Paweł Edmund Strzelecki - pierwszy Polak, który okrążył świat w celach naukowych

Opracowanie: Mateusz Będkowski

location_on Mapa szczegółowa

Uważany jest za jednego z najwybitniejszych polskich podróżników, pierwszego Polaka, o którym wiadomo, że z własnej inicjatywy okrążył świat w celach naukowych. W latach 1834–1843 wędrował, między innymi, po obu Amerykach, Oceanii i Australii, prowadząc badania geologiczne na zlecenie miejscowych władz. Wsławił się również działalnością dobroczynną.

Przyszedł na świat w 1797 roku, w Głuszynie (obecnie w granicach Poznania), w zaborze pruskim, w rodzinie Franciszka, powstańca kościuszkowskiego, i Anny z Raczyńskich. Dzieciństwo spędził w Wielkopolsce, Warszawie i Krakowie. Po śmierci rodziców opiekowali się nim dalsi krewni.

Strzelecki pracował przez jakiś czas jako nauczyciel dzieci zamożnej szlachty. W 1819 roku poznał dzięki temu Aleksandrę Turno, zwaną Adyną, miłość swojego życia. Pragnął ją poślubić, jednak ojciec panny sprzeciwił się kandydatowi bez majątku. Mimo że młodzi rozstali się w 1822 roku (choć być może spotkali się później kilkukrotnie), Strzelecki kochał Adynę przez wiele lat i jeszcze długo pisał do niej listy.

Pierwsze podróże

Otrzymawszy pieniądze od rodzeństwa – prawdopodobnie ze spadku po rodzicach – Strzelecki zaczął podróżować po Europie Zachodniej. We Włoszech spotkał Franciszka Sapiehę, który ujęty osobowością młodego Polaka udzielił mu pełnomocnictwa na zarządzanie majątkiem ziemskim Bychowiec pod Mohylewem. Strzelecki administrował nim przez cztery lata, do śmierci Sapiehy w 1829 roku. Zaoszczędzone w tym czasie pieniądze z tego okresu, a także część zapisanych mu przez magnata w testamencie, przeznaczył na dalsze podróże i edukację.

Pod koniec 1829 roku ponownie udał się do Europy Zachodniej, prawdopodobnie już na zawsze opuściwszy ziemie polskie. Od 1831 roku mieszkał w Anglii, gdzie ukończył dwuletnie studia geologiczne. W czerwcu 1834 roku, w Liverpoolu wsiadł na statek, rozpoczynając podróż dookoła świata. W następnym miesiącu dotarł do Nowego Jorku.

Przez obie Ameryki

Podczas pierwszego pobytu w Stanach Zjednoczonych Strzelecki przeprowadzał, między innymi, badania geologiczne i mineralogiczne pasm górskich w Appalachach oraz agrochemiczne na terenie farm w Wirginii, Marylandzie i stanie Nowy Jork. Przebywał też nad wodospadem Niagara, skąd na kilka miesięcy wyruszył do brytyjskich kolonii: Górnej i Dolnej Kanady. Na terytorium tej pierwszej, w okolicach jeziora Ontario, odkrył w 1835 roku pokłady miedzi, które zaczęto eksploatować dziesięć lat później.

Następnie przez Nowy Jork udał się na Kubę. Wiadomo, że później przebywał Meksyku, skąd powrócił do Stanów Zjednoczonych, gdzie tym razem przedmiotem jego badań były farmy w Illinois i Ohio, a także pustynia nad Wielkim Jeziorem Słonym w Utah. Na przełomie lat 1835 i 1836 skierował się do Ameryki Południowej.

