Ludwik Młokosiewicz - badacz i miłośnik kaukaskiej przyrody i geografii

Opracowanie: prof. dr hab. Andrzej Furier

Rodzina i młodość

Ludwik Aleksander Młokosiewicz urodził się 25 sierpnia 1831 roku w Warszawie, w rodzinie szlacheckiej. Jego matką była Anna z Janikowskich, a ojcem Franciszek Młokosiewicz – oficer wojsk napoleońskich, który za zasługi na polu walki w powstaniu listopadowym został awansowany do stopnia generała brygady. Ojciec chciał przygotować syna do kariery wojskowej i dlatego wyprawił go do Aleksandryjskiego Korpusu Kadetów w Brześciu. Ludwik przebywał tam cztery lata, ale nie odnalazł w sobie powołania do żołnierki. Dlatego po śmierci ojca opuścił szkołę wojskową i zajął się studiami przyrodniczymi. Poznał wtedy Antoniego Wagę, który wpłynął na wybór jego dalszej drogi życiowej.

W czasie wyjazdów do majątku siostry – hrabiny Heleny Potockiej, Ludwik poznał oficerów stacjonującego tam pułku kaukaskiego. Zaciekawili go oni opowieściami o egzotycznym Kaukazie młodego pasjonata nauk przyrodniczych. W połowie XIX wieku wyjazd na Kaukaz nie był łatwy ze względu na odległość i toczącą się tam wojnę. Dlatego po osiągnięciu pełnoletniości Młokosiewicz wstąpił do służby wojskowej w Tyfliskim Pułku Grenadierów, który stacjonował na ziemiach gruzińskich.

Młokosiewicz został dobrze przyjęty w leżącym na gruzińsko-azerbejdżańskim pograniczu Lagodechi. Niewiele wiemy o przebiegu jego służby wojskowej. Wziął jednak udział w walkach z góralami, za co został awansowany do stopnia chorążego i mianowany adiutantem brygady. Jako oficer sztabowy miał możliwość realizowania swoich pasji przyrodniczych. Dzięki poparciu przełożonych uzyskał działkę ziemi z zasobów skarbowych, na której stworzył park pułkowy. Park był dostępny dla mieszkańców miasteczka. Ludwik zdobył swoją pracą przychylność dowództwa pułku, miejscowych władz i mieszkańców Lagodechi, co miało istotne znaczenie dla jego dalszych losów.

W publikacjach można znaleźć kilka dat rozstania Młokosiewicza z wojskiem, co zapewne wynika z długiego czasu zabiegów o uzyskanie zgody władz na złożoną w tej sprawie prośbę. Niezależnie od tego, czy nastąpiło to w 1858 roku, czy kilka lat później, jako powód odejścia z wojska podawane są kłopoty zdrowotne, co raczej nie było prawdą. W zakończeniu kariery wojskowej pomógł mu bowiem lekarz pułkowy, którego dzieci uczył języka francuskiego. Z jego pomocą uzyskał potrzebne zaświadczenia, które stanowiły podstawę zabiegów o zwolnienie ze służby.

Prace przyrodnicze na Kaukazie

Po kilku latach starań Młokosiewicz objął posadę leśniczego w leśnictwie Signachi (w Kachetii na terenie Gruzji), co zapewniło mu środki utrzymania i umożliwiło rozwijanie badań kaukaskiej przyrody. Obowiązki leśniczego ułatwiały podejmowanie wypraw w góry i zbieranie tam okazów kaukaskiej fauny i flory. Z czasem wyprawy te obejmowały coraz odleglejsze tereny, co zwróciło uwagę władz. Po wybuchu powstania styczniowego nasilono nadzór nad Polakami i w konsekwencji władze aresztowały Młokosiewicza w 1863 r., gdy w czasie kolejnej wyprawy dotarł do granicy perskiej. Postawiono mu zarzut wspierania Lezginów i pomagania im w organizowaniu powstania. Osadzony w tbiliskim więzieniu Metechi, bez rozprawy, w trybie administracyjnym został zesłany do guberni woroneskiej. Przebywał tam do 1867 roku, a do Lagodechi powrócił z poznaną na zesłaniu ukraińską żona. Niewiele wiemy o ich życiu rodzinnym, ale musiało być udane, bo doczekali się 11 dzieci. Pomagały one ojcu w pracy, a córka Julia razem z nim zdobyła w 1898 roku Ararat i prowadziła prace przyrodnicze. Jej imieniem nazwał kilka odkrytych nowych gatunków.

