Michał Boym - ambasador Państwa Środka na europejskich dworach

Opracowanie: dr Andrzej Giza

Był pionierem europejskiej sinologii oraz jednym z pierwszych zachodnich badaczy kompleksowo studiujących historię i osiągnięcia chińskiej filozofii i medycyny. Jako jeden z pierwszych zachodnich badaczy zainteresował się akupunkturą. Autor rozprawy Flora sinensis, dzięki której Europejczycy poznali endemiczną przyrodę Państwa Środka.

Historia pierwszych podróży Polaków do Azji nierozerwalnie wiąże się z postacią franciszkanina Benedykta Polaka (około 1200–1251), który w połowie XIII wieku jako pierwszy polski podróżnik przemieścił się z kontynentu europejskiego na azjatycki (w średniowieczu przyjmowano granicę pomiędzy tymi kontynentami wzdłuż rzeki Wołgi). Wyprawa franciszkanina, współfinasowana przez Konrada Mazowieckiego (około 1187–1247), wiąże się z poselstwem papieża Innocentego IV do wielkiego chana mongolskiego. Misjonarzem, który przyczynił się do popularyzacji na Starym Kontynencie wiedzy na temat Państwa Środka i jego osiągnieć kulturowych był zakonnik jezuicki Michał Piotr Boym.

Rodzinna tradycja służbie władcom

W licznych biogramach Boyma jest wiele znaków zapytania, jednym z nich jest rok urodzin jezuickiego zakonnika, który większość historiografów przyjmuje na 1612 (niektóre źródła podają 1614). Pochodził ze znanej lwowskiej rodziny, jego ojciec był lekarzem Zygmunta III Wazy, a dziadek sekretarzem na dworze Stefana Batorego (1533–1586), z którym przybył do Polski. Rodzinna kaplica Boimów, utrzymana w stylu manierystycznym, a usytuowana obok łacińskiej katedry, jest dziś jedną z ważniejszych atrakcji turystycznych Lwowa. Michał miał siedmioro rodzeństwa, między innymi starszego brata Pawła, który skończył medycynę, podtrzymując rodzinne tradycje. Przyszły sinolog w wieku 19 lat wstąpił do zakonu, a w 1641 roku w Krakowie otrzymał święcenia kapłańskie. Od samego początku swojej misji duszpasterskiej planował krzewienie wiary w odległych krainach. Nie zrażając się pierwszymi odmowami wyjazdu poza Europę, już w 1643 roku otrzymał pozwolenie wyjazdu do Azji. Jego rejs do Makao prowadził przez Mozambik i Goa. Znajdujący się na wschodnim wybrzeżu ośrodek dla wielu przybywających misjonarzy był miejscem zarówno nauki nowego języka, jak i poznawania lokalnych tradycji. Boym przebywał w Makao około roku, w tym czasie zyskał swobodę komunikowania się z autochtonami. Jednocześnie poznał specyfikę myślenia i pojmowania świata przez Azjatów, które skrupulatnie wykorzystywał podczas dalszej misji. W 1644 roku wyjechał na wyspę Hajnan, gdzie rozpoczął działalność misyjną, a także szereg badań związanych z poznawaniem tajników lokalnej medycyny i zielarstwa (Boym interesował się proweniencją i zastosowaniem akupunktury). Już w drodze do Azji polski jezuita postawił sobie za cel opracowanie i publikację w przyszłości mapy Chin oraz atlasu endemicznych roślin. W 1647 roku opuścił Hajnan, by przeprowadzić się do Tonkinu, by dwa lata później złożyć czwarty ślub zakonny – posłuszeństwa papieżowi w sprawach misyjnych.

