Leon Barszczewski - podróżnik i badacz Azji Środkowej, pionier fotografii podróżniczej

Opracowanie: Piotr Gucwa

Młodość

Leon Barszczewski urodził się w Warszawie 20 lutego 1849 roku jako dziecko Szymona i Adelajdy z Nowickich. Pochodził z rodziny szlacheckiej o patriotycznych tradycjach, jego ojciec walczył w powstaniu listopadowym. Barszczewscy kilkukrotnie zmieniali miejsce zamieszkania, żeby ostatecznie osiedlić się na Ukrainie, w rejonie Białej Cerkwi. Starsi bracia wzięli udział w powstaniu styczniowym, co rodzina przypłaciła licznymi represjami, między innymi konfiskatą majątku. Po przedwczesnej śmierci rodziców, Leon miał zamieszkać u rodziny siostry w Czerkasach na Ukrainie, jednak nie pozwoliły na to władze carskie.

Konsekwencją losów rodziny Barszczewskich i jej zaangażowania w walkę z zaborcą było objęcie młodego Leona „opieką rządową”, czego wynikiem była edukacja w rosyjskich szkołach wojskowych. Po ukończeniu gimnazjum wojskowego w Kijowie, Leon wstąpił do Wojskowej Szkoły Konstantynowskiej, a następnie do Junkierskiej Szkoły Piechoty w Odessie. Za nieprawomyślną wypowiedź na temat powstania styczniowego został przeniesiony w stopniu junkra do służby w guberni chersońskiej.

Kariera w carskiej armii

W początkach 1876 roku Barszczewski zgłosił się na ochotnika do wyjazdu do kontrolowanej przez Rosjan Azji Środkowej, gdzie pełnił służbę w oddziale topograficznym. Krajem, do którego trafił, był znajdujący się pod rosyjskim protektoratem Emirat Buchary, znajdujący się w przeważającej części w granicach obecnego Uzbekistanu. Barszczewski stacjonował najczęściej w Samarkandzie, która stanowiła jego azjatycki dom, a jednocześnie bazę wypadową podejmowanych rok po roku podróży. Do zadań jego oddziału należało badanie regionu i wytyczanie dróg, które miały być strategicznymi połączeniami z Indiami, Afganistanem i Chinami. Region Azji Środkowej nabrał w połowie XIX wieku szczególnego znaczenia dla Imperium Rosyjskiego, zwłaszcza wobec ekspansji Brytyjczyków panujących nad Indiami. Barszczewski łączył służbę z pasją odkrywcy, podróżnika i badacza miejscowych społeczności, zabytków, przyrody.

Samarkanda stała się dla Barszczewskiego domem. Z tym miastem wiążą się najważniejsze wydarzenia jego życia rodzinnego. To właśnie w czasie służby w Azji Środkowej poznał swoją małżonkę – Irenę Zofię z Niedźwiedzkich, która przyjechała tu odwiedzić swoich braci zesłańców. Małżeństwo trwało 10 lat, zakończyła je śmierć małżonki Barszczewskiego. Irena zmarła w Samarkandzie na gruźlicę 27 listopada 1890 roku. Leon pozostał z pięciorgiem małych dzieci, w których wychowaniu pomagała mu kuzynka.

Badacz Azji Środkowej

Leon Barszczewski był wszechstronnym badaczem-amatorem, a katalog dziedzin, którymi się zajmował obejmuje między innymi geologię, geografię, glacjologię, etnografię, archeologię, antropologię fizyczną, botanikę i zoologię. Począwszy od wiosny 1877 roku odbył 23 wyprawy po terenach Wschodniego Turkiestanu, Emiratu Buchary, Chanatów Badachszanu i Darwazu. Bywał również współorganizatorem wypraw dla innych badaczy. Podróżował samotnie lub w towarzystwie przewodnika, bardzo często był nim Tadżyk, Jakub Izmaiłdżanow. Owocem wypraw Barszczewskiego, oprócz licznych fotografii, były zbierane pamiątki – między innymi kolekcja etnograficzna, przykłady miejscowej fauny i flory. Zbiór był zaczątkiem kolekcji muzeum miasta Samarkandy (obecnie Państwowe Muzeum Historii i Kultury Uzbekistanu), które powstało w 1896 roku, a Barszczewski był jego współzałożycielem. Część zebranych pamiątek, a także ekwipunku Barszczewskiego, uległo zniszczeniu w czasie niebezpiecznych wypraw górskich, które były jednym z najważniejszych celów wypraw podróżnika. Barszczewski był zafascynowany pięknem leżących wokół Samarkandy pasm górskich – Hisarskich, Turkiestańskich i Zarafszańskich. Odkrył w nich złoża turkusów, grafitu, granatów, kryształu górskiego, rudy żelaza, ołowiu, srebra, pokłady węgla kamiennego, złota, ropy naftowej. Badał również górskie lodowce, a jego zasługi w tej dziedzinie spowodowały, że jeden z nich, znajdujący się w Górach Hisarskich, nazwano jego imieniem.