W styczniu 1836 roku Strzelecki dotarł do Rio de Janeiro, gdzie w porcie miał okazję oglądać zatrzymany przez Brytyjczyków statek z przewożonymi w zatrważających warunkach niewolnikami. Wydarzenie to wstrząsnęło Polakiem, który przemyślenia na temat transatlantyckiego handlu ludźmi zawarł w swoim niezachowanym dzienniku, a następnie w wydanej po powrocie do Anglii książce. W Brazylii spędził łącznie pół roku, zajmując się, między innymi, badaniami meteorologicznymi, geologicznymi, etnograficznymi i archeologicznymi. Odbył liczący około 5 tysięcy kilometrów rejs po rzekach Rio Grande, Parana i La Plata. Pozostawał pod wrażeniem piękna otaczającej go przyrody. Z Brazylii przez Urugwaj dotarł w sierpniu 1836 roku do Buenos Aires. Tam na własne oczy zobaczył egzekucję stu dziesięciu indiańskich wodzów zwabionych w pułapkę przez dyktatora Juana Manuela de Rosasa. Również to wydarzenie odnotował zarówno w dzienniku, jak i w późniejszej publikacji.

Pod koniec 1836 roku Strzelecki dotarł do Chile, gdzie kontynuował badania z zakresu górnictwa, agrochemii, etnografii i meteorologii. Z Valparaiso wypłynął we wrześniu 1837 roku na statku Cleopatra, zaproszony przez kapitana George’a Greya. Trasa podróży wiodła wzdłuż zachodniego wybrzeża Ameryki Łacińskiej: Peru, Ekwadoru, Kostaryki, Salwadoru i Meksyku. W tym ostatnim Polak miał wystarczająco dużo czasu, by dokonać obserwacji naukowych wśród Indian Yaqui. Badał też złoża surowców w stanach Dolna Kalifornia i Sonora.

Tajemnica Australii

Miesiąc po powrocie do Valparaiso, w lipcu 1838 roku Strzelecki opuścił ostatecznie Amerykę. Popłynął na zachód i między innymi przez Markizy, wyspy Sandwich (obecnie Hawaje; tam jako jeden z pierwszych dokonał naukowego opisu wulkanu Kilauea) oraz Tahiti dotarł na Nową Zelandię. W trakcie trzymiesięcznego pobytu w tej brytyjskiej kolonii miał przeprowadzić pierwsze w historii Wyspy Północnej badania geologiczne. Następnie udał się do Australii, która stanowiła najważniejszy etap w jego podróży dookoła świata.

W kwietniu 1839 roku Strzelecki przybył do Sydney, stolicy kolonii (obecnie stanu) Nowa Południowa Walia. W mieście spędził trzy miesiące i poznał miejscową elitę, jak choćby gubernatora George’a Gippsa, na zlecenie którego eksplorował kontynent.

Podczas pierwszej wyprawy w głąb lądu, w październiku 1839 roku, odnalazł w okolicy Bathurst złoto. Gubernator nakazał mu trzymać tę informację w tajemnicy, w obawie przed rozruchami – mieszkańcy kolonii w znacznej mierze składali się wówczas ze skazańców. Jednak wbrew temu, co można przeczytać w niektórych opracowaniach, Strzelecki nie był odkrywcą tego kruszcu w Australii – pierwszą potwierdzoną źródłowo osobą, która się na niego natknęła, był James McBrien, mierniczy rządowy, w 1823 roku, również w pobliżu Bathurst. Jemu także polecono zataić ten fakt. Władzom Nowej Południowej Walii udało się opóźnić gorączkę złota do 1851 roku, która od chwili wybuchu trwała w Australii przez kilka dekad.

