Konstanty Borzęcki - inicjator reform kulturowych i politycznych oraz bohater narodowy Turcji

Opracowanie: dr Monika Wiśniewska

Edukacja

Konstanty Borzęcki, Mustafa Dżelaleddin-Pasza (1826–1876) generał, pisarz turecki, twórca koncepcji zwanej turoarjanizmem, głoszącej przynależność Turków do ludów europejskich, urodził się 10 kwietnia 1826 roku w Modrzewcu, w majątku rodziny Borzęckich, pochodzenia ziemiańskiego. Naukę początkową pobierał w szkołach we Włocławku, w gimnazjum w Piotrkowie Trybunalskim, następnie ze względu na talent plastyczny rozpoczął edukację w Szkole Sztuk Plastycznych w Warszawie. Dwa lata później, w 1846 roku wstąpił do seminarium duchownego we Włocławku, które bezpowrotnie opuścił w 1848 roku.

Borzęcki powstaniec i emigrant

W 1848 roku wziął udział w powstaniu wielkopolskim, które stanowiło część planowanego ogólnopolskiego zrywu niepodległościowego Polaków, przypadającego na okres europejskiej Wiosny Ludów. Prawdopodobnie brał również udział w powstaniu węgierskim, którego naczelnym wodzem był Józef Bem (1794–1850) oraz w walkach austriacko-węgierskich po stronie Węgrów 1848–1849. Po upadku powstania węgierskiego, podobnie jak Józef Bem, z czasem feldmarszałek armii Imperium Osmańskiego, przedostał się do Turcji, która zachowywała postawę przychylną wobec Polaków. Jako jedno z nielicznych państw nie uznawała rozbiorów Rzeczypospolitej. Przed swoją emigracją Borzęcki jako powstaniec dostał się do więzienia w twierdzy magdeburskiej. Szybko jednak podjął decyzję o ucieczce do Francji, która się powiodła. Spragniony kariery wojskowej, zamierzał zaciągnąć się do armii tureckiej. W ziszczeniu zamiarów pomogła mu Agencja Wschodnia, działająca pod kuratelą Hotelu Lambert w Paryżu i mająca swoją centralę w Stambule. Dzięki wsparciu Agencji przedostał się do Turcji, a tam zasymilował się poniekąd ze społecznością turecką, co zwiększyło jego szanse na awans w szeregach osmańskiej armii. Przyjął status poddanego tureckiego, zmienił religię na islam oraz imię na Mustafa Dżelaledin (tur. Celâledin, co oznacza: chwała religii).

Emigracja w Turcji

Warto wspomnieć, że pierwsza fala emigrantów z ziem polskich dotarła na tereny Imperium Osmańskiego po upadku powstania kościuszkowskiego, druga po klęsce powstania listopadowego, a następne w okresie Wiosny Ludów, po wojnie krymskiej oraz po powstaniu styczniowym. Znaczną i wartościową dla Imperium Osmańskiego grupę polskich emigrantów stanowili wojskowi, choć niekoniecznie wyposażeni w wiedzę teoretyczną z zakresu sztuki wojennej, za to doświadczeni praktycznie podczas narodowych zrywów niepodległościowych. W tym okresie armia turecka przechodziła modernizację i jej rola zyskiwała na znaczeniu. Polscy emigranci, aby uniknąć deportacji, a następnie represji popowstaniowych na ziemiach polskich pod zaborami, podejmowali pragmatyczną decyzję o emigracji oraz konwersji z chrześcijaństwa na islam, po to też, by sprawniej zaadaptować się do życia w nowym otoczeniu społeczno-kulturowym i poprawić swoje szanse na możliwość zyskania wyższego niż uchodźca statusu społecznego. Poza tym walkę u boku Turcji przeciwko Rosji, postrzegano jako akt patriotyczny wymierzony w znienawidzonego zaborcę. Zasadniczo zatem konwersje nie miały znaczenia religijnego, lecz społeczne i polityczne czy nawet ściślej – patriotyczne. Sam Borzęcki tłumaczył swoje motywy następująco: „[…] Polak, poświęciwszy się dla ojczyzny, dziś w zasadzie nie mając już nic więcej do poświecenia, chętnie na kartę położy choćby nawet i żywot doczesny i wieczny w chwili, kiedy błyska iskierka odzyskania ojczyny”.

