Michał Jankowski - przyrodnik i pionier nowoczesnego rolnictwa na Syberii

Opracowanie: dr hab. Piotr Daszkiewicz, prof. PAN

location_on Mapa szczegółowa

Źródła

Podstawowym źródłem informacji o życiu i pracy Michała Jankowskiego są wspomnienia Benedykta Dybowskiego, korespondencja Władysława Taczanowskiego i pisma przyrodnicze, w których opisywano gatunki, często uprzednio nieznane nauce, przesłane przez niego z Syberii. Dybowski, jeszcze na Syberii, napisał biografię Jankowskiego, ale rękopis tej pracy niestety zaginął. W swoich wspomnieniach zamieścił jednak rozdział Z życia Michała Jankowskiego ważniejsze szczegóły i opublikował część korespondencji (listy z 1 lipca 1878 roku i z 20 stycznia 1909 roku). Ostatnie lata, dzięki pracy Marty i Andrzeja Goworskich, przyniosły szereg nowych informacji, między innymi ustalenie daty i miejsca urodzenia (uprzednio podawanych błędnie) oraz miejsca chrztu i informacji dotyczących rodziców.

Nauka, udział w powstaniu i zesłanie

Michał Mateusz Jankowski urodził się w 1842 roku w Złotoryi. Ochrzczony został w Tykocinie. Jego ojciec Jan był „dozorcą przy komorze celnej Pierwszego Urzędu Złotoryja”, matka Elżbieta pochodziła z rodziny Więckowskich. Studiował agronomię w Hory-Horeckiej Wyższej Szkole Rolniczej, najstarszej tego typu uczelni w carskiej Rosji. Szkołę przekształcono w 1848 roku w Instytut Gospodarki Wiejskiej. Liczni studenci i absolwenci tej uczelni wzięli udział w powstaniu styczniowym. Szkołę karnie przeniesiono do Petersburga. W szeregach powstańców z partii „horyhoreckiej” walczył także Michał Jankowski. Zapewne jeszcze przed powstaniem poznał księcia Piotra Kropotkina, którego anarchistyczne poglądy podzielał. Za udział w powstaniu, Jankowski został skazany na osiem lat ciężkich robót. W Siwakowej w czasie piłowania modrzewiowych kłód poznał zesłanych tam przyrodników, Benedykta Dybowskiego i Wiktora Godlewskiego.

Praca i badania naukowe

W 1868 roku, po uwolnieniu z robót, rozpoczął pracę w kopalniach złota w okolicach Czyty. Początkowo jako zastępca dyrektora, a następnie (od 1874 roku) jako dyrektor kopalni złota na wyspie Askold. Zastąpił na tej funkcji Kajetana Czaplejewskiego, który powrócił do kraju. W latach 1872–1874 odbył wraz Dybowskim i Godlewskim wyprawę rzekami Arguniem i Amurem. Zbudowana przez Jankowskiego łódź została nazwana „Nadzieja” i płynęła pod polską banderą. Wyprawę przerwał na wiadomość o powierzeniu mu dyrektorskiej posady w kopalni. W 1877 roku założył na Wyspie Askold stację meteorologiczną. Rezultaty pomiarów przesyłał do Głównego Obserwatorium Fizycznego. Działalność ta została w 1880 roku uhonorowana złotym medalem. Prowadził badania paleontologiczne, odkrywając stanowiska (po raz pierwszy w tym regionie) ze szczątkami fauny trzeciorzędowej i badania archeologiczne, gromadził także zielnik ussuryjskich roślin. W 1877 roku ożenił się z Olgą Kurkutową (takie nazwisko podaje Dybowski, inne źródła podają Kuzniecowa). Benedykt Dybowski opublikował list opisujący poszukiwania żony i okoliczności ślubu. Miał z nią szóstkę dzieci.

