Ludwik Hirszfeld - mikrobiolog, humanista i społecznik

Opracowanie: dr hab. Magdalena Paciorek, prof. PAN

Artykuł biograficzny prezentuje sylwetkę wydawałoby się jednego z bardziej rozpoznawanych w świecie naukowców w historii medycyny. Dorobek naukowy Hirszfelda, liczący około trzysta pozycji, wydaje się imponujący, ale nie liczba opublikowanych prac jest istotna, lecz ich wartość i wkład w rozwój nauk medycznych. Zasłynął w świecie między innymi odkryciem prawa dziedziczenia grup krwi, niezmiernie istotnego w praktyce medycznej w kwestiach takich jak dochodzenie ojcostwa czy w patologii ciąży w wyniku konfliktu serologicznego. Inne jego prace dotyczyły immunologii ogólnej i szczegółowej czy choćby chorób nowotworowych. Warto podkreślić, iż Ludwik Hirszfeld za zasługi i wkład w rozwój nauk medycznych, w 1950 roku był kandydatem do Nagrody Nobla z dziedziny fizjologii i medycyny. Z jakich przyczyn jej nie uzyskał, tego nie wiadomo. Hirszfeld był nie tylko naukowcem, ale też humanistą i człowiekiem czynu. Potrafił ufundować stypendium dla zdolnej młodzieży, przygarnąć pod swój dach młodych lekarzy. Jego życie przepełniała ciągła aktywność, ale więcej o tym w poniższym artykule.

Pochodzenie i pierwsze fascynacje naukowe

Urodził się 5 sierpnia 1884 roku w Warszawie. Wywodził się z asymilowanej rodziny pochodzenia żydowskiego, z ojca Stanisława i matki Jenny z Ginsbergów. Już jako uczeń gimnazjum humanistycznego w Łodzi brał czynny udział w tajnych kursach szkoleniowych, dzięki którym poznał zakazaną wówczas w szkołach historię Polski. Po ukończeniu  gimnazjum w 1902 roku, młody Hirszfeld przeniósł się do Würzburga, gdzie uczęszczał na Wydział Medyczny tamtejszego uniwersytetu. Dwa lata później przeniósł się do Berlina, by studiować filozofię. Fascynacja tymże kierunkiem minęła mu jednak po jednym semestrze. Na kolejny zapisał się ponownie na medycynę i pozostał jej wierny już do końca. W tym też czasie, w Berlinie wziął ślub cywilny z Hanną Marią Kasman. W 1907 roku zdobył tytuł doktora medycyny i chirurgii, na podstawie pracy Untersuchungen über die Hämagglutination und ihre physikalischen Grundlagen (Badania nad aglutynacją krwi i ich podstawy fizykalne). W latach 1907-1911 pracował jako asystent w Instytucie Badania Raka Uniwersytetu w Heidelbergu, początkowo na Oddziale Parazytologii, następnie na Oddziale Serologii u profesora Emila von Dungerna, z którym zgłębiał tajniki praw dziedziczenia grup krwi. W 1910 roku obaj dowiedli istnienia czterech grup, oznakowanych jako grupy: A, B, 0. Terminologia ta, w 1928 roku podczas zjazdu Komisji Standaryzacyjnej Komitetu Higieny Ligii Narodów, została przyjęta jako obowiązująca. Rok później, Hirszfeld wraz z żoną przeniósł się do Instytutu Higieny w Zurychu, gdzie objął stanowisko asystenta z możliwością dalszego rozwoju kariery naukowej. W 1914 roku habilitował się na podstawie pracy Über Anaphylaxie und Anaphylatoxin und ihre Beziehungen zu den Gerinungsvorgängen (Anafilaksja i anafilatoksyna i ich związek z procesem krzepnięcia). W latach 1915-1920 zgłosił się jako lekarz ochotnik do armii serbskiej, gdzie organizował w warunkach polowych centralne laboratorium bakteriologiczne. Tam też zmierzył się z epidemią duru plamistego, duru rzekomego oraz zimnicy. Pobyt na Bałkanach przyczynił się do kolejnych odkryć naukowych, między innymi nowego szczepu zarazka odpowiedzialnego za wywołanie tyfusu rzekomego, oznaczonego później w światowym piśmiennictwie pod nazwą Salmonella hirszfeldi (1919), dalej: zjawiska przyspieszonego opadania krwinek u chorych na malarię oraz stworzenia nowego działu antropologii, tak zwanej seroantropologii. Wraz z żoną udowodnił istnienie zjawiska tak zwanego „rozłożenia procentowego cech grupowych krwi u ludzi”. I tak, grupa krwi A występuje najczęściej wśród narodów północnej i zachodniej Europy, natomiast grupa krwi B – na wschodzie.