Kariera w armii tureckiej

Służba Borzęckiego w armii tureckiej rozpoczęła się na prowincji w Diyarbakir w południowo-wschodniej Anatolii. Choć nie posiadał wiedzy teoretycznej jako ponadprzeciętnie uzdolniony i zaangażowany w rzemiosło wojenne samouk, zyskał szybko uznanie. Postrzegany był zarówno przez Turków, jak i w środowisku emigracyjnym, jako specjalista w dziedzinie wojskowości, a nawet wojskowy inżynier. Jak wspominał go Władysław Jabłonowski (1841–1894), polski lekarz w osmańskiej służbie i pułkownik w armii tureckiej: „[..] rodak nasz, choć krótko tu bawiący, zyskał już ogólne uznanie. […] nie wątpię, że fachowy ten człowiek wprowadzić zdoła pewien ład w kadrach tureckich […]”.

Talent plastyczny i wyobraźnia przestrzenna przesądziły o zleceniu Borzęckiemu opracowania projektów bunkrów oraz map dla potrzeb tureckiej armii. Z obowiązków wywiązał się na tyle umiejętnie, że szybko doczekał się awansu na naczelnika działu kartografii w resorcie obrony Imperium Osmańskiego. Z kolei jako wybitny oficer z czasem otrzymał stopień generała dywizji, a za zasługi dla Imperium – tytuł paszy. Borzęcki wsławił się męstwem podczas walk Imperium Osmańskiego przeciwko Rosji (1853–1856), a także w Bagdadzie (1857), Hercegowinie (1875) i Czarnogórze (1852, 1861, 1876).

W odniesieniu do życia osobistego Borzęckiego, wspomnieć należy, że ożenił się z Saffet Zelihą Hanim, najstarszą córką osmańskiego dostojnika Ömera Paszy, z którą miał syna Envera (1857–1929), postać również zasłużoną dla Turcji. Syn Borzęckiego był generałem armii tureckiej, członkiem Sztabu Generalnego oraz Komisji Inspekcji Wojskowej, dyplomatą, attaché wojskowym w Wiedniu i na Kubie.

Popularność Borzęckiego, a z czasem jego coraz intensywniejsze zaabsorbowanie w ruch reformatorski Turcji, budziły niepokój wśród członków najwyższych gremiów powiązanych z Rosją. Przykładowo ambasador Rosji w Stambule Nikołaj Pawłowicz Ignatiew donosił carowi Aleksandrowi II: „Borzęcki protegowany przez paszę Omera z powodu swoich zdolności i wykształcenia odznaczył się w Czarnogórze i na Krecie. Zalecał pewne reformy użyteczne dla ustroju Turcji, a w adresowanych do Porty memoriałach, jak również diatrybach publikowanych w prasie lokalnej zachęcał do denuncjowania Rosji”.

Borzęcki w stronie rosyjskiej upatrywał inicjatora konfliktów między chrześcijanami a muzułmanami na terenie Imperium Osmańskiego. Jako przeciwnik Rosji, w okresie poprawy relacji rosyjsko-osmańskich, popadł na krótko w niełaskę i zmuszony został do przejścia na wcześniejszą emeryturę. Ze względu jednak na dotychczasowe zasługi otrzymał satysfakcjonujące uposażenie. Jak się okazało w praktyce, armia turecka potrzebowała umiejętności i wiedzy doświadczonego Borzęckiego, który po kilku miesiącach spoczynku przywrócony został do czynnej służby w wojsku. Mało tego, otrzymał prestiżową nominację na członka Sztabu Generalnego oraz awans do rangi generała dywizji.