Wysokie uposażenie pozwoliło mu na zakupienie i stopniowe powiększanie fermy w 1878 roku (około 550 ha) na Półwyspie Sidemi. Rozwinął na niej wzorową działalność gospodarczą, prowadził aklimatyzację roślin i zwierząt, założył rezerwat jeleni sika (w 1912 roku było ich już 2000, ośrodek hodowlany działa do dziś) i pierwszą w Rosji plantację żeńszenia. Jankowski był znany jako doskonały organizator i zarządca. Jan Sztolcman, opisując polowanie dwójki synów Jankowskiego na tygrysy, odnotował:

Na południe od Władywostoku, rozciąga się zatoka Sidemi, nad którą leży posiadłość p. Michała Jankowskiego, dobrze znanego ornitologa, niegdyś towarzysza wypraw naukowych Dra Dybowskiego. Pan Jankowski przed dwudziestu laty założył na półwyspie, zwanym przez niego Półwyspem Jankowskiego, fermę, w której rozpoczął hodowlę wszelkich zwierząt domowych, a szczególnie koni półkrwi arabów dla miejscowej kawaleryi.- Dzięki nadesłanym zbiorom ornitologicznym otrzymał w zamian ogiera i klacz arabskie od hrabiów Władysława i Konstantego Branickich, zakupił nadto reproduktora w Orłowskiej stadninie; sprowadził po kilka sztuk rasowego bydła, baranów, trzody chlewnej etc., etc.; wypisał z Europy pszczoły i doprowadził wkrótce swą fermę do kwitnącego stanu.

Znakomity myśliwy, nieustraszony bojownik

Michał Jankowski słynął także z odwagi i sukcesów odnoszonych w walce z bandytami. Sztolcman wspominał, że:

Pan Jankowski odznaczał się zawsze jako znakomity myśliwy: nieustraszony w niebezpieczeństwie, strzelający wybornie miał wszelkie zalety doskonałego nemroda. Brał on kilkakrotnie udział w wyprawach na chińskich rozbójników, (dunganów), którzy częste inwazye w Ussuryjskim kraju robili; a sam te wyprawy organizował i niemi przywodził. Zaprawił się też do niebezpieczeństw zarówno w tych wyprawach jak i w polowaniach na tygrysa, który tu dość często się pojawia.

Opisy tych walk publikowała prasa. Kilkakrotnie pisał o nich także Dybowski. Władysław Taczanowski w liście do Antoniego Wagi, z 31 maja 1880 roku, informował:

Od trzeciego naszego podróżnika [dwaj pozostali to Jan Sztolcman w Peru i Jan Kalinowski w Korei – PD] Jankowskiego z Mandżurii niedobra była wiadomość. Rozbójnicy chińscy zamordowali mu dwóch ludzi, i dużo szkody narobili, a w pogoni za nimi ustrzelono mu przez nieostrożność wielki palec u lewej ręki – katastrofa ta dużo mu sparaliżowała przeszłoroczne zbiory.

List z 14 lutego 1881 roku do Benedykta Dybowskiego dobrze ukazuje realia życia i pracy Jankowskiego:

W tych czasach otrzymałem list od Jankowskiego bardzo ciekawy. W roku przeszłym sam nic nie zbierał, gdyż był zajęty budowaniem fermy, chłopiec tylko jego zbierał na Askoldzie przez lato ptaki i owady. Na tę wiosnę dobre zbiory zapowiada, gdyż w okolicy dużo się gnieździ drobnego ptastwa.

List ten był głównie wojowniczy. Odemścił bowiem Chunchuzom za wymordowanie ludzi jego i Hoecka. Stoczył z nimi bitwę dognawszy ich na terytorium chińskim po zrabowaniu wsi korejskiej o 10 wiorst odległej. Było ich 17 uzbrojonych w 2 winchestery, 15 ruskich sołdackich karabinów, 8 rewolwerów i jatagany. W pierwszej potyczce było ich 9 przeciwko 17, to jest on, Hoeck, Babich, służba i 5 sołdatów, do następnej przybyło 10 kozaków, ale ubyli sołdaci, użyci do pilnowania koni. Ubito 9 Chunchuzów i jednego raniono, zginął ataman bandy i zajadły beznosy Chunchuza, postrach okolicy od 1868 roku. Odbito wszytkie konie zrabowane Korejcom i wszystkie rzeczy. Z nich tylko Hoeck ranny w rękę w samym początku pierwszej utarczki. On tylko i Hoeck dobrzy strzelcy, reszta figuranci, jak się z opisu pokazuje. Chunchuzy zajadle się bronili, ale źle strzelali, niełatwo też było dobrze strzelać, gdyż bitwa odbyła się w starym dębowym lesie, gdzie rozsypani w dwie linie przeciwnicy kryli się za grubymi dębami. Spróbowali ruszyć naprzód i Hoeck z Jankowskim ze skrzydeł pobiegli, ale drudzy na miejscu zostali. Opis ten wygląda na romans amerykański. W miesiąc potem formowała się druga banda, do której przyłączyły się niedobitki poprzedniej. Jankowski chodził za nimi przez 14 dni z pół rotą piechoty i wzięto 11 żywcem. Od tego czasu zapanował spokój, ale czy na długo czas pokaże.

