Melania Lipińska - historyk medycyny, działaczka na rzecz niewidomych i niedowidzących

Opracowanie: dr Barbara Świtalska-Starzeńska

Melania Lipińska – polska lekarka działająca we Francji, w Belgii i Stanach Zjednoczonych Ameryki Północnej, doktor nauk medycznych, specjalizująca się w psychofizjologii i historii medycyny, autorka wielu prac naukowych, z takich dziedzin jak: historia medycyny, balneologia, psychologia niedowidzących i ociemniałych.

Urodziła się 1 stycznia 1865 roku w Ostrołęce. W 1893 roku, w wieku 19 lat, zachorowała na jaskrę, chorobę oczu polegającą na zaniku nerwu wzrokowego, co oznaczało utratę wzroku. Schorzenie z biegiem lat pogłębiło się, doprowadziwszy lekarkę do ślepoty, co nastąpiło między 1920 a 1922 rokiem.

Studia medyczne i uznanie naukowe

Lipińska była absolwentką warszawskiej szkoły średniej, następnie studiowała medycynę na Uniwersytecie Paryskim we Francji, jak również w Sztokholmie i Zurychu. Obroniła dysertację doktorską na Uniwersytecie Paryskim w 1900 roku pod tytułem Histoire des femmes médecins, która poruszała temat historii kobiet w medycynie od starożytności do współczesności. Lipińska broniła pracy w obecności publiczności i przed prezydium utytułowanych francuskich uczonych nauk medycznych, jak: profesor Édouard Brissaud (1852–1909), profesor Louis Théophile Joseph Landouzy (1845–1917) czy doktor Léon-Henri Thoinot (1858–1915). Praca ta uzyskała uznanie paryskiej Akademii Medycznej. W obszernej relacji z obrony, umieszczonej na pierwszej stronie w dodatku do lwowskiej „Gazety Narodowej” nr 225 z 15 sierpnia 1900 roku, napisano: „Ze studiów poważnych i pracy niezwykle mozolnej powstało dzieło o 600 stronnicach, zasługujące w pełni na określenie «un veritable monument», które wraz z zupełnym uznaniem zasług autorki dostało się ust dr. Brissaud”. Na koniec w artykule wspomniano, że poszczególne części doktoratu Lipińskiej ukazały się już we francuskich medycznych pismach naukowych. Fragmenty owej pracy opublikowano także we francuskiej gazecie codziennej „La Fronde” pod redakcją dziennikarki, aktorki i sufrażystki Marguerite Durand (1864–1936). Pismo to prowadzone było wyłącznie przez kobiety. Co więcej, w 1902 roku część dysertacji Lipińskiej ukazała się też na Węgrzech.

Rok po obronie rozprawy doktorskiej Lipińska wydała w języku francuskim książkę pod tytułem Les femmes medicins, a travers les ages, w której ukazała znaczenie kobiety na tle rozwoju medycyny, a także w niesieniu pomocy, leczeniu, opatrywaniu, pielęgnowaniu chorych dorosłych i dzieci na przestrzeni dziejów, od zarania dziejów po czasy współczesne.

Aktywność naukowa i utrata wzroku

Lipińska dzieliła czas między Paryżem, a Warszawą, sercem narodu polskiego, bez państwa i suwerenności, pod zaborem rosyjskim. Po nostryfikacji dyplomu w Imperium Rosyjskim powróciła do Francji, gdzie udzielała się aktywnie w świecie nauk medycznych, między innymi brała udział w sympozjach i kongresach. Ponadto w celach naukowych i poznawczych podróżowała po wielu krajach, prowadziła kwerendy w bibliotekach naukowych, pogłębiała wiedzę o psychofizjologii. Odwiedziła ośrodki wypoczynkowo-kliniczne, szczególnie zakłady balneologiczne, w których poznała formy, metody i środki leczenia. Na jednym ze zjazdów naukowców dotyczącym tematyki neurologicznej, który odbywał się w Brukseli, mówiła o roli i wpływie autosugestii podczas procesu leczenia chorób żołądkowych. Natomiast w tamtejszym towarzystwie wegetariańskim opowiadała o znaczeniu jarstwa w żywieniu, oparłszy się na wynikach badań, które konsultowała z Józefą Joteyko (1866–1928), fizjolog, psycholog i pedagog, związaną wówczas z brukselskim Instytutem Solvaya, gdzie pracowała w laboratorium.  