Po powrocie z zesłania Młokosiewicz pozostawał pod nadzorem policji w Lagodechi i dlatego nie mógł przez kilka kolejnych lat podejmować wypraw w góry. Zmienił wtedy sposób pracy, koncentrując się na ulepszaniu swojej stacji badawczej i rozwijając korespondencję z uznanymi uczonymi, jak Antoni Waga i Władysław Taczanowski. Wysyłał swoim  kolegom spreparowane okazy kaukaskiej fauny i flory. Oni je potem opisywali i ułatwili mu publikowanie własnych artykułów. Szybko przyniosło mu to popularność i uznanie, co ułatwiało kolejne prace badawcze. O zainteresowaniach Młokosiewicza z tego okresu dużo mówi zamieszczony w „Wędrowcu” z 1876 roku artykuł Z notat Ludwika Młokosiewicza i opublikowane w kraju fragmenty jego listów z licznych podróży.

Dopiero kilka lat po zdjęciu nadzoru policji z Młokosiewicza przywrócono go do pracy na stanowisku leśniczego w Signachi (w 1879 roku). Ponownie ustabilizowało to jego sytuację materialną i umożliwiło powrót do badań terenowych. W kolejnych latach podejmował wiele wypraw w góry, a jego prace przynosiły mu coraz większe uznanie specjalistów. W czasie licznych podróży dotarł poza Kaukaz i granice Rosji – na teren Turcji i Persji, gdzie odwiedził ich stolice – Teheran i Konstantynopol. Rozwinął kontakty międzynarodowe, do czego przyczyniły się publikacje i wyjazdy na wystawy przyrodnicze. Bohater tego artykułu był uczonym prywatnym, który odkrył 60 nowych gatunków roślin i zwierząt kaukaskich; w tym także endemicznych. Do jego największych osiągnięć należy odkrycie cietrzewia kaukaskiego opisanego przez Taczanowskiego, endemicznego gatunku salamandry opisanego przez Wagę i endemicznej piwonii kaukaskiej, którą nazwano od jego nazwiska.

Działania na rzecz rozwoju kaukaskiego rolnictwa

Badania dzikiej kaukaskiej przyrody nie wyczerpywały obszaru aktywności Ludwika Młokosiewicza. Jako uznany przyrodnik podjął wysiłki, które miały na celu podniesienie na wyższy poziom kaukaskiego rolnictwa. Zajął się hodowlą sprowadzonych z Europy zwierząt, w tym krów o wysokiej mleczności. W tej dziedzinie współzawodniczył na Kaukazie z osadnikami niemieckimi. Z pomocą władz podjął prace nad aklimatyzacją na Kaukazie wielu gatunków roślin i zwierząt, osiągając znaczące sukcesy w tej dziedzinie. Za prace nad udomowieniem kaukaskich indyczek w Paryżu otrzymał złoty medal na wystawie przyrodniczej. W czasie tej wystawy spotkał swojego dawnego profesora – Antoniego Wagę i nawiązał liczne kontakty z naukowcami oraz dyrektorami ogrodów botanicznych. Ułatwiło mu to potem wymianę doświadczeń i pomogło w uzyskaniu  nasion roślin do prowadzonej w Lagodechi stacji badawczej. Przekazywane władzom kaukaskim raporty podają, że pod koniec XIX wieku rosło na niej kilkaset różnych gatunków drzew owocowych – łącznie 920 drzew. Pokazuje to, jak dużych rozmiarów były działania Młokosiewicza. Jego wielkim sukcesem były prace nad aklimatyzacją na Kaukazie kultur cytrusowych i herbaty, których produkcja jest tam prowadzona do dzisiaj. Uznanie przyrodników przyniosły mu także prace nad uprawą rośliny rami.

