Michał Leszczyc-Sumiński - artysta, kolekcjoner sztuki i badacz rozwoju paproci

Opracowanie: dr hab. Cezary W. Domański, prof. ucz. (UMCS)

Niezwykłe koligacje

Michał Hieronim Leszczyc-Sumiński zapisał się w historii botaniki jako odkrywca przemiany pokoleń u paproci. W swoim rodowodzie miał przodków i powinowatych, którzy pełnili ważne funkcje w przedrozbiorowej Rzeczypospolitej. Według tradycji rodzinnej Sumińscy, pieczętujący się herbem Leszczyc (Bróg), wywodzili swoje korzenie rodowe od „króla Lecha”. Jego dziadek ze strony ojca, Piotr Sumiński (ok. 1740–1801), przewodniczył sejmikom szlacheckim, był posłem, a ukoronowaniem jego kariery była funkcja wojewody inowrocławskiego. Był on zwolennikiem króla Stanisława Augusta Poniatowskiego. Dziadek ze strony matki, Jan Chryzostom Dąmbski (1731–1812), był między innymi generałem-inspektorem kawalerii, posłem i sędzią sejmowym oraz kasztelanem. W młodości przebywał na dworze Stanisława Leszczyńskiego, z którym łączyło jego rodzinę dalekie pokrewieństwo. Po pierwszym rozbiorze jego dobra znalazły się częściowo pod administracją Prus, odmówił jednak złożenia przysięgi homagialnej królowi pruskiemu jako niezgodnej z urzędem polskiego senatora.

Michał Hieronim był synem Jana Stanisława Sumińskiego (1786–1839), właściciela dóbr, oficera w armii Księstwa Warszawskiego, który za uczestnictwo w bojach przeciwko armii rosyjskiej został odznaczony orderem Virtuti Militari. Jego matka Julia Józefa z Dąmbskich (1792–1863) odznaczała się dużą pobożnością i jest pochowana w podziemiach kaplicy św. Krzyża na Górze Św. Anny. Brat ojca Antoni Sumiński (1783–1854) był radcą stanu, dyrektorem generalnym policji i poczty w Królestwie Polskim. Wykazał się wasalną postawą wobec rosyjskiego zaborcy, jednak zarówno jego druga żona, jak i jedyny syn wspierali działania antycarskie. Siostra ojca Marianna (Maria Anna) Sumińska (ok. 1790–1811) miała romantyczny i tragiczny życiorys. Zakochana była we francuskim uczonym, wybitnym mineralogu i geologu Pierze-Louisie Cordierze. Gdy matka Marianny uznała ten związek za mezalians i nie zgodziła się na ślub, młoda kobieta odebrała sobie życie.

Michał Hieronim miał starszą siostrę Franciszkę Nimfę (1817–1879), która poślubiła Amanda von Gaschina von und zu Rosenberg (Gaszyna). Była ona filantropką śląską, pianistką i kompozytorką, uczennicą między innymi Franciszka Liszta. Jego starszy brat Aleksander Kryspin (1818–1852) nie zapisał się niczym znaczącym w historii, ale na jego cześć nazwano wieś Aleksandrowo (która z czasem rozwinęła się, uzyskując prawa miejskie; obecnie jest to Aleksandrów Kujawski).

