Piotr Słonimski - polsko-francuski pionier genetyki

Opracowanie: dr Marcin Krasnodębski

Profesor Piotr Słonimski, urodzony w 1922 roku w Warszawie i zmarły w 2009 roku w Paryżu, był polsko-francuskim genetykiem o międzynarodowej sławie, zajmującym się między innymi dziedziczeniem mitochondrialnym oraz genomiką. Mimo emigracji, Słonimski aktywnie uczestniczył w polskim życiu kulturalnym, naukowym jak i politycznym. Dzięki swojemu dorobkowi zawodowemu, stał się być może jednym z najbardziej rozpoznawalnych polskich naukowców drugiej połowy XX wieku.

Rodzina i młodość

Piotr Słonimski urodził się w rodzinie o wybitnych naukowych tradycjach. Jego pradziadek, Chaim Zelig Słonimski (1810-1904), był matematykiem, astronomem, wynalazcą oraz autorem licznych książek naukowych w języku hebrajskim. Dziadek Piotra, Stanisław Słonimski (1853-1916) był słynnym warszawskim lekarzem, który stał się pierwowzorem dla postaci doktora Szumana w „Lalce” Bolesława Prusa. Z kolei ojciec Piotra Słonimskiego, Piotr Wacław Słonimski (1893-1944) również zajmował się medycyną, ale był też pionierem zoologii, histologii oraz embriologii.

W młodości Piotr Słonimski miał okazję kształcić się w Warszawie w prestiżowym gimnazjum Stefana Batorego. Następnie poszedł w ślady ojca i dziadka i, mimo okupacji, studiował medycynę na tajnym Wydziale Lekarskim Uniwersytetu Warszawskiego. Studia ukończył już po wojnie, pracując w Zakładzie Embriologii na Uniwersytecie Jagiellońskim, gdzie otrzymał tytuł lekarza w 1946 roku.

Słonimski był członkiem podziemia niepodległościowego od początku II wojny światowej. Do 1941 roku działał w Szarych Szeregach, a następnie służył w Oddziale Dywersji Bojowej VII Obwodu „Obroża” Warszawskiego Okręgu Armii Krajowej. Doczekał się między innymi stopnia kaprala podchorążego. Słonimski uczestniczył w powstaniu warszawskim, ale już po kilku dniach trafił do niemieckiej niewoli, gdzie był używany jako „żywa tarcza” osłaniająca działania niemieckich czołgów. Cudem udało mu się zbiec i przez resztę powstania pełnił funkcję pomocnika lekarza w punkcie opatrunkowym zorganizowanym przez swojego ojca. Niestety oboje jego rodzice zginęli podczas bombardowania 2 września 1944 roku.

Za swoje zasługi Słonimski został odznaczony Krzyżem Walecznych, ale znalazł się również na celowniku sowieckiej bezpieki, która uważała go za wroga politycznego. W 1947 roku udało mu się wyjechać z Polski do Francji, gdzie osiedlił się w Paryżu.

Kariera naukowa

Słonimski znalazł zatrudnienie w Instytucie Biologii Fizyko-Chemicznej w laboratorium Borysa Ephrussiego, znamienitego biologa pochodzenia rosyjskiego. Był tam beneficjentem stypendium Narodowego Centrum Badań Naukowych (CNRS), największej francuskiej instytucji badawczej, które umożliwiło mu uzyskanie w 1952 roku stopnia doktora z nauk biologicznych. Jego praca z zakresu genetyki na temat mechanizmów dziedziczenia cytoplazmatycznego u drożdży przyniosła mu sławę i liczne oferty pracy w najlepszych francuskich laboratoriach (oprócz Ephrussiego pracę proponował mu przyszły noblista Jacques Monod, z którym zresztą Słonimski współpracował przez wiele lat).

Warto zwrócić uwagę na nietypowy kontekst, w jakim Słonimski zainteresował się genetyką i trafił pod skrzydła Ephrussiego. Słonimski odkrył genetykę przypadkiem. W trakcie wojny brał udział w akcji zbrojnej AK, podczas której zaatakowano jeden z warszawskich posterunków policji. Uciekający niemieccy żołnierze zostawili za sobą książkę „Handbuch der Biologie” [„Podręcznik Biologii”] wybitnego austriackiego biologa, filozofa oraz pioniera cybernetyki, Ludwiga von Bertalanffy’ego. Słonimskiego szczególnie zainteresowały cytowane w książce prace Niemca Franza Möwusa, który twierdził, że udało mu się odkryć biochemiczne podstawy genetyki.