Pionier koncepcji turkizmu i zwolennik przemian społecznych w Turcji

Aktywność wojskowa, ale i koncepcyjna Borzęckiego, w tym na polu publicystycznym, przypadły na okres rządów sułtana Abdülmecida (1839–1861), a następnie sułtana Abdülaziza (1861–1876). Był to czas intensywnych przygotowań reform fundamentalnych dla ustroju politycznego Turcji, które finalnie w okresie późniejszym doprowadziły do transformacji Imperium Osmańskiego w Republikę Turcji (1923). Nie bez znaczenia pozostawała tu twórczość pisarska Borzęckiego. Jako pionier koncepcji tak zwanego turkizmu, współtworzył ideologiczne fundamenty nowoczesnej Republiki Turcji. W swoim dziele pt. Les Turcs Anciens et Modernes (Turcy dawni i nowi, Konstantynopol 1869) podjął próbę systematyzacji etnogenezy ludów tureckich, w oparciu o idee turoaryjskości, czyli europejskiego pochodzenia Turków osmańskich. Głosił tezę o pokrewieństwie między Turkami i Europejczykami. Uczył Turków dumy z przynależności do własnego narodu. Głosił wielkość rasy tureckiej i był przekonany o jej istotnej roli w dziejach ludzkości.

Borzęcki uwzględniał wyniki prac polskiego etnografa i historyka, Franciszka Duchińskiego (1816–1893) oraz inspirował się jego teorią o niesłowiańskim pochodzeniu Rosjan. Sam był twórcą teorii etnicznego rodowodu Turków oraz prekursorem nacjonalizmu w duchu młodotureckim. Wpływał na wzrost świadomości narodowej Turków. Badał etnogenezę oraz lingwistykę Turków. Dążył do europeizacji Turcji, ale rozumianej jako proces powrotu do korzeni. Jego refleksje inspirowały do przemian również w zakresie języka. Próbował dowieść, że język turecki rozumiany jako system podobny jest do języków europejskich, a nawet miał stanowić ich źródło. Borzęcki zainspirował zmianę alfabetu z arabskiego na łaciński w okresie Republiki Turcji (1928). Swoje opus magnum poświęcił sułtanowi Abdülazizowi, jednak znacząca recepcja myśli Borzęckiego przypadła na następne pokolenia. Przede wszystkim wpłynęła na myśl twórcy Republiki Turcji, Mustafy Kemala Atatürka (1881–1938), prezydenta Republiki Turcji (1923–1938). Ponadto Borzęcki postulował przemiany społeczne, domagając się większego zakresu wolności dla kobiet oraz pokonania barier uniemożliwiających im większą aktywność społeczną.

Borzęcki publikował na łamach wydawanego od 1870 roku czasopisma „Basiret” (przezorność), w którego radzie redakcyjnej zasiadał. Do „Basiret” pisali postępowi autorzy, propagujący idee panislamizmu. Borzęcki pisał również do innych postępowych pism, np. „Terâkki” (postęp) czy „Courrier d’Orient”. Podejmował tematy związane z polityką wewnętrzna i zagraniczną Turcji. Odznaczał się przy tym erudycją oraz dużą kulturą umysłową. W rękopisie pozostawił niedokończone studia na temat organizacji wojsk Timura Chromy’ego zwanego Tamerlanem, a także o janczarach i członkach Towarzystwa Jezusowego na wschodzie.

Borzęcki uważał się za Polaka i utrzymywał kontakt ze swoją rodziną na ziemiach polskich. W wolnym czasie zajmował się malarstwem.

Zginął podczas walk armii osmańskiej przeciwko Czarnogórze w 1876 roku. Pochowany został jako turecki bohater narodowy. Spoczął w meczecie w Spor nad Driną w Albanii.

Bibliografia (wybór)

Kaim A.A., Konstanty Borzęcki – przypadkowy bohater w mikrohistorycznym studium dwukulturowości, „Studia Migracyjne. Przegląd Polonijny” 2020, nr 2, s. 281–306.

Lewak A., Borzęcki Konstanty, [w:] Polski słownik biograficzny, t. 2, Kraków 1936, s. 365–366.

Łątka J.S., Pasza z Lechistanu. Mustafa Dżelaleddin (Konstanty Borzęcki), Kraków 1993.

Łątka J.S., Praojcowie Turków. Pasza Mustafa Dżelaleddin (1826–1876) i Lehli Hajreddin (1833–1914). Kolejne życia dwóch Polaków, którzy w Imperium Osmańskim stali się inspiratorami kształtowania ideologii narodu tureckiego, co spowodowało zaistnienie w 1923 roku Republiki Turcji, Kraków 2021.