Koneser sztuki, podróżnik, badacz

Michał Hieronim Leszczyc-Sumiński urodził się 30 września (według aktów urodzenia i chrztu) lub 29 września (według późniejszych dokumentów) 1820 roku we dworze w Ośnie koło Służewa. Pierwsze nauki odebrał w domu, prawdopodobnie od nauczyciela związanego z Gimnazjum Toruńskim. Jako dziesięciolatek został zapisany do drugiej klasy (nazywanej Kwintą) tegoż gimnazjum. Tam zainteresował się światem roślin; zajęcia z historii naturalnej prowadzono w szkole w sposób inspirujący młodzież, między innymi w szkolnym ogrodzie botanicznym. Jednocześnie rozwijał swój talent plastyczny. W latach 1837–1839 uczył się w gimnazjum w Chełmnie. Po śmierci ojca otrzymał dużą sumę w spadku, co otworzyło przed nim perspektywy dalszego kształcenia w stolicy Prus. W 1840 roku wyjechał do Berlina. Podjął studia przyrodnicze na Wydziale Filozoficznym tamtejszego Uniwersytetu. Tamże rozwijał też swoje zdolności malarskie, zapewne w prywatnych atelier berlińskich artystów. Studia ukończył w czerwcu 1844 roku, wypisując się z metryki uniwersytetu (ponieważ nie posiadał świadectwa maturalnego, nie mógł złożyć egzaminów końcowych i nie uzyskał stopnia doktora). W tym czasie zbliżył się do dworu króla pruskiego Fryderyka Wilhelma IV, który na jego prośbę zezwolił mu na używanie nazwiska Leszczyc-Sumiński, legalizując przy okazji fakt używania tytułu hrabiego (formalnego nadania tego tytułu Sumińscy nie mieli). W podzięce Leszczyc-Sumiński ofiarował królowi namalowany przez siebie obraz „Mahomet piszący Koran podczas hidżry” (to jedno z jego dwóch znanych dziś dzieł, którego autorstwo nie pozostawia wątpliwości; zostało zniszczone podczas II wojny światowej). Po kilku latach pobytu w Berlinie, w roku 1851, zakupił zamek i dobra w Tucznie, został także mianowany królewskim szambelanem pruskim. W latach 1848–1856 wyjeżdżał (między innymi z drobnymi misjami politycznymi) do Londynu. Na Wyspach Brytyjskich panowała wtedy moda na paprocie wśród wyższych sfer (tzw. pteridomania), dzięki czemu zwrócono uwagę na Leszczyca-Sumińskiego jako badacza ich życia i autora książki na ten temat. W roku 1853 poznał na jednym z balów urządzanych przez otoczenie królowej Wiktorii młodą Angielkę Ann Elizabeth Hudson (1830–1874), córkę słynnego „Króla Kolejowego Anglii” George’a Hudsona. W kwietniu 1854 roku poślubił ją w Topcliffe (w hrabstwie North Yorkshire). W kolejnych latach podróżował po Francji i Hiszpanii (1855), a następnie przez wiele miesięcy przebywał we Włoszech, głównie w Rzymie, gdzie zajmował się sztuką. W roku 1859 ufundował kościół filialny w Rzeczycy (Knakendorf) koło Tuczna. Ponadto w kościele parafialnym w Tucznie, jak napisano retrospektywnie w „Tygodniku Katolickim” (z maja 1871): „obrazy wszystkie w ołtarzach własnoręcznie częścią poodnawiał, częścią własnoręcznie wymalował”. W zamku w Tucznie żona hrabiego Leszczyca-Sumińskiego widywała podobno ducha „Białej Damy”, ale zapewne nie to było przyczyną, że odsprzedał te dobra i przeniósł się do Saksonii. Około roku 1864 zakupił duży dom w miejscowości Tharandt koło Drezna od hrabiego Ariela von der Recke-Volmersteina, położony malowniczo na wzgórzu, obok ruin średniowiecznego zamku. Rozbudował go, tworząc utrzymany w mauretańsko-fantastycznym stylu pałac nazwany przez mieszkańców „Nowym Zamkiem” lub zamkiem albo willą Sumińskiego. Wzorował się głównie na architekturze pałacu Alhambra w Grenadzie. Obok rezydencji wybudował galerię, w której zgromadził kolekcję malarstwa (ok. 350 obrazów). Część dzieł sztuki była odziedziczona lub odrestaurowana przez niego, niektóre przywiózł z Watykanu; odsprzedał mu je po okazyjnej cenie papież Pius IX. Według znawców, którzy opisywali kolekcję po jego śmierci, obrazy te miały przeciętną wartość. W roku 1871 hr. Leszczyc-Sumiński został przyjęty do Zakonu Maltańskiego jako kawaler honorowy i dewocyjny. W prasie polskiej pisano o nim „[W Tharandt] na połowie góry wprost domków profesorskich, osiadł w swej willi, gdzie pustelnicze życie pędzi, hr. Leszczyc-Sumiński, ten sam który odkrył zapłodnienie u paproci” (Jankowski, 1881, s. 403). Po śmierci pierwszej żony poślubił w roku 1882 w Kościele Dworskim w Dreźnie swoją dawną przyjaciółkę, wdowę baronową Karolinę von Recum z domu von Langsdorff (1832–1908). Odbywał regularne podróże „do wód”, w latach 1858–1869 do Bad Kissingen, w latach 1873–1888 do Teplic (Cieplice) w Czechach, a później na niemiecką wyspę Sylt na Morzu Północnym, gdzie odpoczywał przez trzy ostatnie lata życia. Michał Hieronim hr. Leszczyc-Sumiński zmarł 26 maja 1898 roku w Tharandt. Został pochowany w kościele św. Jadwigi w Berlinie, u boku swojej pierwszej żony. Mimo opłacenia złożenia ich sarkofagów „na wieczność” w podziemiach świątyni (w tzw. Dolnym Kościele), wiosną 1931 roku, pod pretekstem jej przebudowy, ówczesny proboszcz nakazał usunięcie wszystkich trumien osób świeckich (byli to głównie cudzoziemcy) z podziemi. Sarkofagi przewieziono do nieoznaczonego dołu (tzw. stacji zbiorczej) na katolickim cmentarzu w Reinickendorf koło Berlina. Rezydencja hr. Leszczyca-Sumińskiego w Tharandt po jego śmierci przechodziła osobliwe koleje losu, w tym pod koniec lat 20. ubiegłego wieku jej posiadaczem był Franz Tausend, alchemik i hochsztapler, który próbował produkować z piasku złoto dla nazistów.