W czasie jednej z bitew udało mu się strzałem w tył zabić, schowanego za drzewem przywódcę bandytów. Koreańczycy wierzyli, że było to możliwe dzięki dodatkowej parze oczu i nazwali Jankowskiego „Nenuni”, co oznacza czterookiego.

Około 1905 roku Michał Jankowski przeniósł się do Władywostoku, gdzie założył najpierw spółkę „Jankowski, Żułkiewicz & Co”, która wybudowała fabrykę wyrobów skórzanych, a następnie księgarnię „Jankowskij i Trusow”. Był założycielem i bardzo aktywnym działaczem Okręgowego Muzeum Przymorskiego i Towarzystwa Badania Kraju Amurkiego. Gospodarstwo prowadziła jego żona Olga wraz z synami. W czasie wojny rosyjsko-japońskiej dowodził oddziałem samoobrony granic. Z powodu choroby płuc, za poradą lekarzy, pojechał do Semipałatyńska, a następnie do Soczi. Zmarł w tym mieście 10 października 1912 roku.

Zasługi dla nauki

Nadsyłał bardzo ważne zbiory i obserwacje przyrodnicze głównie do Warszawy, ale także do Petersburga, Irkucka. Władywostoku, Chabarowska. Ten cenny materiał badawczy był opracowany między innymi przez Władysława Taczanowskiego (ptaki), Charlesa Oberthüra (motyle), Oktawiana Radoszkowskiego (błonkówki), René Oberthüra (chrząszcze). Nadsyłane do Warszawy zbiory były dla Taczanowskiego również bardzo ważnym materiałem wymiennym. Dzisiaj okazy Jankowskiego można znaleźć we wszystkich ważniejszych muzeach Europy i Rosji. Ceniono je już w XIX wieku, w Faunie motyli Askoldu Charles Oberthr, korespondent i przyjaciel W. Taczanowskiego, A. Wagi i K. Branickiego i wydawca trzytomowej Ornithologie du Pérou Taczanowskiego, pisał: 

Zawdzięczamy zapałowi naukowemu Pana Jankowskiego nie tylko materiały ornitologiczne, których znaczenie wykazał Pan Taczanowski, ale także piękną kolekcję owadów, zwłaszcza motyli. Pan Jankowski uprzejmie zechciał odstąpić mi znaczącą część swojej kolekcji motyli i w szczególności unikalne okazy zebrane rzez niego do chwili obecnej na wyspie Askold. W uznaniu tej hojności oraz aby pokazać liczne nowe gatunki publikuję te pierwsze obserwacje o faunie Mandżurii.

Wiele z nowo opisanych gatunków dedykowano Jankowskiem na przykład: trznadel Jankowskiego Emberiza jankowskii (Taczanowski, 1888); łabędź Jankowskiego Cygnus columbianus jankowskii (Alpheraky, 1904); chrząszcz Damaster jankowskii (Oberthür, 1883), motyle: Rhodinia jankowskii (Oberthür, 1881), Xanthocosmia jankowskii (Oberthür, 1884); Atrachea jankowskii (Oberthür, 1884); Amphipyra jankowskii (Oberthür, 1884); Cucullia jankowskii (Oberthür, 1884). W 1991 roku w Bezwierchowie (dawniej Sidemi) odsłonięto pomnik Michała Jankowskiego. Jego imię noszą półwysep i góra w rejonie chasańskim oraz ulica i park przemysłowy we Władywostoku.

 

Bibliografia

Brzęk G., Udział Polaków w badaniach przyrody Syberii, a zwłaszcza Bajkału, „Analecta. Studia i Materiały z Dziejów Nauki” 1999, 8/1(15), s. 121–190.

Daszkiewicz P., Warszawski Gabinet Zoologiczny w korespondencji Armanda Davida (1826–1900) – nieznane listy Władysława Taczanowskiego (1819–1890), Konstantego Branickiego (1824–1884) i Charlesa Oberthüra (1845–1924), „Kwartalnik Historii Nauki i Techniki” 2019, 64 (2), s. 129–147.