Najprawdopodobniej z powodu postępującej jaskry Lipińska doznała załamania nerwowego. W maju 1903 roku próbowała popełnić samobójstwo skacząc z drugiego piętra ze swojego warszawskiego mieszkania przy ul. Włodzimierskiej. Pierwsza jej próba została powstrzymana przez dozorców w mieszkaniu, jednakże za drugim razem skoczyła z okna. Szczęśliwie upadek zamortyzował kwietnik przy budynku. Zawieziono ją do Szpitala świętego Jana Bożego. Po otrzymaniu odpowiedniej pomocy i odbyciu kuracji wróciła do zawodu. 

Służbę lekarską Lipińska rozpoczęła we francuskim ośrodku wypoczynkowym w 1904 roku, usytuowanym w Luxeuil-les-Bains, w regionie Burgundia-Franche-Comté, w departamencie Górna Saona. Rok później towarzystwo naukowe neurologiczne w Belgii poprosiło ją o zaprezentowanie metody psychoterapeutycznej na pacjentce w śpiączce w ramach klinicznej demonstracji.

Przed 1922 rokiem Lipińska straciła całkowicie wzrok, mimo to kontynuowała pracę naukową. Zbierała materiał badawczy, przeważnie korzystając z pomocy lektorek, które czytały jej treść źródeł. Wygłaszała wciąż wykłady i odczyty, podczas których opowiadała o rezultatach prowadzonych przez siebie własnych badań. Szeroko propagowała i zachwalała polskie ośrodki uzdrowiskowe, często brała udział w kwestach charytatywnych poprzez udzielanie odczytów. Pod koniec lat 20. XX wieku, a na początku 30. wygłaszała referaty na kongresach w Bolonii we Włoszech, w Kairze, Egipcie czy Nowym Jorku i Kalifornii w Stanach Zjednoczonych Ameryki Północnej. W Nowym Jorku pracowała w klinice okulistycznej prowadzonej przez amerykańskiego lekarza-okulistę Williama Horatio Batesa (1860–1931). Z Nowego Jorku przeniosła się do Kalifornii, aby prowadzić badania nad ślepotą na zlecenie Amerykańskiej Fundacji dla Niewidomych. W czasie pobytu w Ameryce w 1922 roku uczestniczyła w spotkaniu z prezydentem Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej, o czym może zaświadczyć zdjęcie, opublikowane w jej książce Kobieta i rozwój nauk lekarskich (1932), na którym z Lipińską pozują dwaj francuscy politycy, czekający na wizytę u prezydenta. Pierwszy z nich to Jean Jules Jusserand (1855–1932), uczony i ambasador w Stanach Zjednoczonych w latach 1902–1925, jeden z członków brytyjsko-francuskiej Misji Międzysojuszniczej do Polski w 1920 roku oraz Albert Thomas (1878–1932), historyk, dyrektor Międzynarodowej Organizacji Pracy przy Lidze Narodów.

Ponadto w Stanach Zjednoczonych Lipińska poznała Helen Keller (1880–1968), wybitną pisarkę, pedagog, obrończynię praw osób niepełnosprawnych, która jako pierwsza osoba głuchoniewidoma uzyskała tytuł Bachelor of Arts, kończąc Radcliffe College na Uniwersytecie Harvarda. Prawdopodobnie obie panie zapoznały się w Amerykańskiej Fundacji dla Niewidomych, gdzie Keller pracowała od 1924 roku. Po opuszczeniu Stanów Zjednoczonych Lipińska powróciła do Francji, skąd przyjeżdżała często do Polski w sprawach rodzinnych i zawodowych.

