Maria Szymańska - zasłużona dla rozwoju chemii na Łotwie, aktywna działaczka polonijna

Opracowanie: dr Alicja Urbanik-Kopeć

Maria Szymańska, z domu Tarwid (łot. Marija Šimanska) urodziła się w Dyneburgu na Łotwie 23 kwietnia 1922 roku. Jej ojciec, Władysław Tarwid, był zecerem polskiego pochodzenia. Sama Maria, choć określała się jako łotewska patriotka, bardzo dbała o swoje polskie korzenie.

Edukacja przerwana przez wojnę

Maria Szymańska chodziła do polskiej szkoły w Dyneburgu i tam w 1940 roku ukończyła gimnazjum. Interesowała się przedmiotami ścisłymi i przyrodniczymi, w tym głównie chemią i matematyką. Po ukończeniu szkoły pracowała jako praktykantka w aptece Zaleskiego w Dyneburgu, a w 1942 roku, mimo trwającej wojny, postanowiła wyjechać z rodzinnego miasta i wstąpić na Uniwersytet Łotewski w Rydze. Wkrótce została studentką kierunku farmaceutycznego na Wydziale Chemii.

Studia przerwały jej losy wojenne. Już po jednym semestrze studiów w Rydze zdecydowała się zawiesić naukę i zaangażować w działalność polskiego ruchu oporu w strukturach Armii Krajowej na Łotwie. W wyniku swojej pracy konspiracyjnej została aresztowana przez hitlerowców. Aresztowanie nastąpiło w kwietniu 1943 roku. Dwudziestoletnia Maria przetrzymywana była najpierw w więzieniach w Dyneburgu i Rydze, a następnie trafiła do obozu koncentracyjnego Stutthof. Szymańska szczęśliwie przeżyła obóz i została z niego wyzwolona. Po wejściu na Łotwę Armii Czerwonej w 1945 roku postanowiła podjąć na nowo przerwane studia farmaceutyczne. Wysiłek opłacił się – w 1948 obroniła pracę magisterską na temat katalitycznego utleniania furanu i na dobre związała się z pracą naukową.

Pionierka pracy naukowej w dziedzinie chemii na Łotwie

Maria Szymańska po obronie pracy magisterskiej podjęła studia doktoranckie. Nie na Wydziale Chemii Uniwersytetu Łotewskiego, ale w nowo utworzonej Akademii Nauk Łotewskiej Sowieckiej Republiki Ludowej. Szymańska studiowała zaocznie w Instytucie Problemów Gospodarki Leśnej, ponieważ na co dzień pracowała jako kierowniczka laboratorium kontrolno-analitycznego Głównego Zarządu Aptek Łotewskiej SSR. Doktorat rozpoczął jej imponującą karierę naukową. W 1951 roku Szymańska opublikowała pierwszą na Łotwie pracę naukową na temat katalizy heterogenicznej, a w 1952 roku obroniła pierwszą pracę doktorską w tym zakresie. Tytuł jej pracy doktorskiej brzmiał „Badania nad utlenianiem furfurylu tlenem z powietrza w fazie gazowej na mieszanych tlenkach wanadu jako katalizatorach”. Warto wspomnieć, że Szymańska była jedną z pierwszych trzech kobiet, które obroniły doktoraty z chemii na terenie Związku Radzieckiego. W pracy naukowej zajmowała się głównie różnymi reakcjami katalitycznymi, takimi jak utlenianie, uwodornianie, dekarbonylowanie oraz cyklizacja z eliminowaniem polarnych grup funkcyjnych. Inna część jej badań polegała na badaniach parcjalnego utleniania metylowych pochodnych związków heterocyklicznych do aldehydów heterocyklicznych, które są trudno dostępnymi związkami, używanymi do syntezy licznych preparatów medycznych i pestycydów.

Szymańska kontynuowała swoje badania naukowe przez resztę życia. Razem ze współpracownikami (w tym prof. Solomonsem Hillersem, pierwszym wieloletnim dyrektorem Instytutu) współtworzyła nowy Instytut Syntezy Organicznej Akademii Nauk Łotewskiej SSR, który rozpoczął działalność w 1957 roku (obecnie zmienił nazwę na Łotewski Instytut Syntezy Organicznej). Szymańska prowadziła tam pierwsze na Łotwie laboratorium katalityczne, a także w latach 1957–1975 pełniła funkcję zastępcy dyrektora do spraw naukowych w Instytucie. W 1975 roku otrzymała stopień doktora habilitowanego po obronie rozprawy „Synteza katalityczna i mechanizm reakcji kontaktowych związków heterocyklicznych zawierających tlen i azot”, a w 1988 roku – tytuł profesora nauk chemicznych. Dzięki swoim pracom w dziedzinie katalizy, profesor Szymańska była znana i doceniana w międzynarodowym środowisku chemicznym. Swoje badania omawiała na licznych konferencjach naukowych na całym świecie, między innymi na sympozjach i kongresach w Brukseli, Toruniu, Warszawie, Budapeszcie, Miami Beach, Strasbourgu, Montpellier. Pracowała także nad umiędzynarodowieniem badań, a dzięki jej pracy Łotewska Akademia Nauk nawiązała współpracę z Polską Akademią Nauk, konkretnie z Instytutem Katalizy i Fizykochemii Powierzchni w Krakowie, a także Instytutem Chemii Fizycznej w Warszawie.