Dybowski B., Pamiętnik dra Benedykta Dybowskiego od roku 1862 zacząwszy do roku 1878, Lwów 1930, s. 627.

Dybowski B., O Syberyi i Kamczatce, Lwów 1900, s. 240.

Fuksa J., Wspomnienia ze Wschodu, Wrocław 2021, s. 423.

Kowalska K., 1987. Michał Jankowski [w:] Słownik biologów polskich red. S. Feliksiak, Warszawa 1987, s. 226–227.

Kowalska K., Mroczkowska A., Zielińska B., Władysław Taczanowski. Listy do Antoniego Wagi, Konstantego Branickiego i Benedykta Dybowskiego, „Memorabilia Zoologica” 1964, 12, s. 315.

Nowak E., Trzy pokolenia Jankowskich – badaczy przyrody Azji, „Wszechświat” 1988, 89(10), s. 228–233.

Oberthür Ch., Faune des Lépidoptères de l’île Askold, „Études d’entomologie: faunes entomologiques; descriptions d’insectes nouveaux ou peu connus” 1880, 5, s. 5–88.

Panas-Goworska M., Goworski A., Inżynierowie Niepodległej, Warszawa 2021, s. 336.

Sztolcman J., Tygrys na Półwyspie Jankowskiego, „Kalendarz Myśliwski Ilustrowany” 1899, s. 47–52.

Taczanowski W., Liste des oiseaux recueillis par M. Jankowski dans l’Ile Askold (Mantschourie), „Bulletin de la Société Zoologique de France” 1878, 3, s. 133–140.

Taczanowski, W. 1885. Liste des oiseaux reçus recemment du Sud-Ouest du Pays Oussourien, „Bulletin de la Société Zoologique de France” 1885, 10, s. 463–478.

Taczanowski, W., Description d’une nouvelle espèce du genre Emberiza, „Ibis”, 1888, s. 315–317.

Mapa

Miejsce urodzenia


Złotoryja, Polska

Miejsce chrztu


Tykocin, Polska

Studia agronomiczne w Hory-Horeckiej Wyższej Szkole Rolniczej


Horki, Białoruś

Miejsce przebywania na zesłaniu: wieś Siwakowa koło Czyty, praca w kopalniach złota w okolicach Czyty


Czyta, Rosja

Dyrektor w kopalni złota na wyspie Askold, miejsce założenia stacji meteorologicznej, prowadzenia badań paleontologicznych, archeologicznych, gromadzenia zielnika ussuryjskich roślin


Askold, Kraj Nadmorski, Rosja

W latach 1872–1874 wyprawa rzekami Arguniem i Amurem wraz Dybowskim i Godlewskim


Amur River

W latach 1872–1874 wyprawa rzekami Arguniem i Amurem wraz Dybowskim i Godlewskim


Ergun River, Hulun Buir, Kraj Zabajkalski, Rosja

Zakup fermy w 1878 roku, prowadzenie wzorowego gospodarstwa, aklimatyzacji roślin i zwierząt, rezerwatu jeleni sika i pierwszej w Rosji plantacji żeńszenia


Półwysep Jankowskiego, Kraj Nadmorski, Rosja

Miejsce wypraw Jankowskiego


Mandżuria

Miejsce zamieszkania do 1905 roku, założenia spółki wyrobów skórzanych, księgarni oraz Okręgowego Muzeum Przymorskiego i Towarzystwa Badania Kraju Amurkiego


Władywostok, Rosja

Na trasie wyjazdu zdrowotnego do Soczi


Semipalatinsk, Kazachstan

Miejsce wyjazdu zdrowotnego, miejsce śmierci


Soczi, Rosja

Miejsce przesyłania ważnych zbiorów i obserwacji przyrodniczych


Warszawa, Polska

Miejsce przesyłania ważnych zbiorów i obserwacji przyrodniczych


Petersburg, Rosja

Miejsce przesyłania ważnych zbiorów i obserwacji przyrodniczych


Chabarowsk, Rosja

Miejsce przesyłania ważnych zbiorów i obserwacji przyrodniczych


Irkuck, Rosja

Miejsce przesyłania motyli z Askoldu i opracowywania ich przez Charlesa Oberthüra


Rennes, Francja

Miejsce przechowywania znacznej części zbiorów


Paryż, Francja