Maria Sapieha - działaczka społeczna i patriotyczna, zaangażowana w działalność wywiadowczą

Opracowanie: dr Monika Wiśniewska

Maria Krystyna ze Zdziechowskich herbu Rawicz Sapieha przyszła na świat 26 kwietnia 1910 roku w należącym do jej matki majątku w Suchowoli pod Krasnobrodem. Była jedynaczką, córką Jerzego Zdziechowskiego (1880–1975), ekonomisty, członka Komitetu Narodowego Polskiego i Ligi Narodowej, ministra skarbu II Rzeczypospolitej 1925–1926, posła na sejm I kadencji II RP z ramienia Związku Ludowo-Narodowego, polityka Stronnictwa Narodowego, po II wojnie światowej działacza emigracyjnego, członka Polskiego Towarzystwa Naukowego na Obczyźnie w Londynie. Jej matką była Marta z Bławdziewiczów herbu Pomian, córka Mieczysława i Klementyny z Ciundziewickich.

Rodzina zaangażowana politycznie

Maria wychowywała się w rodzinie, w której bardzo dbano o dobrą znajomość języków obcych – jej ojciec władał biegle językami francuskim, angielskim i rosyjskim, natomiast matka dodatkowo posługiwała się językiem włoskim. Dzieciństwo Marii upłynęło pod opieką guwernantek i wiązało się z licznymi przeprowadzkami. Mieszkała w Moskwie, Petersburgu i innych miastach, co wynikało z intensywnego politycznego zaangażowania jej ojca. Jerzy Zdziechowski był między innymi wysłannikiem Rady Zjazdu Polskich Organizacji Pomocy Ofiarom Wojny, z polecenia Polskiego Komitetu Narodowego w Paryżu współorganizował Korpusy Polskie w Rosji.

Matka Marii nie udzielała się politycznie, prowadziła bogate życie towarzyskie. Była przyjaciółką rosyjskiego arystokraty, księcia Feliksa Jusupowa (1887–1967), znanego z udziału w zabójstwie Grigorija Rasputina (1869–1916) oraz wielkiego księcia Dymitra Pawłowicza Romanowa (1891–1942), kuzyna cara. W związku z zawieruchą rewolucji październikowej w Rosji, siedmioletnia Maria wraz z matką przeniosły się do Jałty. Po odzyskaniu przez Polskę Niepodległości Zdziechowscy zamieszkali w kraju, początkowo przy ul. Mazowieckiej w Warszawie, następnie przy Alejach Ujazdowskich. Po zakończeniu edukacji domowej, Maria wysłana została do Prywatnej Żeńskiej Szkoły im. Cecylii Plater-Zyberkówny. Ze strony dziadków, najbardziej związana była ze swoją babką, Klementyną Bładziewiczową, zamieszkałą przy ul. Wiejskiej w Warszawie.

Maria dorastała w domu, w którym silnie dominowały tematy patriotyczne i polityczne, ze względu na zaangażowanie polityczne jej ojca, jego eksponowane w polityce stanowiska. Ojciec Marii, wraz z jej przyszłym teściem, a także przyszłym ambasadorem Rzeczypospolitej Polskiej w Londynie oraz ministrem spraw zagranicznych, księciem Eustachym Sapiehą (1881–1963), wziął udział w zamachu Januszajtisa, którego zamiarem było obalenie w 1919 rządu Jędrzeja Moraczewskiego (1870–1944). Ojciec Marii jako polityk II Rzeczypospolitej w 1922 roku został posłem na sejm z ramienia Związku Ludowo-Narodowego, następnie otrzymał urząd ministra skarbu 1925–1926 w rządzie Aleksandra Skrzyńskiego (1882–1931), a potem Wincentego Witosa (1874–1945). Zasłużył się dzięki działaniom na rzecz ustabilizowania złotówki w okresie wdrażania reform Władysława Grabskiego (1874–1938). Jerzy Zdziechowski był ponadto autorem teorii gospodarczego parytetu pieniądza. Jego zaangażowanie na rzecz niepodległej ojczyzny uległo zmianie po przewrocie majowym 1926 roku, gdy przyjął postawę opozycyjną wobec nowej władzy.

Wejście w dorosłość

Dorastająca Maria kontynuowała edukację poza granicami kraju. W wieku 14 lat Maria wyjechała do szkoły w St Leonards w Hastings w Wielkiej Brytanii, prowadzonej przez siostry zakonne z Towarzystwa Najświętszego Dzieciątka Jezus. Podczas swojej nauki w Hastings trzy razy miała możliwość odwiedzenia Polski. Po zakończeniu edukacji w Wielkiej Brytanii ukończyła jeszcze tzw. finishing school we Francji, w szkole prowadzonej przez siostry ze Zgromadzenia od Dzieciątka Jezus. Po raz pierwszy zatrudniona została jako reporterka w gazecie „Wieczór Warszawski”, której współudziałowcem był jej ojciec. Pracowała krótko, zdążyła przeprowadzić kilka wywiadów, w tym z angielską pilotką Amy Johnson (1903–1941).