Kontakty ze światem nauki

W czasie swoich licznych wypraw w góry Kaukazu Młokosiewicz zbierał okazy fauny i flory, które potem preparował i wysyłał do popularnych wówczas gabinetów zoologicznych i muzeów przyrodniczych w największych ośrodkach europejskich – Petersburgu, Warszawie, Paryżu, Berlinie, Sztokholmie i innych miastach. Ułatwiało to zawieranie znajomości z tamtejszymi przyrodnikami zainteresowanymi wynikami jego badań. W taki sposób zbliżył się do Bolesława Hryniewieckiego, który poznał Młokosiewicza w czasie swojej podróży po Kaukazie. Późniejszy rektor Uniwersytetu Warszawskiego przekazywał w swoich publikacjach informacje o dokonaniach naukowych Młokosiewicza, a także o jego podróżach do stolic europejskich, gdzie nawiązał kontakty z przyrodnikami, działaczami społecznymi i politycznymi.

Działalność Młokosiewicza zapewniła całkiem pokaźny dochód, który był przeznaczany na utrzymanie rodziny i rozwijanie prac badawczych. Przyrodnik zbierał eksponaty fauny i flory oraz informacje dotyczące ich rozwoju i wegetacji. Wiele gatunków roślin i zwierząt poddawał doświadczeniom aklimatyzacyjnym, starając się sprawdzić możliwość ich uprawy i hodowli na Kaukazie. Miało to znaczenie praktyczne, co podkreślało nowoczesność podejścia Młokosiewicza do badań naukowych. Przykładem takich działań były doświadczenia nad uprawą eukaliptusów, których nasiona otrzymał z Belgii. Po zasianiu ich obserwował przez rok rozwój roślin, które miały zostać wykorzystane do osuszania terenów podmokłych w Gruzji i jako materiał dla aptek. Wyniki tych doświadczeń ogłosiła w 1875 roku popularna tbiliska gazeta „Tyflisskij Listok”.

Młokosiewicz utrzymywał kontakt korespondencyjny z licznymi badaczami i przyrodnikami w Europie, ale szczególne znaczenie miała korespondencja z dawnym nauczycielem – Antonim Wagą. Dzięki pomocy tego wybitnego uczonego publikował w kraju, budując swoją pozycję badacza kaukaskiej przyrody. Podróżujący po Gruzji w 1873 roku Antoni Rehman napisał, że być na Kaukazie i nie spotkać Młokosiewicza, to jak być w Rzymie i nie widzieć papieża. Oddawało to szacunek, jakim cieszył się Młokosiewicz wśród przyrodników. W literaturze naukowej Młokosiewicz jest przedstawiany przede wszystkim jako wybitny znawca kaukaskiej przyrody. Jest to słuszne, bo jego pionierskie badania posłużyły poznaniu tamtejszych nowych gatunków roślin i zwierząt. Przyczyniły się także do rozwoju kaukaskiego rolnictwa i leśnictwa. Nie dokonałby jednak niczego, gdyby szczerze nie pokochał Kaukazu i jego mieszkańców.