Hrabia i paproć

Hrabia Leszczyc-Sumiński był autorem jednego dzieła naukowego, które stało się kamieniem milowym w historii badań nad rozwojem roślin zarodnikowych. Podczas studiów w Berlinie poznał botaników Juliusa Müntera, Adolpha Oschatza i Christiana von Ehrenberga. Wykorzystując swoje zdolności plastyczne, pomagał im dokumentować mikroskopowe detale budowy roślin. Münter ogłosił w lutym 1847 roku na spotkaniu członków Towarzystwa Przyjaciół Badaczy Natury w Berlinie, że Leszczyc-Sumiński „wymyślił mikrotom [czyli przyrząd do cięcia preparatów biologicznych – przyp. C.W.D.] wykonany przez mechaników Böttichera i Halskego, który wyróżniał się prostotą i użytecznością” (zob. „Neue Jenaische Allgemeine Literatur-Zeitung” 30 IV 1847, s. 409). W tymże roku Sumiński zaczął obserwować rozwój paproci orliczki (zwanej inaczej zgasiewką, Pteris serrulata L.), którą hodował z zarodników. Można przypuszczać, że jedną z przesłanek, która skłoniła go do podjęcia tematu, było podanie o kwiecie paproci, opisane między innymi przez Łukasza Gołębiowskiego, Adama Mickiewicza, Kazimierza Władysława Wójcickiego, a w 1839 roku przez Józefa Ignacego Kraszewskiego w drugim tomie dzieła Wędrówki literackie: fantastyczne i historyczne. Dążąc do poznania prawdziwej natury rozmnażania się paproci, Sumiński wykonał preparaty mikroskopowe dokumentujące kolejne fazy rozwoju orliczki. Obserwacje te ułożyły się w cykl objaśniający przemianę pokoleń u paprotników. Opisał między innymi budowę rodni, przenikanie do niej plemników oraz powstawanie zarodka sporofitu. Wyniki jego badań zreferował w grudniu 1847 roku Münter na zebraniu wspomnianego wcześniej Towarzystwa oraz miesiąc później prof. Ehrenberg na posiedzeniu Berlińskiej Akademii Nauk. Obaj botanicy napisali na ten temat komunikaty. W roku 1848 hrabia Leszczyc-Sumiński wydał atlas dużego formatu zatytułowany Zur Entwickelungs-Geschichte der Farrnkräuter. Sprawozdanie z obserwacji zilustrował sześcioma tablicami zawierającymi własnoręczne rysunki (w niektórych egzemplarzach pokolorował je). Ogłoszenie odkrycia spotkało się z agresywną krytyką ze strony akademickich botaników (głównie Niemców), którzy podtrzymywali tezę o „skrytopłciowości” paprotników. Dopiero późniejsze badania przeprowadzone przez Wilhelma Hofmeistera i Hermanna Schachta potwierdziły odkrycie poczynione przez Polaka. Opisał je także Aleksander von Humboldt w swoim dziele Obrazy natury (przekład polski w 1860 roku). Hrabia Leszczyc-Sumiński został członkiem korespondentem Królewskiego Towarzystwa Botanicznego w Ratyzbonie oraz Towarzystwa Naukowego Krakowskiego. W Tucznie posiadał w zamku małą pracownię, w której kontynuował obserwacje botaniczne, ale ich wyników nie opublikował. Drugą połowę życia zajęły mu podróże i realizowanie pasji do sztuki.

Bibliografia:

Daszkiewicz P., Chiappero P.-J., Domański C., List Marianny Sumińskiej (o. 1790–

1811) do Jeana-Charles’a Josepha Laumonda (1753-1825) – interesujący przyczynek

do biografii Pierre’a Louisa Philippa Cordiera (1777-1861) i historii francuskich nauk

przyrodniczych, „Analecta. Studia i Materiały z Dziejów Nauki” 2017, 26(2), s. 11–20.

Domański C.W., Hrabia Leszczyc-Sumiński. Polski botanik-odkrywca, „Wszechświat”,

1991, 2–3, s. 29–32. 

Domański C.W., Michał Hieronim Leszczyc-Sumiński (1820–1898) – A biography

and psychological portrait of the Polish naturalist and explorer, „Organon” 2004, 33, s. 111–120.

Domański C.W., Sumiński (Leszczyc-Sumiński) Michał Hieronim [w:] Polski Słownik Biograficzny, 45, 2008, s. 600–602.

Domański C.W., Leszczyc-Sumiński Michał Hieronim [w:] Polski wkład w przyrodoznawstwo i technikę. Słownik polskich i związanych z Polską odkrywców, wynalazców oraz pionierów nauk matematyczno-przyrodniczych i techniki, t. 2, red. B. Orłowski, Warszawa 2015, s. 378–379.

Heinitz W., Tharandt. Auf Wegen durch Vergangenheit und Gegenwart. Burgen- und Geschichtsverein Tharandt e. V., Tharandt 1996, s. 22–26.

Jankowski E., Z podróży ogrodnika. Część III. „Ogrodnik Polski” 1881, R. 3, nr 17, s. 402–405.

Mapa