Podkreślić należy, że w pierwszej połowie XX wieku genetyka była dyscypliną niezwykle abstrakcyjną, a pojęcie genu oderwane od konkretnej rzeczywistości fizyko-chemicznej. Struktura DNA została odkryta dopiero w 1953 roku, a lata czterdzieste i pięćdziesiąte to moment narodzin biologii molekularnej, która pozwoliła lepiej zrozumieć podstawy transmisji genów. Słonimski zainteresował się więc zagadnieniami pionierskimi z punktu widzenia ówczesnej nauki.

To również w przypadkowo znalezionej książce Bertalanffy’ego Słonimski trafił na przypis do prac Ephrussiego. Właśnie to odkrycie zainspirowało go, by wyjechać z kraju akurat do Francji i skontaktować się z dyrektorem paryskiego laboratorium. Paradoks polegał na tym, że Francja była wówczas krajem niezwykle zaściankowym jeśli chodzi o badania nad genetyką i biochemią, szczególnie w porównaniu z krajami anglosaskimi i niemieckojęzycznymi. Słonimski trafił więc w dobre miejsce w idealnym czasie i mógł rozwinąć skrzydła jako młody naukowiec prowadzący badania w dynamicznie rozwijającej się dyscyplinie, w zasadzie wcześniej we Francji niemalże nieznanej. Dzięki tej korzystnej sytuacji, Słonimski błyskawicznie zdobył status pioniera francuskiej genetyki, kładąc podwaliny pod jeden z najważniejszych obszarów nauk biologicznych XX wieku. Jego kariera rozwinęła się w zawrotnym tempie. Już w 1962 roku został profesorem CNRS, a w 1967 roku założył renomowane laboratorium genetyki molekularnej w Gif-sur-Yvette, gdzie pełnił funkcję dyrektora w latach 1971-1991. Między 1966 a 1991 rokiem zajmował także stanowisko profesora na Uniwersytecie Pierre’a i Marie Curie w Paryżu.

Dorobek Naukowy

Nie sposób streścić w kilku słowach zagadnień, którymi Piotr Słonimski zajmował się przez całe swoje życie. W uproszczeniu można wyróżnić dwie wielkie tematyki, którym się poświęcił. Po pierwsze, jego specjalnością było dziedziczenie informacji genetycznej zawartej w genomie mitochondrialnym (mtDNA). Mitochondria to organelle odpowiedzialne za produkcję energii w komórce, a specyfiką tego rodzaju dziedziczenia jest fakt, że nie zachodzi ono zgodnie z prawami Mendla, którymi rządzi się klasyczna genetyka. Laboratorium Słonimskiego pracowało nad mitochondriami drożdży, a rezultaty jego badań pozwoliły lepiej zrozumieć strukturę genów mozaikowych, mechanizmy ewolucji materiału genetycznego czy też relacje pomiędzy jądrem komórkowym a cytoplazmą.

Drugą wielką dziedziną, którą zajmował się Piotr Słonimski, była genomika, to znaczy dziedzina biologii molekularnej i biologii teoretycznej, zajmująca się analizą genomu organizmów. Głównym celem genomiki jest poznanie sekwencji materiału genetycznego, mapowanie genomu, a także określenie wszelkich zależności i interakcji wewnątrz genomu. Polski naukowiec był entuzjastą tej nowej trajektorii badawczej, która zaczęła rozwijać się w latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych oraz aktywnie działał na rzecz przekonania swoich kolegów, że mapowanie całego genomu różnych organizmów to naturalny i konieczny krok w rozwoju nauk biologicznych. Między innymi dzięki jego zaangażowaniu, Komisja Europejska zdecydowała się sfinansować projekt mający na celu mapowanie genomu drożdży, który zakończył się sukcesem w 1996 roku. Drożdże były pierwszym organizmem eukariotycznym, którego genom udało się w całości zsekwencjonować. Przypomnijmy, że tzw. Human Genome Project, czyli projekt mapowania genomu ludzkiego, był jednym z najważniejszych osiągnięć naukowych lat dziewięćdziesiątych. Bez ludzi takich jak Słonimski, tego typu inicjatywy mogłyby nigdy nie ujrzeć światła dziennego.