Pionier ochrony przyrody, ekolog, meteorolog

Bohater tego artykułu przysłużył się swoimi pracami badaniom Kaukazu i jego rozwojowi w drugiej połowie XIX wieku. Jako leśniczy interesował się ochroną kaukaskich lasów i zwierząt, propagując w swoich publikacjach konieczność wprowadzenia ochrony gatunkowej i okresów ochronnych zagrożonych gatunków. Rozumiejąc znaczenie równowagi ekosystemu, publikował na temat konieczności podejmowania działań chroniących go w całości. Był więc nie tylko pionierem ochrony kaukaskiej przyrody, ale także ekologiem tłumaczącym konsekwencje działań niszczących poszczególne elementy ekosystemu. W jednym z artykułów dowodził, że wyniszczenie jednego gatunku ptaków może doprowadzić do takiego rozmnożenia owadów będących ich pokarmem, że zagrozi to uprawom roślin, a przez to także zaspokojeniu potrzeb ludzi. Dostrzegał też negatywny wpływ dokonujących się zmian klimatycznych na przyrodę. Aby to potwierdzić, prowadził w Lagodechi obserwacje meteorologiczne, których wyniki opublikował w gazecie „Kawkaz”. Należał  do pionierów badań klimatu, którzy wskazywali na jego zmiany i wpływ na przyrodę.

O tym, jak bardzo Młokosiewicz identyfikował się z miejscem swojego zamieszkania, świadczy jego zaangażowanie w sprawy mieszkańców Lagodechi. Wielokrotnie występował w ich obronie i popierał inicjatywy służące lokalnej społeczności. Przykładem jest powstały w latach 90. projekt utworzenia w Lagodechi szkoły rolniczej, który jednak nie zyskał aprobaty władz. Publikował w sprawie doprowadzenia do miasteczka linii kolejowej, co miało służyć jego rozwojowi. Wielokrotnie pomagał miejscowej ludności w składaniu pism do władz, zyskując tym szacunek i uznanie. Z czasem otrzymał przydomek starego leśniczego, który zawsze jest gotowy pomóc sąsiadom.

Ludwik Młokosiewicz zmarł w czasie wyprawy na teren dzisiejszego Dagestanu, nad rzeką Dżurmut-or, w pobliżu aułu Czorod 23 lipca 1909 r. Publikacje długo podawały błędną datę śmierci. W odnalezionym przeze mnie akcie zgonu podano, że przyczyną śmierci był zawał serca. Ciało zmarłego sprowadzono do Lagodechi, gdzie został pochowany. Nekrolog zamieścił „Wszechświat” w 1912 roku, czyli z trzyletnim opóźnieniem. Rok później zrealizowano projekt Młokosiewicza polegający na założeniu w Lagodechi rezerwatu przyrodniczego, w którym przez pewien czas chroniono pamięć o Młokosiewiczu, poświęcając mu gablotę w stałej ekspozycji. W czasie rewolucji jego stacja doświadczalna, dom i biblioteka zostały zniszczone i zrabowane. Jednak pamięć o Polaku przetrwała trudne chwile. Zadbał o nią pochodzący z Kaukazu lekarz mieszkający w Charkowie – Piotr Zgonnikow, który kilkadziesiąt lat po śmierci Polaka opublikował artykuły przypominające jego dokonania. Z jego udziałem na miejscu śmierci Młokosiewicza postawiony został kamień z tablicą pamiątkową.

Wskazówki bibliograficzne

Chodubski A., Ludwik Młokosiewicz (1831–-1909) – pionier badań flory i fauny Kaukazu „Kwartalnik Historii Nauki i Techniki” 1982, t. 27, nr 2, s. 421–-428.

Furier A., Ludwik Młokosiewicz – badacz flory i fauny Kaukazu, „Przegląd Polonijny” 1993, t. 18, z. 4, s. 184.

Furier A., Polacy w Gruzji, Warszawa 2009, s. 169–-173.

Kowalska K., Ludwik Młokosiewicz [w:] Polski Słownik Biograficzny, Wrocław–-Gdańsk 1976, t. 21/1, z. 88, s. 437–-438.

Ludwik Młokosiewicz [w:] Słownik Biologów Polskich, red. S. Feliksiak, Warszawa 1987, s. 375–-376.

Zgonnikow P., Polski przyjaciel Gruzji (w 80-lecie śmierci Ludwika Młokosiewicza) „Wszechświat” 1990, nr 4–-5, s. 66–-80.

Mapa