Ze wszystkich aktywności Leona Barszczewskiego na szczególną uwagę, a jednocześnie bardzo wysoką ocenę zasługuje jego pionierski dorobek w dziedzinie fotografii. Rzemiosła uczył się jako młody żołnierz od Mikołaja Osipowa, rosyjskiego malarza i fotografa. Był prekursorem traktowania zdjęcia jako dokumentu naukowego. Aparat fotograficzny towarzyszył mu we wszystkich jego podróżach, po których pozostało 3500 zdjęć – największe archiwum fotograficzne dokumentujące krajobrazy, budowle oraz życie ówczesnych mieszkańców terenów, które odwiedzał. Fotografie Barszczewskiego były nagradzane medalami – w Paryżu w 1895 roku (przyznany za widoki lodowców azjatyckich) oraz sześć lat później w Warszawie, gdzie nagrodzono zdjęcia przedstawiające sceny z życia mieszkańców Azji Środkowej. Innym sposobem dokumentowania obyczajów ludów, które poznawał, przede wszystkim Tadżyków i Uzbeków, były notatki, z których tylko część zachowała się do naszych czasów. Oprócz nich przetrwało również opowiadanie dotyczące azjatyckich obyczajów ślubnych, opublikowane w odcinkach w tygodniku „Naokoło Świata” w 1902 r.

Do jego największych odkryć, z którego doniosłości nie zdawał sobie sprawy, było odnalezienie ruin starożytnej Samarkandy (Afrasiab). Część obiektów archeologicznych odkrytych w tym miejscu Barszczewski odsprzedał naukowcom francuskim, którzy przejęli po nim stanowisko, a część została przekazana miastu Samarkanda, z intencją zbudowania miejscowego muzeum.

Barszczewski, który z zaangażowaniem i pasją odkrywał słabo wówczas znane Europejczykom tereny Azji Środkowej, a także poznawał życie jej ówczesnych mieszkańców, odznaczał się jednocześnie życzliwością dla ludzi i szacunkiem dla miejscowych zwyczajów. Dzięki swoim dyplomatycznym zdolnościom zdobywał zaufanie lokalnych społeczności. Krytykował jednocześnie tych podróżników, którzy nie rozumiejąc lokalnych zwyczajów, przypisywali mieszkańcom Azji Środkowej dzikość i barbarzyństwo. Barszczewski dzięki swojemu podejściu i dobrym relacjom, które nawiązywał z miejscowymi, był w stanie wykonywać fotografie muzułmańskich kobiet z odsłoniętymi twarzami – fakt mający pozornie znaczenie wyłącznie anegdotycznie, świadczy jak najlepiej o jego talencie dyplomaty i etnografa wnikliwie badającego życie codzienne ludzi, wśród których przebywa.

Powrót do Polski

Po 20 latach spędzonych w Azji Środkowej, wypełnionych służbą wojskową, podróżami i badaniami, Leon Barszczewski wrócił do Europy. Odwołanie z azjatyckiej placówki mogło być spowodowane niechęcią do przejścia Barszczewskiego na prawosławie, co mogło pomóc mu w karierze wojskowej. Od 1897 roku stacjonował w Siedlcach, dowodząc pułkiem piechoty. W tym mieście, razem z córką Jadwigą Barszczewską, założył za zgodą władz rosyjskich prywatną Żeńską Szkołę Handlową (obecnie II Liceum Ogólnokształcące imienia Świętej Królowej Jadwigi). Barszczewski finansował szkołę dzięki dochodom z kopalni pod Samarkandą. Początkowo placówka nie cieszyła się wielkim powodzeniem, kandydatek do podjęcia nauki było niewiele, co mogło wynikać z podejrzliwości i nieufności, którą siedlczanie okazywali Barszczewskiemu, mówiącemu z rosyjskim akcentem oficerowi carskiej armii. Z czasem, dzięki wysokiemu poziomowi nauczania, szkoła zyskała renomę i popularność.

Ostatnim epizodem wojskowej kariery Barszczewskiego był udział w wojnie rosyjsko-japońskiej toczonej w latach 1904–1905, podczas której, jako podpułkownik, pełnił różne funkcje na zapleczu frontu w Harbinie. Rok po zakończeniu konfliktu przeszedł w stopniu pułkownika na emeryturę. Zmarł tragicznie – popełnił samobójstwo w Częstochowie 22 marca 1910 roku, broniąc w ten sposób oficerskiego honoru w obliczu oskarżeń o sprzeniewierzenie wojskowych funduszy. Początkowo spoczął na miejscowym cmentarzu, a w 1995 roku rodzina przeniosła jego szczątki do Warszawy, które złożono w grobie rodzinnym na Starych Powązkach.

Działalność Leona Barszczewskiego była znana i doceniana przez współczesnych. Długoletni wiceprezes Rosyjskiego Towarzystwa Geograficznego Piotr Siemionow określił Barszczewskiego „najlepszym znawcą okręgu zerawszańskiego i Buchary oraz najbardziej niezmordowanym i zapalonym podróżnikiem po górzystych krainach Turkiestanu”. Dzięki jego odkryciom został przyjęty do Rosyjskiego Towarzystwa Geograficznego w Petersburgu oraz Rosyjskiego Towarzystwa Aklimatyzacji Geologicznej i Botanicznej w Moskwie. Otrzymał Złotą Gwiazdę Emira Buchary, a także wysokiej rangi rosyjskie, imperialne odznaczenia państwowe – między innymi Order Świętego Włodzimierza IV klasy oraz Order Świętej Anny III. Oprócz lodowca w paśmie Gór Hisarskich, nazwisko Barszczewskiego zostało uhonorowane także w nazwie gatunku byliny (Czosnek Barszczewskiego), występującej w Azji Środkowej. Należał do licznej grupy wybitnych Polaków, których losy zostały zdeterminowane klęską powstania styczniowego, w związku z czym, zmuszeni przez okoliczności do służby dla Imperium Rosyjskiego, osiągali w niej wielkie sukcesy jako wojskowi, naukowcy, badacze czy przedsiębiorcy.