Marceli Nencki - pionier światowej biochemii drobnoustrojów

Opracowanie: dr hab. Jolanta Załęczny, prof. ucz.

Rodzina i edukacja

Marceli Nencki urodził się 15 stycznia 1847 roku w Boczkach (dawniej powiat kaliski, dziś powiat zduńskowolski), w rodzinie Wilhelma i Katarzyny z Serwaczyńskich. Szlachecka rodzina Nenckich wywodziła się z Inflant, od XVII wieku pieczętowała się herbem Lubicz. Przez Warmię trafili do Królestwa, gdzie w 1841 roku Wilhelm i Katarzyna zostali właścicielami wsi Boczki, Sikucin i Kobyla. Nenccy doczekali się licznego potomstwa: pięciu synów (Wilhelm Marceli, Leon – chemik i lekarz bakteriolog, Adam – późniejszy prawnik, Józef i Hieronim) oraz dwóch córek (Julia i Eleonora).

Wilhelm Marceli spędził w rodzinnym majątku 9 lat. Pierwsze nauki pobierał wraz z rodzeństwem w domu, a warto dodać, że ojciec uczył się za granicą i wraz z żoną przywiązywali dużą wagę do edukacji dzieci. W 1856 roku rozpoczął naukę w rządowym gimnazjum klasycznym w Piotrkowie, w klasie humanistycznej. Szkołę charakteryzował wysoki poziom nauczania i patriotyczne wychowanie.

W 1863 roku 16-letni Marceli i jego brat Adam wstąpili do oddziału powstańczego Józefa Oxińskiego, organizatora powstania w Kaliskiem i Sieradzkiem. Powstańcza przygoda nie trwała długo, bo Oxiński rozwiązał oddział, a młodych powstańców wysłał do domów. Nencki – jako uczestnik powstania – narażony był na carskie represje. Wyjechał z Królestwa i udał się do Krakowa, gdzie podjął naukę na Wydziale Filozoficznym Uniwersytetu Jagiellońskiego. Studiował tam krótko, bo zaledwie kilka miesięcy, od października 1863 roku do lutego 1864 roku. Jako poddany rosyjski musiał wiosną 1864 roku opuścić Kraków. Wyjechał najpierw do Drezna, a potem – za namową Józefa Ignacego Kraszewskiego – w kwietniu 1864 roku został studentem filozofii na Uniwersytecie w Jenie. Jesienią 1865 roku wyjechał do Berlina, gdzie przez kolejne trzy semestry kontynuował studia filozoficzne. Zdradzał jednocześnie coraz większe zainteresowanie naukami przyrodniczymi, co spowodowało, że w 1867 roku zapisał się na Wydział Lekarski Uniwersytetu Berlińskiego. Tam poznał Otto Schultzena (1837–1875) i Bernharda Naunyna (1839–1925), z którymi zaczął współpracę nad badaniem procesu wytwarzania cukru w organizmie oraz mocznika.

Kariera naukowa w Szwajcarii

W 1869 roku na łamach czasopisma „Berichte der Deutschen Chemischen Gesellschaft” opublikował – razem z Schultzenem – pierwszą pracę naukową, w której przedstawił wyniki badań. W okresie studiów Nencki aktywnie działał w Towarzystwie Naukowym Akademickim, które koordynowało działalność kulturalną stowarzyszeń polskich w Berlinie i dbało o zachowanie polskości.

W roku 1870 obronił rozprawę Die Oxydation der aromatischen Verbindungen in Thierkörper (Utlenianie ciał aromatycznych w organizmie zwierzęcym) i uzyskał tytuł doktora medycyny i chirurgii. Wkrótce rozpoczął pracę w pracowni chemicznej Akademii Technicznej w Berlinie, pod kierunkiem wybitnego chemika profesora Adolfa von Baeyera (1835–1917). To dzięki niemu został w grudniu 1870 r. członkiem Niemieckiego Towarzystwa Chemicznego, a przede wszystkim znacznie wzbogacił swój warsztat badawczy.

W 1872 r. Nencki otrzymał propozycję objęcia stanowiska asystenta prof. Edwina Klebsa w Katedrze Anatomii Patologicznej Uniwersytetu w Bernie. W ten sposób rozpoczął się szwajcarski okres w jego życiu. Władze uczelni doceniły badania młodego Polaka, szybko został docentem chemii fizjologicznej, a w 1873 roku otrzymał profesora tytularnego.

Wtedy też poślubił Marię Helenę Schultzen, a rok później przyszedł na świat ich jedyny syn Leon. W 1876 roku powierzono Nenckiemu kierownictwo Katedrą Chemii Fizjologicznej, otrzymał tytuł profesora nadzwyczajnego chemii lekarskiej z rocznym uposażeniem wynoszącym 2300 franków. Poza pracą naukową prowadził wykłady dla studentów farmakologii, które przyciągały rzesze słuchaczy. Nencki imponował różnorodnością poruszanych tematów, wnikliwością badawczą i znajomością omawianych zagadnień.