Cesarska misja

Okres działalności polskiego misjonarza w Chinach ściśle powiązany jest z rządami ostatniego cesarza z dynastii Ming w Chinach, rodu łączonego w XVII-wiecznej Europie z produkcją bardzo drogiej niebiesko-białej ceramiki. Ambitny cesarz Yongli (1623–1662), kontrolujący południowe prowincje państwa, wierzył w możliwość wsparcia przez europejskie dwory. Doraźną pomoc otrzymywał od Portugalczyków, obecnych w regionie, którzy dzierżyli prawo handlu rozsławioną porcelaną oraz herbatą czy jedwabiem. Przetargową kartą planu cesarza było przyjęcie przez jego dwór wraz z rodziną wiary katolickiej. Boym, łączony z nawróceniem na katolicyzm cesarskiego dworu, już w 1649 roku współpracował z administracją cesarza Yongli. Bardzo szybko zaskarbił sobie szczególne względy cesarza, który uczynił go swoim doradcą. Ekspansja Mandżurów postępowała, a utrzymanie władzy przez cesarza okupione było coraz większymi ofiarami. W trudnej sytuacji politycznej zrodził się plan wyjazdu polskiego jezuity z misją zabiegania o pomoc dla cesarza Yongli oraz uznania kontynowania po nim władzy przez jego syna Konstantyna. Wśród listów sporządzonych na jedwabiu, które otrzymał Boym, był apel o obronę Państwa Środka przed innowiercami i heretykami skierowany do papieża Innocentego X (1574–1655) oraz generała zakonu jezuitów. W drodze do Europy polskiego jezuitę wspierali w poselstwie dwaj chińscy dworzanie: Józef Ke oraz towarzyszący Boymowi do śmierci – Andrzej Chenga. Podróż na Stary Kontynent była bardzo trudna, gdyż poselstwo cesarza Yongli na przeważającym obszarze kraju, kontrolowanego od 1644 roku przez Mandżurów, traktowane było wrogo. Poselstwo zatrzymane zostało na terenach administrowanych przez Portugalczyków, którzy w obawie przed utratą intratnych kontraktów nakazali jego przerwanie. Nie bacząc na konsekwencje, Michał Boym po kilkumiesięcznym oczekiwaniu na pozwolenie kontynuacji podróży, złamał zakaz opuszczania Goa i wyruszył do Europy przez Persję, Armenię i Turcję, docierając do Wenecji.

Walka z czasem

Uzyskując wsparcie ambasadora Francji w Wenecji wstawił się w stroju mandaryna przed senatem Republiki. Jego apel skierowany do lokalnych liderów opinii, pogrążonych w wykańczających kraj wojnami z Imperium Osmańskim, spotkał się z dużym zainteresowaniem. Następnie udał się do Rzymu, w którym za sprawą informacji na papieskim dworze o jego współpracy z francuskim dyplomatą oraz ucieczce z Goa, zmuszony był do długiego oczekiwania na audiencję. Czas ten jezuita spożytkował na pracę naukową i redakcję między innymi dzieła Flora Sinensis, będącego jednym z pierwszych w Europie leksykonem przyrody Azji Wschodniej (Boym jako pierwszy w tytule książki używa słowa flora na rośliny pochodzące z określonego obszaru). Jezuita nie doczekał się audiencji u Innocentego X, który zmarł 7 stycznia 1655 roku, a został przyjęty przez jego następcę papieża Aleksandra VII (1599–1667). Kilka dni po audiencji, z papieskimi odpowiedziami na cesarskie adresy, Boym mógł wracać do Państwa Środka. W 1656 roku zakonnik wyruszył do Lizbony, w której dostąpił audiencji na dworze Bragançów; ze stolicy Portugalii udał się do Goa, gdzie został zatrzymany i musiał wyczekiwać na zgodę kontynuacji podroży na cesarski dwór. Po długich tygodniach spędzonych w Ayutthaya otrzymał zgodę wyruszenia w stronę Tonkinu, gdzie lokalni przełożeni jezuiccy nie pozwolili mu kontynuować podróży. Brak zgody na przekroczenie granicy pomiędzy Wietnamem a Chinami zmusił go do koczowania w Guangxi, gdzie umiera z wycieńczenia 22 sierpnia 1659 roku. Trzy lata później, w kwietniu 1662 roku, cesarz Yongli został zdradzony i przekazany legendarnemu generałowi Wu Sangui (1612–1678), po czym został zamordowany wraz z całą rodziną i służącymi mu dworzanami. Wu Sangui zaś umożliwił dojście do władzy Mandżurom, by później stanąć na czele rebelii i mianować się samozwańczym cesarzem.