W kwietniu 1934 roku Maria zaręczyła się z Janem Andrzejem Sapiehą (1910–1989), najstarszym synem wspomnianego księcia Eustachego ze Spuszy oraz Teresy Izabeli z Lubomirskich. Jej mąż będzie w przyszłości uczestnikiem kampanii wrześniowej 1939 roku, porucznikiem rezerwy Wojska Polskiego, kapitanem Polskich Sił Powietrznych. Ślub młodej pary odbył się 11 listopada 1934 roku w kościele pod wezwaniem św. Aleksandra w Warszawie. Dzięki małżeństwu Maria weszła do jednej z najbardziej rozpoznawalnych rodzin arystokratycznych w Polsce. Maria i Jan mieli troje dzieci: Jana Pawła, Jerzego Andrzeja oraz Eustachego Piotra. Do wybuchu II wojny światowej mieszkali w Różanie, w pobliżu ruin dawnego monumentalnego zamku Sapiehów. Życie rodzinne zakłócił wybuch wojny. Małżonkowie nie pozostali bierni wobec nieszczęśliwego losu ojczyzny. Jan Sapieha powołany został do wojska. Maria już na początku działań wojennych we wrześniu 1939 roku urządziła kuchnię polową z myślą o potrzebach uchodźców wojennych. Podczas zebrania komórki obrony cywilnej dnia 16 września 1939 roku zajmowała się instruowaniem lokalnej społeczności w zakresie zachowania ludności cywilnej podczas działań wojennych, zwłaszcza bombardowania i nalotów.

Po wkroczeniu armii sowieckiej Maria zdecydowała się na ucieczkę, najpierw do Wilna, następnie Kowna, Rygi, Sztokholmu i Paryża. Jan Sapieha również wydostał się z Polski i uciekł do Rzymu. Następnie w 1940 roku dołączył do swojej rodziny przebywającej we Francji. Gdy w okupowanym przez Niemców Paryżu zrobiło się dla Sapiehów niebezpiecznie, przedostali się do Saint Sorlin, miejscowości zlokalizowanej około 50 km od Lyonu. W tym czasie ojciec Marii, Jerzy Zdziechowski również przebywał na emigracji. Kierował Komitetem Ekonomicznym oraz działał we francuskim ruchu oporu w randze porucznika. W 1942 roku namówił córkę, by zaangażowała się w pracę dla wywiadu Résistance. Początkowo była instruowana przez podpułkownika Mariana Romeykę (1897–1970). Została kurierem siatki F-2. Ze względu na fakt, że nie była dotąd znana służbom specjalnym i wywiadowi, a do tego znała języki i odznaczała się nieprzeciętną urodą, oceniona została jako osoba nadająca się do pracy konspiracyjnej. Maria wyjeżdżała z misją do Vichy, skąd zabierała instrukcje, nagrania, sprzęt i przewoziła je dalej do Nicei, przekazując pozyskane przedmioty członkom tajnej siatki wywiadowczej. Celem usprawnienia pracy wynajęła willę w Juan-les-Pins, do której przeniosła się wraz z dziećmi. Poznała sympatyzującego ze sprawą polską i utrzymującego kontakty z polskimi środowiskami, cywilnego komisarza Mentony Giuseppe Fredianiego, osobistego znajomego Benita Mussoliniego. Jej zadaniem było przekonanie Fredianiego, by umożliwił jej wjazd do Włoch z pominięciem kontroli bagażu. Planowała bowiem przewóz radiostacji i kilkudziesięciu tysięcy dolarów dla polskiej siatki wywiadowczej w Rzymie, w czym pomóc jej miał pośrednik – kontakt „Ksiądz Kwiatkowski”. Do Wiecznego Miasta wyjechała pod pretekstem audiencji u papieża Piusa XII, z którym faktycznie spotkała się, w czym pomogło jej nazwisko. Papież przyjął ciepło Marię ze względu na osobę arcybiskupa krakowskiego księcia Adama Sapiehę (1867–1951), którego bardzo cenił. Dopytywał również o teścia Marii, który był więźniem na Łubiance w Rosji, skazanym na karę śmierci. Wyrok zamieniono na dziesięć lat łagru, Eustachy Sapieha został zwolniony po zawarciu układu Sikorski-Majski 1941, następnie przebywał w Kenii.