W trakcie swojej drugiej wyprawy Strzelecki zdobył 15 lutego 1840 roku najwyższy szczyt kontynentalnej Australii (2228 metrów n.p.m.) i nazwał go Górą Kościuszki. „Szczególny wygląd tego wierzchołka uderzył mnie tak silnie przez swe podobieństwo do kopca w Krakowie, usypanego na grobie bohatera narodowego Kościuszki, że choć w cudzym kraju, na cudzej ziemi, ale wśród ludu ceniącego wolność i jej obrońców, nie mogłem powstrzymać się od tego, żeby nie nadać górze nazwy Mount Kościuszko”[1]. W krajach anglojęzycznych przyjęła się łatwiejsza do wymówienia nazwa Mount Kosciusko, ale w 1997 roku Komisja Nazw Geograficznych Nowej Południowej Walii zmieniła ją na bliższą oryginałowi: Mount Kosciuszko. Warto dodać, że żyzną krainę, którą Strzelecki badał na późniejszym etapie tej wyprawy, nazwał na cześć wspomnianego gubernatora Gippslandem (obecnie to wschodnia część stanu Wiktoria). Określenie to funkcjonuje do dzisiaj.

Powrót do Europy

Od lipca 1840 roku do września 1842 roku polski podróżnik przebywał głównie na Ziemi van Diemena (obecnie Tasmania). Odkrył tam i opisał pokłady węgla, miedzi i złotonośnego kwarcu. Następnie przez Sydney udał się do Port Stephens w pobliżu Newcastle, skąd wyruszył na swoją trzecią australijską wyprawę, tym razem na północ. Badał wówczas geologię dolin rzek Hunter i Karuah. W kwietniu 1843 roku powrócił do Sydney, skąd z powodu pogarszającego się zdrowia wypłynął do Europy. Między innymi przez Timor, Bali, Kanton i Singapur dotarł do Suezu. Odwiedziwszy następnie Maltę, Algier i Francję, przybył do Londynu, kończąc podróż dookoła świata w październiku 1843 roku.

Po powrocie Strzelecki osiadł w Anglii. W 1845 roku przyjął obywatelstwo brytyjskie i wydał wspominaną wcześniej książkę zawierającą, między innymi, wyniki jego australijskich i tasmańskich badań, zatytułowaną Physical Description of New South Wales and Van Diemen’s Land (po polsku ukazała się jako Nowa Południowa Walia, w 1958 roku), a także pierwszą tak dokładną mapę geologiczną omawianych obszarów. Dzieło to przyniosło Strzeleckiemu uznanie środowisk naukowych, w tym samego Karola Darwina. Polak otrzymał też za nie w 1846 roku złoty medal od Królewskiego Towarzystwa Geograficznego.

Późniejsza działalność

W latach 1847–1849, jako agent Brytyjskiego Stowarzyszenia Pomocy, Strzelecki zajmował się organizowaniem i nadzorowaniem pomocy ofiarom klęski głodu w Irlandii, spowodowanej zarazą ziemniaczaną. Otrzymał za to od rządu brytyjskiego w listopadzie 1848 roku Order Łaźni. Warto zauważyć, że nie przyjął za swoją pracę wynagrodzenia. Niestety, w Irlandii zachorował na dur brzuszny, którego skutki odczuwać miał do końca życia.

W 1853 roku został członkiem Towarzystwa Królewskiego w Londynie i jako pierwszy Polak Królewskiego Towarzystwa Geograficznego, tuż po wojnie krymskiej, w 1856 roku uczestniczył jako wysłannik Brytyjczyków w tajnej, przynajmniej kilkumiesięcznej misji na Krym. Nie jest znana rola, jaką wówczas odegrał.

W 1857 roku Strzelecki zbierał fundusze na jedną z wypraw, mającą na celu odnalezienie zaginionych kilkanaście lat wcześniej statków Erebus i Terror, które wypłynęły z Anglii pod dowództwem Johna Franklina. Polak poznał go osobiście na Ziemi van Diemena, gdy ten pełnił tam urząd gubernatora. Ekspedycja Franklina miała za zadanie odnaleźć i zbadać Przejście Północno-Zachodnie między Morzem Baffina a Morzem Beringa. Oba statki zostały jednak skute lodem przed dotarciem do celu. Załogi nie przeżyły, żadna z kilkudziesięciu ekspedycji ratunkowych nie odnalazła wraków. Udało się tego dokonać dopiero kanadyjskim naukowcom dzięki topnieniu lodowców, kolejno w roku 2014 (Erebus) i 2016 (Terror).