Dziedzictwo zapisane w księgach

Boym zapisał się w historii nie tylko jako dyplomata i misjonarz, ale przede wszystkim jako autor fundamentalnych dzieł przybliżających Europejczykom tajemnice orientu. Jako pierwszy badacz pochodzący ze Starego Kontynentu wszechstronnie zainteresował się kulturą Państwa Środka i przekazał zachodnim naukowcom obszerną wiedzę na temat chińskiej medycyny, geografii, filozofii, lokalnego folkloru i oficjalnego języka. Niestety duża część jego rękopisów uległa rozproszeniu, część zaginęła, a jeszcze inne dokumenty mają niewyjaśnione autorstwo. Najważniejszą pracą polskiego jezuity, której atrybucja pozostaje bezsporna, jest Brevis Sinarum Imperii Descriptio. Licząca 70 stron rozprawa przybliża historię Chin okresu, w którym jezuita przebywał w Państwie Środka, opisuje dramatyczne wydarzenia związane z odsunięciem od władzy dynastii Ming. Dzieło podejmuje także problematykę z zakresu geografii, zawiera opisy endemicznej przyrody. Misjonarz spełnił swoje marzenie i opracował na kilkunastu kartach kompletny atlas Chin, który dziś znajduje się w zbiorach Biblioteki Watykańskiej. Wspominana wcześniej rozprawa Flora Sinensis poprzedzona jest opisem narodzin Państwa Środka, w tym wkładu w chińską naukę i medycynę Żółtego Cesarza (około 2711 p.n.e. – 2599 p.n.e.). Zasadnicza część monografii opisuje konkretne przykłady azjatyckiej fauny i flory. Aż cztery strony autor poświęca charakterystyce palm (daktylowej, kokosowej i arekowej). Jezuita podaje także przykłady roślin pochodzących spoza chińskich, azjatyckich terytoriów. Całość pracy zdobią ilustracje (18 kart przedstawia rośliny, pięć zwierzęta). Ważnym świadectwem działalności Boyma jest praca China Illustrata. Nie jest to dzieło samego jezuity, ale sporządzone przez Athanasiusa Kirchera (1602–1680) na podstawie materiałów zebranych głównie przez Polaka. Pierwsze dwie obszerne części rozprawy to opis chwalebnej działalności jezuitów na Dalekim Wschodzie, w tym historia misji chrześcijańskich w Państwie Środka. Kolejna część poświęcona jest azjatyckim religiom (buddyzmowi, konfucjanizmowi i taoizmie). Następnie przedstawiona jest fauna i flora Chin, architektura tego kraju i opis pisma chińskiego. Zarówno ta publikacja, jak i przywołane dzieła Boyma przez wieki służyły zachodnim badaczom za podstawowe źródło informacji na temat dziedzictwa i historii Chin. Z postacią Michała Boyma należy też wiązać tradycję nauki teologii chińskiej, której używali misjonarze (między innymi Matteo Ricci, 1552–1610, czy Franciszek Ksawery Białas, 1878–1936) jako narzędzia komunikacji przy chrystianizacji Państwa Środka.

Bibliografia:

Beettray J., Die Akkommodationsemthode des P. Matteo Ricci SJ In China [w:] Analecta Gregoriana, t. 76, Romae 1955.

Bednarz M., Spór o obrządki chińskie i malabarskie XVII–XX w. [w:] Gdy Europa szukała Azji, red. F.A. Plattner, Kraków 1975.

Boym M., Michała Boyma opisanie świata, tłum., wybór i oprac. E. Kajdański, Warszawa 2009.

Chabrié R., Michel Boym jésuite polonais et la fin des Ming en Chine (1646–1662), Paris 1933.

Danieluk R., Michał Boym, Andrzej Rudomina and Jan Smogulecki – three seventeeth – century missionaries in China. A selection of ocuments from the Roman Jesuit Archives, „Monumenta Serica. Journal of Oriental Studies” 2011, t 59.

Giza A., Rotter L., Polish émigré history. Michał Boym (1612–1659), Kraków 2021.

Kajdański E., Michał Boym. Ambasador Państwa Środka, Warszawa 1999.

Kajdański E., Michał Boym ostatni wysłannik dynastii Ming, Warszawa 1988.

Konior J., Ambasador chińskiego cesarza Michał Boym SJ (1612–1659). Misjonarz Dalekiego Wschodu, Warszawa 2014.

Konior J., Historia polsko-chińskich kontaktów kulturowych w XVII w. (na przykładzie misji jezuickich), Kraków 2013.

Konior J., Matteo Ricci jezuicki mandaryn, Kraków 2013.

Konior J., Pionierzy inkulturacji chrześcijaństwa – Matteo Ricci i Michał Boym SJ [w:] Chrystologia chińska, red. D. Klejnowski-Różycki, Opole 2008.

Krzyszkowski J., Michał Piotr Boym Pu Cze-juan Mi-ko misjonarz i poseł cesarski w Chinach w XVII w. [w:] Gdy Europa szukała Azji, red. F.A. Plattner, Kraków 1975.

Krzyszkowski J., O. Michal Boym TJ, „Misje Katolickie” 1929, R. 48.

