Nowym Jorku, w którym zamieszkał pod koniec swoich dni. Ostatnią iskierką życia stała się praca nad monografią o historii ludobójstw oraz nad własną autobiografią, której ostatecznie nie skończył. To właśnie podczas spaceru do wydawnictwa na nowojorskim Manhattanie, aby omówić kolejne rozdziały tworzonej książki, jego serce zatrzymało się. Rafał Lemkin zmarł 28 sierpnia 1959 roku.

* * *

Amerykański badacz i pisarz, Robert Merrill Bartlett, nazwał kiedyś Rafała Lemkina „upartym prorokiem”, podkreślając tym samym nieustępliwą walkę polskiego prawnika o swoją ideę oraz gorzkie przekonanie Lemkina, że ludzkość nie wyciągnie wniosków z przeszłości, ponownie dopuszczając się okrutnych zbrodni. Kambodża, Rwanda, Srebrenica, a ostatnio Ukraina są tego smutnym potwierdzeniem.

 

Bibliografia

Lemkin Rafał, Nieoficjalny. Autobiografia Rafała Lemkina, pod. red. D. Lee-Frieze (tłum. H. Jankowska), Instytut Pileckiego: Warszawa 2018.

Lemkin Rafał, Rządy państw Osi w okupowanej Europie. Prawa okupacyjne, analiza rządzenia, propozycje zadośćuczynienia (tłum. A. Bieńczyk-Missala, P. Grzebyk, B. Lackoroński, M. Madej), Wydawnictwo Naukowe Scholar: Warszawa 2013.

Lemkin Rafał, Sowieckie ludobójstwo w Ukrainie, [w:] Рафаель Лемкін: Радянський геноцид в Україні. Стаття 28 мовами, Р. Сербин (red.), Видавництво «Майстерня книги»: Київ 2009, s. 160–165.

Szawłowski Ryszard, Rafał Lemkin. Biografia intelektualna, Wydawnictwo Akademickie Sedno: Warszawa 2020.

Dodatki:

Rafał Lemkin wprowadził do nauki prawa międzynarodowego nowe pojęcie „ludobójstwo” (genocide) w swojej książce pt.: „Axis Rule in Occupied Europe: Laws of Occupation, Analysis of Government, Proposals for Redress”, Carnegie Endowment for World Peace: Washington D.C 1944 (wydanie polskie: Rządy państw Osi w okupowanej Europie. Prawa okupacyjne, analiza rządzenia, propozycje zadośćuczynienia (tłum. A. Bieńczyk-Missala, P. Grzebyk, B. Lackoroński, M. Madej), Wydawnictwo Naukowe Scholar: Warszawa 2013), definiując je w następujący sposób:

„[L]udobójstwo to zniszczenie danej grupy narodowej i etnicznej (…) niekoniecznie oznacza natychmiastowe zniszczenie narodu, z wyjątkiem sytuacji, w której dokonywane jest przez masowe morderstwa wszystkich członków grupy. Ma raczej oznaczać skoordynowany plan różnorodnych działań, mających na celu unicestwienie grupy samej w sobie. Celem takiego planu byłaby dezintegracja instytucji politycznych i społecznych, kultury, języka, uczuć narodowych, religii i podstaw ekonomicznej egzystencji grup narodowych, jak również odebranie bezpieczeństwa osobistego, wolności, zdrowia, godności, a nawet życia jednostek należących do takich grup. Ludobójstwo jest wymierzone przeciwko grupie narodowej jako całości, a działania w jego ramach skierowane przeciwko jednostkom nie jako poszczególnym osobom, ale jako członkom grupy narodowej. (…) Ludobójstwo ma dwie fazy: pierwsza – zniszczenie narodowych wzorów życia grupy poddanej opresji; druga – narzucenie narodowych sposobów życia opresora” (wydanie ang. – s. 79, wydanie pol. – s. 110).

Zbrodnia ludobójstwa została wprowadzona do obowiązującego prawa międzynarodowego na gruncie Konwencji NZ w sprawie zapobiegania i karania zbrodni ludobójstwa z 9 grudnia 1948 roku. W art. II tejże jest zdefiniowana jako:

„którykolwiek z następujących czynów, dokonany w zamiarze zniszczenia w całości lub części grup narodowych, etnicznych, rasowych lub religijnych, jako takich:

a) zabójstwo członków grupy;

b) spowodowanie poważnego uszkodzenia ciała lub rozstroju zdrowia psychicznego członków grupy;

c) rozmyślne stworzenie dla członków grupy warunków życia, obliczonych na spowodowanie ich całkowitego lub częściowego zniszczenia fizycznego;

d) stosowanie środków, które mają na celu wstrzymanie urodzin w obrębie grupy;

e) przymusowe przekazywanie dzieci członków grupy do innej grupy”.

 

Rafał Lemkin był siedmiokrotnie nominowany do Pokojowej Nagrody Nobla. Niestety, samej nagrody nigdy nie otrzymał.

Mapa

Miejsce urodzenia


Bezwodne, Białoruś

Studia prawnicze na Uniwersytecie Jagiellońskim


Kraków, Polska

Studia prawnicze na Uniwersytecie Jana Kazimierza, obrona doktoratu (1926)


Lwów, Obwód lwowski, Ukraina

Praca jako sekretarz sądowy, prokurator Sądu Okręgowego, a od 1934 roku adwokat


Warszawa, Polska

Praca jak podprokurator Sądu Okręgowego (1929-1934)


Brzeżany, Obwód tarnopolski, Ukraina

Współpraca z Międzynarodowym Biurem Unifikacji Prawa Karnego przy Lidze Narodów


Genewa, Szwajcaria

Miejsce pobytu po wybuchu II wojny światowej


Wołkowysk, Białoruś

Na trasie emigracji do Szwecji w 1940 roku


Litwa

Na trasie emigracji do Szwecji w 1940 roku


Łotwa

Miejsce pobytu od 1940 roku i praca na Uniwersytecie Sztokholmskim


Szwecja

Praca na Duke University od 1941 roku


Durham, Karolina Północna, Stany Zjednoczone

Praca w Board of Economic Warfare I Biurze Zbrodni Wojennych w Departamencie Wojny


Waszyngton, Stany Zjednoczone

Uczestnictwo w postępowaniach Międzynarodowego Trybunału Wojskowego jako doradca głównego oskarżyciela z ramienia USA


Norymberga, Niemcy

Prace nad rezolucją ONZ w sprawie ludobójstwa, miejsce śmierci


Nowy Jork, Stany Zjednoczone

Praca na Uniwersytecie Yale do 1951 roku


New Haven, Connecticut, Stany Zjednoczone

Miejsce uchwalenia Konwencji ONZ ws. ludobójstwa, moment wielkiego triumfu Lemkina


Paryż, Francja