W 1860 roku Strzelecki otrzymał honorowy doktorat z prawa cywilnego na Uniwersytecie w Oksfordzie, a dziewięć lat później Order Świętego Michała i Świętego Jerzego oraz szlachecki tytuł sir od królowej Wiktorii.

Upamiętnienie

Strzelecki zmarł 6 października 1873 roku w swoim londyńskim domu, na raka wątroby. Z tego, co wiadomo, nigdy nie wziął ślubu i nie miał dzieci. Początkowo spoczywał na anglikańskim cmentarzu Kensal Green, w oznakowanym grobie (wbrew swojej woli; pragnął zostać pochowany anonimowo, bez żadnych symboli religijnych). W 1940 roku, podczas bombardowania Londynu przez Niemców, nagrobek został uszkodzony. Trzy lata później postawiono nowy, większy. W 1997 roku szczątki podróżnika ekshumowano i przewieziono do Poznania, gdzie złożono w krypcie zasłużonych na Wzgórzu Świętego Wojciecha.

Strzelecki doczekał się wielu form upamiętnienia. Na jego cześć nazwano, między innymi, Góry Strzeleckiego w Australii Południowo-Wschodniej, niewysokie pasmo, którego najwyższy szczyt liczy 740 metrów). Ponadto wystawiono mu jedenastometrowy pomnik opodal Góry Kościuszki, w Jindabyne, w Nowej Południowej Walii. Monument powstał z inicjatywy Polsko-Australijskiego Towarzystwa Kulturalnego w Sydney. Wykonał go w całości w Polsce Jerzy Sobociński, a odsłonięcie nastąpiło w 1988 roku. Na samej Górze Kościuszki umieszczono tablicę informującą o zdobyciu jej i nazwaniu przez polskiego podróżnika. Dwa dużo mniejsze pomniki ku czci geologa znajdują się także w Poznaniu. Z kolei w 2015 roku, w Dublinie umieszczono tablicę upamiętniającą humanitarną pomoc niesioną Irlandczykom w okresie wielkiego głodu. Ufundowali ją mieszkańcy Poznania przy wsparciu Towarzystwa Irlandzko-Polskiego, Fundacji Kultury Irlandzkiej oraz Rady Miasta Dublina.

 

Wykaz źródeł:

Strzelecki P.E., Nowa Południowa Walia, PWN, Warszawa 1958

Strzelecki P.E., Pisma Wybrane, oprac. W. Słabczyński, PWN, Warszawa 1960

 

Opracowania:

Będkowski M., Polacy na krańcach świata: XIX wiek, Promohistoria–Wydawnictwo CM, Warszawa 2018

Molski F., The Best of Human Nature. Strzelecki’s Humanitarian Work in Ireland, Kosciuszko Heritage, Sydney 2012

Oficjalna strona stowarzyszenia Mt Kosciuszko Incorporated, http://www.mtkosciuszko.org.au, dostęp: 8.11.2021

Paszkowski L., Sir Paul Edmund de Strzelecki: Reflection on His Life, Arcadia: Australian Scholarly Publishing, Melbourne 1997

Paszkowski L., Strzelecki Paweł Edmund, [w:] Polski Słownik Biograficzny, t. 44, Wydawnictwo PAN, Warszawa–Kraków 2006–2007, s. 631–637

Słabczyński W., Paweł Edmund Strzelecki. Podróże – odkrycia – prace, PWN, Warszawa 1957

Słabczyński W., Polscy podróżnicy i odkrywcy, PWN, Warszawa 1988

 

[1] Paweł Edmund Strzelecki, Raport o odkryciu Ziemi Gippsa. Sprawozdanie hr. Strzeleckiego, [w:] Pisma wybrane, s. 33.