Podczas pobytu Marii w Rzymie, aresztowany został Giuseppe Frediani pod zarzutem układania się z Brytyjczykami bez wiedzy i zgody Mussoliniego. Ona sama zdradzona przez rzymski kontakt wywiadowczy, tj. „Księdza Kwiatkowskiego”, również została aresztowana i osadzona w więzieniu. Początkowo przebywała w więzieniu w Ventimigli, w którym spędziła dziewięć dni, następnie w żeńskim więzieniu w Genui, w Chiavari, w Rzymie, w więzieniu Le Mantellate i przy Alexanderplatz w Berlinie. Maria w sumie spędziła w więzieniach ponad dwa lata. O jej uwolnienie starali się jej najbliżsi przez Watykan, Międzynarodowy Czerwony Krzyż oraz szwedzką rodzinę królewską. Maria ostatecznie wyszła na wolność 6 kwietnia 1945 roku. Odleciała do Sztokholmu, stamtąd do Londynu, gdzie przebywał jej mąż Jan, a następnie do Saint Sorlin do dzieci. Z czasem dołączył do nich Jan Sapieha i pozostał na stałe z rodziną w Londynie. Maria po wojnie nie zdecydowała się na zrzeczenie się obywatelstwa polskiego. Bez paszportu brytyjskiego jednak nie miała prawa wjazdu do Polski. Poza tym z przyczyn politycznych było to niebezpieczne, ze względu na pochodzenie społeczne rodziny w komunistycznej Polsce skazani byli na represje. Sapiehowie zdecydowali się na pozostanie w Wielkiej Brytanii. Zamieszkali początkowo w South Kensington, później przy Eton Place, następnie zdecydowali się na kupno własnego domu.

Zaangażowanie w działalność społeczną po wojnie

W 1958 roku w gazecie „Evening Standard” ukazał się wywiad z Marią pt. „Kiedy rozpada się twoje bogate życie”, w którym opowiedziała o zmieniających się uwarunkowaniach i kolejach życia. Na emigracji w Wielkiej Brytanii pracowała zarobkowo w firmie handlowej. Angażowała się ponadto w działalność społeczną. Współpracowała wraz z Zofią Raczyńską-Arciszewską (1896–1988), malarką, pisarką i zasłużoną działaczką, z którą organizowała pomoc dla dzieci polskich z obozów dla uchodźców w Niemczech oraz Austrii. Do lat 60. prowadziła akcję pomocową, próbując poprawić los najmłodszych uchodźców. Początkowo starała się znaleźć im miejsce w polskich rodzinach w Wielkiej Brytanii czy klasztorach, następnie stworzyć szansę ukończenia szkoły, zdobycia wykształcenia, szukając sponsorów. Zaangażowała się także w Medical Aid for Poland Fund (Fundacja Pomocy Medycznej dla Polski).

Z czasem Maria mogła odwiedzić Polskę. Przede wszystkim przyjeżdżała do mieszkającego w Krakowie ojca. Po śmierci męża zdecydowała się na powrót do Polski. W 1994 roku w Polsce założyła fundację „Ex Animo” (Fundacja Ex Animo im. Marii Sapiehy), której celem była pomoc dotkniętym chorobą nowotworową dzieciom i młodzieży. Fundacja Marii pozyskiwała środki finansowe, by przekazać je Klinice Onkologii w Centrum Zdrowia Dziecka w Warszawie. Z zebranych przez fundację pieniędzy poprawiano warunki leczenia dzieci, zakupiono wyposażenie, przeprowadzano remonty, szkolono lekarzy oraz upowszechniano wiedzę na temat problemów dzieci z chorobą nowotworową. Fundatorami założycielami byli: Maria Sapieha, Anna Branicka-Wolska, Maria Kozera, Grażyna Kropczyńska, Danuta Perek, Mirosława Zaskórska, Krzysztof Poklewski-Koziełł, Jerzy Kropczyński, Zdzisław Rondio, Bogdan Sarwiński i Zbigniew Studziński. Wśród członków honorowych znalazł się między innymi Krzysztof Kieślowski. Symbolem Fundacji jest replika XIII-wiecznej ozdoby w kształcie serca znalezionej na ziemiach polskich.

Maria Sapieha została uhonorowana za zasługi Krzyżem Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski (1995), francuskim Krzyżem Wojennym ze Srebrną Gwiazdą, odznaczona Orderem Uśmiechu (2003), a pośmiertnie Krzyżem Komandorskim z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski.

Zmarła 1 kwietnia 2009 roku.

 

Bibliografia (wybór)

Okupnik M., „Katastrofa materialna” we wspomnieniach przedstawicielek polskiej arystokracji i ziemiaństwa z Kresów, „Sprawy Narodowościowe” 2013, nr 42.

Postanowienie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 7 kwietnia 2009 roku o nadaniu orderu, Monitor Polski 2009, nr 35, poz. 537.

Puchalska J., Z polskiego domu. Wybitni potomkowie ziemiańskich rodzin, Warszawa 2021.

Sapieżyna Maria ze Zdziechowskich, Osterwa-Czekaj M., Moje życie, mój czas. Wspomnienia, Kraków 2008.