Profesor Szymańska prowadziła bardzo intensywne życie naukowe. W trakcie pracy w Akademii wypromowała pięciu doktorów habilitowanych i 17 doktorów, a jej badania przecierały ścieżki naukowcom zajmującym się procesami katalizy. Szymańska dbała również o regularne publikowanie wyników swoich badań – w trakcie pracy wydała pięć monografii, 395 artykułów naukowych, a także wygłosiła prawie 300 wykładów i prezentacji na konferencjach naukowych z dziedziny chemii. Przez wiele lat sprawowała także funkcję redaktor naczelnej czasopism naukowych z dziedziny chemii „Latvijas Ķīmijas Žurnāls” oraz „Latvijas Farmaceitu Žurnāls”. W latach 1978–1994 była także przewodniczącą Towarzystwa Naukowego Farmaceutów Łotewskich, a od 1991 roku prezeską Łotewskiego Klubu Katalizy.

Dowody uznania

Profesor Szymańska została doceniona przez środowisko naukowe. W 1992 roku została wybrana na honorową członkinię Łotewskiej Akademii Nauk, a pod koniec życia zostały jej przyznane liczne nagrody za postępy naukowe. W 1982 roku otrzymała tytuł „Zasłużonego działacza nauki i techniki Łotewskiej SSR”, a także liczne medale za zasługi naukowe. W 1990 roku otrzymała medal Solomonsa Hillersa, nadawany za wybitne osiągnięcia w dziedzinie chemii. W 1994 roku – medal Arwida Kalnina, a w 1995 roku – nagrodę Davida Hieronima Grindla, nadawany za wybitnie osiągnięcia w dziedzinie łotewskiej medycyny i farmacji. Profesor Szymańska była także jedną z dwóch osób na Łotwie, które w latach 1993–95 otrzymały profesorskie stypendium Fundacji Sorosa. W uznaniu za zasługi po śmierci została odznaczona nagrodą Gustava Vanagasa za badania nad „nietradycyjnymi metodami chemii katalitycznej związków heterocyklicznych”. W Polsce za swoją działalność wojskową podczas II wojny światowej, udział w partyzantce i doświadczenie obozu koncentracyjnego została także odznaczona Krzyżem Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski, Krzyżem Armii Krajowej oraz Krzyżem Oświęcimskim.

Zaangażowanie w działalność Polonii

Należy podkreślić, że oprócz pracy naukowej, uświetnionej licznymi występami publicznymi oraz ponad setką opublikowanych artykułów popularyzatorskich z dziedziny chemii, profesor Maria Szymańska brała bardzo aktywny udział w działalności Polonii łotewskiej. Redagowała między innymi kwartalnik „Polak na Łotwie”, założony w 1991 roku i wydawany do dziś. Czasopismo to, tworzone przez Związek Polaków na Łotwie, zajmuje się informowaniem o działalności Polaków, organizacją życia kulturalnego, religijnego i naukowego. W latach 1992–1993 Profesor Szymańska była także przewodniczącą Związku Polaków na Łotwie, organizacji, która w 2022 roku obchodziła stulecie swojego istnienia. Związek Polaków na Łotwie (wtedy: Związek Polaków w Łotwie) powstał w roku urodzenia profesor Szymańskiej w jej rodzinnym mieście, Dyneburgu, i miał na celu czuwanie nad możliwością rozwoju polskiej oświaty, tradycji i kultury na Łotwie. Związek działał z przerwami przez okres międzywojenny, został rozwiązany w 1940 roku przez niemieckie władze okupacyjne jako ostatni związek polonijny na Łotwie. Wznowił działalność w 1989 roku i funkcjonuje do dziś, opiekując się polskimi szkołami oraz miejscami pamięci narodowej. Profesor Szymańska była więc jedną z pierwszych prezesek odrodzonego Związku Polaków na Łotwie. Wraz z innymi działaczami polonijnymi brała udział w wielu ważnych wydarzeniach dla łotewskiej Polonii, między innymi spotkaniu z prezydentem Lechem Wałęsą oraz papieżem Janem Pawłem II podczas jego pielgrzymki na Łotwę w 1993 roku.

Profesor Maria Szymańska zmarła 10 lipca 1995 roku, w wieku 73 lat, pochowano ją w rodzinnym Dyneburgu. Podczas pogrzebu w kościele Matki Boskiej Żałosnej w Rydze profesor Szymańską żegnała rodzina i przyjaciele, ale także bardzo wielu innych żałobników. Na pogrzebie pojawili się liczni przedstawiciele społeczności naukowej, współpracownicy z Łotewskiej Akademii Nauk, a także dawni więźniowie obozu koncentracyjnego Stutthof, w którym Szymańska więziona była jako młoda dziewczyna, liczni przedstawiciele Polonii, oraz ambasador Polski na Łotwie, Jarosław Lindenberg. Wielka liczba odznaczeń naukowych, a także tak liczne grono żegnających świadczą, jak bardzo bogate i aktywne życie prowadziła Maria Szymańska. Po jej śmierci w „Wiadomościach Chemicznych” ukazał się artykuł wspominkowy, w którym autorzy piszą:

„Profesor Maria Szymańska była wzorem najlepszych cnót moralnych; na pozór surowa, była dobrodusznym, życzliwym, sprawiedliwym i honorowym człowiekiem. Pamięć o profesor Marii Szymańskiej i jej zasługach w dziele rozwoju chemii związków heterocyklicznych, w utworzeniu Łotewskiego Instytutu Syntezy Organicznej i wykształceniu swych uczniów zajmie godne miejsce w historii chemii na Łotwie. Nie będzie też zapomniany wysiłek, który włożyła w stworzenie stałych kontaktów naukowych między Łotwą i Polską, szczególnie w dziedzinie chemii, i dla wzajemnego poznania między narodami łotewskim i polskim”.

Mapa