W roku 1877 był już profesorem zwyczajnym, specjalnie dla niego stworzono nową katedrę chemii medycznej. W latach 1884–1886 był dziekanem Wydziału Lekarskiego, a od 1888 roku kierownikiem katedry bakteriologii. Jego badania nad problemem chemizmu bakterii uczyniły go pionierem światowej biochemii drobnoustrojów, a szkołę biochemiczną w Bernie nazywano „szkołą Nenckiego”. Dowodem uznania – poza awansami w karierze naukowej – było też nadanie rodzinie Nenckich przez władze kantonu berneńskiego obywatelstwa.

Działalność naukowa w Petersburgu

Choć marzył o powrocie do kraju, to jednak odrzucił propozycje objęcia katedr farmakologii i farmakognozji na Wydziale Lekarskim oraz chemii ogólnej na Wydziale Filozoficznym Uniwersytetu Jagiellońskiego. Będąc u szczytu naukowej kariery, w 1891 roku podjął decyzję o opuszczeniu Szwajcarii, bo w 1890 roku zaproponowano mu stanowisko kierownika Zakładu Chemii w Instytucie Medycyny Doświadczalnej w Petersburgu. Nencki przyjął propozycję i jednocześnie wystąpił z prośbą do cara o zaliczenie go w poczet rzeczywistych członków Instytutu.

W Petersburgu zapewniono mu dużo lepsze warunki niż w Bernie, co zdecydowało o przeniesieniu do Rosji, choć nie było to łatwe, z uwagi na jego negatywny stosunek do systemu carskiego i konieczność złożenia przysięgi lojalności wobec cara. Nencki doprowadził do rozwoju Instytutu, zrealizował tam wiele badań nad metodami zwalczania chorób zakaźnych. Kontynuował też prace nad poznaniem budowy białka i enzymów. To niewątpliwie ugruntowało jego sławę i uczyniło z niego jednego ze znakomitszych biologów epoki. Współpracował z Iwanem Pawłowem. Udało im się ustalić, że miejscem powstawania mocznika jako produktu przemiany materii jest wątroba, a proces jego powstawania jest syntezą. W 1894 roku obaj uczeni otrzymali stypendium Alfreda Nobla.

Nencki był aktywnym członkiem Towarzystwa Lekarzy Rosyjskich i Petersburskiego Towarzystwa Farmaceutycznego, publikował na łamach czasopism medycznych. Postulował przeprowadzenie reformy studiów farmaceutycznych. Był też związany z petersburską Polonią, działał w Kole Lekarzy Polskich, które prowadziło działalność charytatywną, opiekując się ubogimi chorymi.

Na zlecenie rządu carskiego zajął się badaniem przyczyn powstawania epidemii cholery oraz szukaniem skutecznych metod jej zwalczania. Organizował kursy dla lekarzy mające na celu przygotowanie ich do zwalczania epidemii. Zainicjował badania, a potem rozpoczął produkcję surowic przeciw chorobom zakaźnym.

W 1894 roku Rada Instytutu zdecydowała o wysłaniu do Okręgu Kubańskiego ekspedycji naukowej pod kierunkiem Nenckiego w celu przeprowadzenia badań nad rozwojem dżumy wśród owiec. Wraz ze współpracownikami prowadził (VIII–X 1895) badania w terenie nad epidemią księgosuszu i doświadczenia nad uzyskaniem skutecznej szczepionki. Wymagało to jednak wielu działań, w latach 1895–1899 przeprowadzał dodatkowe obserwacje, badania i szczepienia. W latach 1899–1901 zorganizował stację doświadczalną w miejscowości Czyta w Zabajkalskim Kraju i opanował epidemię wśród zwierząt hodowlanych.

Efekty prac opublikował na łamach czasopism: „Archiw Wietierinaryjnych Nauk” (1896) i „Berliner klinische Wochenschrift” (1897), referował je też na posiedzeniu Towarzystwa Lekarskiego Warszawskiego.

Dowody uznania

Dokonania Nenckiego spotkały się z uznaniem władz i środowiska. Był członkiem rzeczywistym Instytutu Medycyny Doświadczalnej w Petersburgu. Członkostwo honorowe przyznały mu Towarzystwa Lekarskie w Krakowie, we Lwowie, w Warszawie i Wilnie. W 1894 roku został członkiem korespondentem Akademii Umiejętności w Krakowie, a w 1895 roku Akademii Medycznej w Paryżu.