Powrót do Polski

Po powrocie do kraju w 1920 roku, objął kierownictwo Zakładem Badania Surowic w Warszawie. Kilka lat później, w 1926 roku został dyrektorem Oddziału Bakteriologii i Medycyny Doświadczalnej oraz kierownikiem Oddziału Surowic Państwowego Zakładu Higieny. W 1931 roku Hirszfeld został mianowany profesorem tytularnym na Wydziale Lekarskim i Farmaceutycznym Uniwersytetu Warszawskiego.

 W tym też czasie, w 1928 roku opublikował kolejną monografię, która została życzliwie przyjęta w świecie naukowym, Konstitutionsserologie und Blutgruppenforschung (Serologia konstytucyjna i nauka o grupach krwi). Ponadto pracował nad badaniem związku między określonymi chorobami a grupami krwi. Wykazał między innymi pewną zależność osób cierpiących na raka żołądka z grupą A, z kolei wrzód dwunastnicy dominować miał w przypadku osób z grupą 0. W 1925 roku opublikował wyniki badań nad kwestią konfliktu serologicznego między matką a jej płodem. Poglądy te przez długi okres nie znajdowały uznania wśród naukowców. Dopiero w 1940 roku, po odkryciu przez K. Landsteinera tak zwanego czynnika Rh, przyznano rację Hirszfeldowi. W 1946 roku, na zjeździe w Nowym Jorku, jeden z byłych oponentów Hirszfelda stwierdził: „musimy pana przeprosić, żeśmy przez tyle lat nie wierzyli w realność pana Poglądów i nie brali pod uwagę prac nad ciążą heteroswoistą” [L. Hirszfeld, Historia jednego życia, s. 472.]. W okresie międzywojennym Hirszfeld brał czynny udział w międzynarodowym życiu naukowym. Należy tu wspomnieć o posiedzeniu Komisji Higieny Ligii Narodów w Londynie (1921), w Paryżu (1922), we Frankfurcie nad Menem (1926), następnie w Międzynarodowym zjeździe Antropologów w Amsterdamie (1928), Międzynarodowym Zjeździe Transfuzji Krwi w Rzymie (1935) oraz w Paryżu w 1937 roku. W tym samym roku czynnie uczestniczył w Międzynarodowym Zjeździe Rakowym w Brukseli, zaś w 1939 roku w Zjeździe Patologii Ogólnej w Rzymie. Założył pismo „Medycyna Doświadczalna i Społeczna”, współtworzył Towarzystwo Mikrobiologów i Epidemiologów Polskich, został sekretarzem generalnym Towarzystwa Biologicznego, członkiem Towarzystwa Naukowego Warszawskiego, Wrocławskiego Towarzystwa Naukowego i wielu innych zagranicznych w Charkowie, Belgradzie, Wiedniu i w Nowym Jorku.

W okresie międzywojennym Hirszfeld zajmował się również organizowaniem ośrodków krwiodawstwa w Polsce, przeprowadzaniem ekspertyz sądowych w sprawie dochodzenia ojcostwa czy w sprawach kryminalnych, jak w przypadku procesu w Rity Gorgonowej w 1933 roku.

II wojna światowa i czasy powojenne

W przeddzień wybuchu II wojny, świadomy zagrożeń wobec swojej osoby jak i całej rodziny, zrezygnował z możliwości opuszczenia kraju, choć takowe nadarzały mu się parokrotnie. Podczas okupacji Hirszfeld nie przerwał działalności zarówno naukowej, jak i też społecznej. Już w pierwszych dniach obrony Warszawy wraz z żoną Hanną organizował transfuzje krwi dla rannych ze Szpitala Ujazdowskiego, a następnie dla pozostałych szpitali. Dodatkowo prowadził wojskową pracownię bakteriologiczną. W listopadzie 1939 roku, z racji swojego żydowskiego pochodzenia, został pozbawiony przez okupanta możliwości wykonywania dalszej pracy. Czas wolny poświęcił pisaniu zaległych prac naukowych. W tym czasie, wielu przyjaciół zza granicy próbowało wywieźć Hirszfeldów z okupowanego kraju. Propozycje padały ze strony uczonych amerykańskich, a także z Zurychu od profesora Silberschmidta z Instytutu Higieny oraz z ambasady jugosłowiańskiej w Berlinie. Hirszfeld ostatecznie zdecydował się na legalny wyjazd do Nowego Jorku. Miał tam zapewnioną pracę, jednak władze niemieckie nie wyraziły zgody na opuszczenie przez niego kraju.