W Paryżu, gdzie mieszkała na stałe, pracowała w szpitalu okulistycznym jako starszy asystent. Równocześnie w tym czasie zbierała i uzupełniała różne materiały uzyskane na uczelniach europejskich i amerykańskich, w tym dane statystyczne. Prowadziła i konfrontowała wyniki własnych prowadzonych badań, a następnie przystąpiła do poszerzenia treści pracy doktorskiej, uzupełniając ją też o ilustracje. Uzupełniona praca pod tytułem Les femmes et le progrès des sciences médicales wydana została w Paryżu w 1930 roku. Publikacja opisuje historię medycyny i udziału kobiet lekarek w jej rozwoju na przestrzeni dziejów. Za tę pracę rok później otrzymała nagrodę Prix Hugo, przyznaną przez paryską Akademię Medyczną w kategorii najlepsza praca z historii medycyny w języku francuskim, oraz uposażenie pieniężne w wysokości 1 000 franków.

Publikacja o roli kobiet w nauce

Polskie wydanie zostało sfinansowane i wydane sumptem Kasy imienia Józefa Mianowskiego, Instytutu Popierania Nauki, ukazało się w Warszawie w 1932 roku pod tytułem Kobieta i rozwój nauk lekarskich. Na publikację Lipińskiej składa się dwadzieścia pięć rozdziałów podzielonych na pięć części, poprzedzonych trzema wstępnymi tekstami, napisanymi przez francuskich uczonych: Alberta Thomasa, historyka i polityka, Paula-Marie Maxime’a Laignela-Lavastine’a (1875–1953), psychiatry, kierownika katedry Historii medycyny w Centrum Szpitalnym Sainte-Anne w Paryżu oraz Maurice’a de Fleury’a (1860–1931), psychiatry i kryminologa, członka paryskiej Akademii Medycznej. Część pierwsza książki zaczyna się od opisu okresu prehistorycznego, druga dotyczy starożytności, trzecia czasów średniowiecznych, zaś w czwartej poddano analizie dzieje nowożytne do XIX wieku, a piąta, ostatnia, to XIX i XX wiek. W publikacji omówiono także życiorysy naukowe Polek, na przykład Marii Skłodowskiej-Curie (1867–1934), dwukrotnej laureatki Nagrody Nobla; z dziedziny fizyki w 1903 roku oraz chemii w 1911 roku czy już wspomnianej wcześniej Józefy Joteyko. Książkę zamyka podsumowanie, w którym autorka napisała między innymi:

„Liczba studentek medycyny zwiększa się nieustannie. Wiele spośród nich poddaje się trudnym egzaminom konkursowym, zdobywa katedry profesorskie. Jednak urzeczywistnienie owego w walce kilkunastu pokoleń zdobytego postępu nie zmieniło w niczym zasadniczych podstaw cywilizacji. Ludzkość jako taka, pozostała sobą, natura człowiecza nie zmieniła się od czasów przedhistorycznych. I zmienić się me może. Zadanie cywilizacji polega jedynie na jej wydoskonaleniu i wysubtelnieniu.”

Natomiast w ostatnim akapicie czytamy:

„Kobieta-lekarz z powołania winna usunąć kwestię korzyści materialnych na dalszy plan, zrezygnować z łatwych a pochłaniających czas i siły rozrywek i przyjemności życia, a poświęcić się idei ukształtowania nowego typu ludzkości, przyczynić się do usunięcia błędów i zboczeń dzisiejszej cywilizacji, prowadzących do zwyrodnienia i tamujących jej dalszy rozwój.”

Melania Lipińska zmarła 27 czerwca 1933 roku w Katowicach z powodu ostrego zapalenia serca w wieku 68 lat. Pochowana została na katowickim rzymsko-katolickim cmentarzu parafialnym przy ul. Gliwickiej.

Bibliografia

„Gazeta Narodowa” 1900, nr 225, s. 1.

Lipińska M., Histoire des femmes médecins, Internet Archive, https://archive.org/details/BIUSante_TPAR1900x613/page/n3/mode/2up (dostęp: 28.10.2022 r.).

Lipińska M., Histoire des femmes médecins, maszynopis dysertacji doktorskiej, Bibliothèque interuniversitaire de santé, Paris 1900.

Lipińska M., Kobieta i rozwój nauk lekarskich, Warszawa 1932.

Lipińska M., Le femmes et le progrès des sciences médicales, Paris 1930.

Lipińska M., Les femmes medecins, a travers les ages, Paris 1901.

Ostrowska T., Lipińska Melania [w:] Polski Słownik Biograficzny, red. E. Rostworowski, t. 17, Wrocław 1992, s. 385–386.