W roku 1897 obchodzono uroczyście 25-lecie jego pracy naukowej, który współpracownicy i uczniowie uczcili okolicznościową publikacją. W uznaniu zasług otrzymał status rzeczywistego radcy stanu, wysokie odznaczenia i rangę generała. Kierując się swoimi przekonaniami, prosił o zezwolenie na nienoszenie munduru i przyznanych odznaczeń, ponadto nie używał tytułów.

Jeszcze w Szwajcarii rozpoczął badania nad strukturą chemiczną hemoglobiny. Kontynuował je w Petersburgu, współpracując z Leonem Marchlewskim. Badania szeroko opisywane na łamach czasopism medycznych doprowadziły do ustalenia budowy barwnika krwi.

Nencki był zafascynowany prowadzonymi badaniami, wierzył w niegraniczone możliwości biologii i chemii w służbie medycyny. Mówił o tym w swoim wystąpieniu O zadaniach biologicznej chemii na IX Zjeździe Przyrodników i Lekarzy Polskich w Krakowie w 1900 roku. W tym samym roku został doktorem medycyny honoris causa Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie.

Śmierć i dowody pamięci

Niebawem uczony ciężko zachował, zmarł w Petersburgu 14 października 1901 roku. Zgodnie z ostatnią wola zmarłego trumnę przewieziono do Warszawy, w tej podróży towarzyszyli mu: Szymon Dzierzgowski, Władysław Wyżnikiewicz i Jan Zaleski. Pogrzeb odbył się 21 października na stołecznym cmentarzu ewangelicko-reformowanym (kw. A, rz. 2, g. 4). Zmarłego żegnało liczne grono studentów i lekarzy warszawskich, delegacje z Petersburga, Krakowa, Lwowa. Uroczyste przemówienie wygłosił asystent Nenckiego dr J. Zaleski, podkreślając, że zmarłego cechowała prawość charakteru, a pracował nie dla zaszczytów, ale z potrzeby serca. W imieniu Akademii Umiejętności, Uniwersytetu Jagiellońskiego i polskich korporacji naukowych zmarłego pożegnał prof. Kazimierz Kostanecki, o dokonaniach naukowych przypomniał współpracownik Leon Marchlewski.

Pamięć o Nenckim była kultywowana w różnych kręgach. Jego pamięci poświęcono żałobne posiedzenie Rosyjskiego Towarzystwa Lekarskiego. W roku 1903 czy 1905 w Zakładzie Chemii Instytutu w Petersburgu odsłonięto popiersie Nenckiego (dłuta Antoniego Olesińskiego). Już w 1904 roku w Brunszwiku ukazały się drukiem wszystkie prace uczonego zebrane w „Opera omnia” (dwa tomy liczące ponad 1700 stron).

X Zjazd Lekarzy i Przyrodników Polskich we Lwowie w 1907 roku dedykowany był Nenckiemu. W przedsionku Zakładu Chemii Lekarskiej Uniwersytetu Lwowskiego odsłonięto 24 lipca 1907 roku jego pomnik autorstwa Antoniego Popiela. Uhonorowano go też medalem-plakietą.

Z inicjatywy współpracownicy Nenckiego Nadiny Sieber zaczęto gromadzić środki na zorganizowanie w Warszawie instytutu badawczego nauk przyrodniczych, który powstał w 1918 roku. Najpierw były to pracownie biologii ogólnej, fizjologii i neurobiologii. Właściwą działalność Instytut rozpoczął w roku 1920, pierwszym dyrektorem został prof. Kazimierz Białaszewicz. W 2011 utworzono Fundację Marcelego Nenckiego Wspierania Nauk Biologicznych.

,,Nencki należał do tych Polaków, którzy całym życiem, oddanym wyłącznie badaniu naukowemu, najskuteczniej przyczynili się do przekonania świata cywilizowanego o istnieniu Polski” (cyt. za: A. Szwejcerowa, Marceli Nencki, Warszawa 2018, s. 143).

Bibliografia:

Chłapowski F., Życie i działalność naukowa Marcelego Nenckiego, „Roczniki Towarzystwa Przyjaciół Nauk Poznańskiego” 1901, t. 28, s. 187–201.

Gryglewski R.W., Marceli Wilhelm Nencki (1847–1901) [w:] Zasłużeni dla medycyny. Europejczycy związani z polską ziemią, red. A.H. Skalski, R.W. Gryglewski, Poznań 2008, s. 145–151.

Marceli Nencki. Materiały biograficzne i bibliograficzne, oprac. A. Szwejcerowa, J. Groszyńska, Warszawa 1956.

Mastyńska M., Działalność naukowa Marcelego Nenckiego, „Archiwum Historii i Filozofii Medycyny oraz Historii Nauk Przyrodniczych” 1948, t. 19, s. 152–200.

Sarnecki K., Nencki Wilhelm Marceli [w:] Polski słownik biograficzny, t. 22, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk 1977, s. 671–674.

Szwejcerowa A., Marceli Nencki, Warszawa 2018.

Mapa