W lutym 1941 roku Hirszfeld wraz z rodziną trafił do getta warszawskiego, gdzie zajmowali małe mieszkanko na plebanii kościoła przy placu Grzybowskim 32. Jego pozycja, jako zdeklarowanego katolika, nie ułatwiła mu współpracy w społeczności żydowskiej. Mimo to stanął na czele Rady Zdrowia, zorganizował pracownię bakteriologiczną, produkował szczepionki, zwalczał epidemię duru plamistego, która pochłaniał rzesze mieszkańców dzielnicy. W tych tragicznych warunkach egzystencjalnych, wydawałoby się pozbawieni cienia nadziei na lepszą przyszłość, Hirszfeld, wraz z innymi medykami getta, zorganizował tajny wydział lekarski pod pretekstem konieczności przeprowadzenia „kursów przysposobienia sanitarnego do walki z epidemiami”. Program kursu adresowany był do słuchaczy pierwszych lat studiów. Hirszfeld postanowił zorganizować także kursy kliniczne dla studentów IV i V roku medycyny. W 1942 roku, w przeddzień likwidacji getta, Hirszfeldowi jak i jego żonie i córce udało się przejść na stronę aryjską. Do końca wojny ukrywali się pod przybranym nazwiskiem. W 1943 roku stracił swą jedyną córkę, Marię. W październiku 1944 roku Hirszfeld został mianowany prorektorem Uniwersytetu im. Marii Skłodowskiej-Curie w Lublinie. W lipcu kolejnego roku powierzono Hirszfeldowi misję zorganizowania Wydziału Lekarskiego we Wrocławiu. Został jego pierwszym dziekanem, objął również kierownictwo Zakładu Mikrobiologii Lekarskiej oraz angażował się w organizację krwiodawstwa na Dolnym Śląsku. W okresie wrocławskim, Hirszfeld nadal prowadził badania naukowe na wielu płaszczyznach. Począwszy od zagadnień wola endemicznego, przez problematykę grup krwi w powiązaniu ze zjawiskiem konfliktu serologicznego, czy dochodzenia ojcostwa. Inne tematy dotyczyły immunologii ogólnej i szczegółowej a także chorób nowotworowych. Za dokonania dla nauki, w 1950 roku Hirszfeld nominowany był do Nagrody Nobla w dziedzinie fizjologii i medycyny, jednak nagrody tej nie otrzymał. Mimo to jego dorobek naukowy został uznany i dostrzeżony na forum międzynarodowym. W 1950 roku Uniwersytet im. Karola w Pradze oraz rok później Uniwersytet w Zurychu, nadały L. Hirszfeldowi tytuł doktora honoris causa. Także w kraju, w 1951 roku Hirszfeld został odznaczony między innymi Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski, Złotym Krzyżem Zasługi. Jeszcze w 1952 roku z inicjatywy profesora został powołany Instytut Immunologii i Terapii Doświadczalnej we Wrocławiu. Hirszfeld do końca swoich dni pozostawał pełen pasji i niegasnącego zapału do pracy. Na kilka tygodni przed śmiercią podpisał umowę wydawniczą na dzieło o grupach krwi. 7 marca 1954 roku profesor Ludwik Hirszfeld umarł na zawał serca we własnym mieszkaniu we Wrocławiu. Jego pogrzeb, który odbył się 10 marca, okazał się wielkim wiecem ku czci pamięci jego dokonań.

Bibliografia:

Archiwum PAN, Zbiory Ludwika i Hanny Hirszfeldów, sygn. III-157.

Fedorowski G., Ludwik Hirszfeld, Warszawa 1985.

Glensk U., Hirszfeldowie, Zrozumieć krew, Kraków 2019.

Hirszfeld L., Historia jednego życia, Wrocław 2011.

Kozuschek W., Ludwik Hirszfeld (1884-1954) Rys życia i działalność naukowa, Wrocław 2005.

Śródka A., Ludwik Hirszfeld (1884-1954) w: Uczeni polscy XIX i XX stulecia, t. II Warszawa 1995, s. 48-51.

https://www.polskieradio.pl/39/156/Artykul/1068112,Ludwik-Hirszfeld-nauka-moze-uczynic-czlowieka-lepszym [dostęp: 02.02.2022]

Mapa