Mapa

Miejsce urodzenia


Głuszyna, Poznań, Polska

Pierwsza z podróży, spotkanie z Franciszkiem Sapiehą


Włochy

Miejsce pracy jako zarządca majątku Bychowiec


Mohylew, Białoruś

Miejsce ukończenia studiów geologicznych i zamieszkania po podróży dookoła świata, miejsce pochówku


Anglia, Wielka Brytania

Początek podróży dookoła świata, 1834


Liverpool, Wielka Brytania

Na trasie podróży dookoła świata i prowadzonych badań


Nowy Jork, Stany Zjednoczone

Miejsce przeprowadzanych badań


Appalachian Mountains

Miejsce przeprowadzanych badań


Virginia, Stany Zjednoczone

Miejsce przeprowadzanych badań


Maryland, Stany Zjednoczone

Na trasie podróży dookoła świata


Niagara, Niagara Falls, Nowy Jork, Stany Zjednoczone

Na trasie podróży dookoła świata i prowadzonych badań


Ontario, Kanada

Na trasie podróży dookoła świata i prowadzonych badań


Quebec, Kanada

W okolicy jeziora odkrył w 1835 roku pokłady miedzi


Ontario (jezioro)

Na trasie podróży dookoła świata


Kuba

Na trasie podróży dookoła świata i prowadzonych badań


Meksyk

Miejsce przeprowadzanych badań


Illinois, Stany Zjednoczone

Miejsce przeprowadzanych badań


Ohio, Stany Zjednoczone

Miejsce przeprowadzanych badań


Great Salt Lake Desert, Utah, Stany Zjednoczone

Na trasie podróży dookoła świata, 1836


Rio de Janeiro

Na trasie podróży dookoła świata i prowadzonych badań


Brazylia

Na trasie podróży dookoła świata, 1836


Buenos Aires, Argentyna

Na trasie podróży dookoła świata i prowadzonych badań


Chile

Początek rejsu wzdłuż zachodniego wybrzeża Ameryki Łacińskiej oraz rejsu do Nowej Zelandii


Valparaíso, Chile

Na trasie podróży dookoła świata


Markizy, Polinezja Francuska

Na trasie podróży dookoła świata i prowadzonych badań


Hawaje, Stany Zjednoczone

Na trasie podróży dookoła świata


Tahiti

Na trasie podróży dookoła świata i prowadzonych badań


Nowa Zelandia

Miejsce przybycia do Australii i początek badań kontynentu, miejsce wyruszenia w podróż powrotną do Europy


Sydney Nowa Południowa Walia, Australia

Miejsca odkrycia złóż złota, 1839


Bathurst Nowa Południowa Walia, Australia

Zdobycie szczytu 15.02.1840 i nadanie nazwy Mount Kościuszko


Góra Kościuszki, Kosciuszko National Park Nowa Południowa Walia, Australia

Miejsce badań i odkryć w okresie 1840-1842


Tasmania, Australia

Początek III wyprawy w głąb Australii


Newcastle Nowa Południowa Walia, Australia

Na trasie podróży dookoła świata


Timor

Na trasie podróży dookoła świata


Bali, Indonezja

Na trasie podróży dookoła świata


Kanton, Guangdong, Chiny

Na trasie podróży dookoła świata


Singapur

Na trasie podróży dookoła świata


Suez, Egipt

Na trasie podróży dookoła świata


Malta

Na trasie podróży dookoła świata


Algieria

Na trasie podróży dookoła świata


Francja

Miejsce zakończenia podróży dookoła świata, miejsce śmierci


Londyn, Wielka Brytania

Miejsce organizowania pomocy dla ofiar zarazy ziemniaczanej w latach 1847-1849


Irlandia

Miejsce tajnej misji z ramienia rządu brytyjskiego, 1856


Krym

Miejsce powtórnego pochówku w 1997 roku


Wzgórze Świętego Wojciecha, Poznań, Polska

Miejsce zamieszkania w okresie dzieciństwa


Warszawa, Polska

Miejsce zamieszkania w okresie dzieciństwa


Kraków, Polska