Krzyszkowski J., Relacja Księdza Michała Boyma, Societatis Iesu, Misjonarza z Prowincji Polskiej w Chinach o stanie chrześcijaństwa w tamtych krajach uczyniona w Rzymie w roku 1635, „Misje Katolickie” 1932, R. 51.

Kuffel H., Wyprawy dalekie i bliskie, czyli rzecz o jezuickich misjonarzach na Dalekim Wschodzie [w:] Kościół w Chinach w XVII i XVIII wieku, Pieniężno 1988.

Marecki J., Rotter L., Jak czytać wizerunki świętych. Leksykon atrybutów i symboli hagiograficznych, Kraków 2012.

Miazek M., Michał Boym (1612–1659) [w:] Studia Boymiana, red. A.W. Mikołajczak, M. Miazek, Gniezno 2004.

Miazek M., Flora Sinensis Michała Boyma SI, Gniezno 2005.

Miazek-Męczyńska M., Michał Boym SJ. Misjonarz, uczony, dyplomata, „Chiny Dzisiaj” 2009, R. IV, nr 3 (12).

Neja J., Udział Polaków w misjach jezuickich w Chinach w XVII i XVIII wieku [w:] Chiny w oczach Polaków. Księga jubileuszowa z okazji 60-lecia nawiązania stosunków dyplomatycznych między Polską a Chińską Republiką Ludową, red. J. Włodarski, K. Zeidler, M. Burdelski, Gdańsk 2010.

Nguyen D.H., Okoliczności pobytów Michała Boyma w Tonkinie (północnym Wietnamie) w XVII wieku, „Odrodzenie i Reformacja w Polsce” 2000, R. 44.

Nguyen D. H., Polscy misjonarze na Dalekim Wschodzie w XVII–XVIII wieku, Warszawa 2006.

Odyniec W., Włodarski J., Znajomość cywilizacji chińskiej w Polsce do końca XVIII wieku [w:] Chiny w oczach Polaków. Księga jubileuszowa z okazji 60-lecia nawiązania stosunków dyplomatycznych między Polską a Chińską Republiką Ludową, red. J. Włodarski, K. Zeidler, M. Burdelski, Gdańsk 2001.

Plattner F. A., Gdy Europa szukała Azji, Kraków 1975.

Rosner E., Michael Boym and the Introduction of Chinese Medical Knowledge to the West. A Reappraisal, „Monumenta Serica” 2011, LIX, s. 401–416.

Rotter L. (tekst), Pawelec D. (fotografie), Co można opowiedzieć ubiorem? t.1 Semantyka strojów zakonnych, Kraków 2021.

Sikora K., „Brevis Relatio” Michała Boyma a „De bello Tartarico Historia” Martina Martiniego. Seria Sino-latinica [w:] Studia Boymiana, red. A.W. Mikołajczak, M. Miazek, Gniezno 2004, s. 121–127.

Skowron R., Brożek, jezuici i Chiny. Polski epizod do dziejów dialogu Zachodu ze Wschodem w XVII wieku [w:] Orient w kulturze polskiej. Materiały z sesji jubileuszowej z okazji 25-lecia Muzeum Azji i Pacyfiku w Warszawie. 15–16 października 1998, Warszawa 2000.

Słabczyński T., Polacy w Chinach, „Wiadomości KAI” 7–13.06. 1988.

Studia Boymiana, red. A.W. Mikołajczak, M. Miazek, Gniezno 2004.

Szczęśniak B., Maps of China by Michael Boym [w:] Studia z dziejów geografii i kartografii: Études d’histoire de la géographie et de la cartographie. Seria Monografie z Dziejów nauki i techniki, red. J. Babicz, Warszawa–Wrocław 1973.

Tazbir J., Moda na chińszczyznę w Polsce w XVIII wieku, „Biuletyn Historii Sztuki i Kultury” 1949, R. XI, z. 3–4.

Tucker R.A., Sławni i nieznani. Niezwykłe postaci z historii misji, Warszawa 1995, s. 56–62.

Uhlig H., Danecki J., Jedwabny szlak. Kultury antyku między Chinami a Rzymem, Warszawa 1966.

Wenju Z., Nowa ocena misji chrześcijańskich w nowożytnych Chinach, „Chiny Dzisiaj. Religie, Chrześcijaństwo, Kościół” 2008, R. III, nr 4 (9), s. 33–37.

Zakrzewski M.F., Wspomnienia życia i pism Michała Boyma uczonego XVII wieku, „Czasopism Naukowy Księgozbioru publicznego im. Ossolińskich” 1830, nr 2.