Za swoje zasługi naukowe otrzymał między innymi najbardziej prestiżowe francuskie odznaczenie naukowe – złoty medal CNRSu oraz członkostwo w renomowanej Akademii Francuskiej. Był również zaangażowany w liczne instancje zajmujące się francuską polityką naukową, na przykład jako członek rządowego Kolegium Zapobiegania Ryzyku Technologicznemu.

Patriotyzm i przywiązanie do ojczyzny

We Francji profesor Słonimski zrobił karierę naukową bez precedensu. Mimo to, pozostawał przez całe swoje życie niezwykle związany z ojczyzną.

Początki nie były łatwe. Zaraz po wyjeździe do Francji w 1949 roku utracił polski paszport z przyczyn politycznych i przez wiele lat pozostawał apatrydą, aż do uzyskania obywatelstwa francuskiego na początku lat sześćdziesiątych. Polskę mógł odwiedzić po raz pierwszy od czasów wojny dopiero 1965 roku. Jednak sława Słonimskiego dotarła szybko do polskiego świata akademickiego i już w 1976 roku otrzymał doktorat honoris causa Uniwersytetu Wrocławskiego za wkład w rozwój genetyki oraz współpracę polsko-francuską na polu naukowym.

W latach osiemdziesiątych Piotr Słonimski był również prezesem stowarzyszenia Solidarité France-Pologne, wspierającego zarówno wymianę naukową, jak i działalność związkową w Rzeczypospolitej. W czasie stanu wojennego finansował stypendia młodym naukowcom pragnącym wyjechać z kraju. Przez wiele lat regularnie bywał też w Warszawie, gdzie nie tylko zacieśniał współpracę z Instytutem Biochemii i Biofizyki PAN, ale także aktywnie uczestniczył w dyskusjach nad przyszłością kraju z kluczowymi postaciami polskiej kultury i polityki, takimi jak Jacek Kuroń, Bronisław Baczko, Bronisław Geremek, Marian Brandys, Leszek Kołakowski czy Adam Michnik. W 1985 roku został inicjatorem listu otwartego, podpisanego przez kilkunastu noblistów, wyrażającego sprzeciw wobec ograniczania wolności akademickiej przez Wojciecha Jaruzelskiego.

Wreszcie, pod koniec swojego życia, już w niepodległej Polsce, Słonimski nawiązał wieloletnią współpracę naukową z polskimi matematykami, Jerzym Tiurynem oraz Janem P. Radomskim nad nowatorskim zagadnieniami z zakresu bioinformatyki, które były naturalnym przedłużeniem jego pracy nad genomiką.

Za swój nieoceniony wkład w rozwój światowej i polskiej nauki oraz kultury, Piotr Słonimski został pośmiertnie odznaczony Krzyżem Komandorskim z Gwiazdą Polonia Restituta przez Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej Lecha Kaczyńskiego, który przyrównał polskiego naukowca do innego wielkiego paryskiego emigranta, Fryderyka Chopina.

Uwagi końcowe i bibliograficzne

Powyższy biogram Piotra Słonimskiego przedstawia niezwykle skrótowo i powierzchownie jego dorobek, jak też nie uwzględnia wielu elementów z jego bogatego życiorysu. W szczególności pomijam listę otrzymanych przez niego medali, wyróżnień oraz międzynarodowych nagród.

Z pełną biografią profesora można zapoznać się w książce Roberta Jarockiego pt. „Genetyk i historia, opowieść o Piotrze Słonimskim”.

Czytelnicy francuskojęzyczni znajdą dodatkowe szczegóły w dostępnych w internecie wspomnieniach, wywiadach oraz wykładach profesora:

1) http://histrecmed.fr/index.php?option=com_content&view=article&id=255:slonimski-discours-medaille-d-or&catid=11:article&Itemid=229

2) http://histrecmed.fr/index.php?option=com_content&view=article&id=85:slonimski-piotr&catid=8:entretiens&Itemid=229

Mapa