Kazimierz Zagórski - od carskiego pilota do kongijskiego fotografa

Opracowanie: dr Anna Janota-Strama

Dzieje Afryki w pierwszej połowie XX w. naznaczone były polityką kolonializmu oznaczającą rabunkową eksploatację podporządkowanych terenów oraz ich nieodwracalną przemianę kulturową w wyniku przeszczepiania europejskich języków i osiągnięć cywilizacyjnych. Piękno, autentyzm i odmienność afrykańskiego świata zdawały się być skazane na zagładę, wielu fotografów próbowało więc utrwalić ten zanikający świat. Jednym z najwybitniejszych okazał się Polak, Kazimierz Zagórski, który w 1924 roku przybył do centralnej Afryki, do Konga Belgijskiego.

Pochodzenie, wykształcenie i służba wojskowa

Kazimierz Zagórski przyszedł na świat 9 sierpnia 1883 r. w Żytomierzu, w północnej Ukrainie, niedaleko Białorusi, w polskiej rodzinie szlacheckiej pieczętującej się jednym z najstarszych herbów – Ostoją, znaną z XIV-wiecznych pieczęci i zapisów. Ojciec Kazimierza, Marian był carskim inspektorem lasów państwowych w Jelizawietpolu (obecnie Gandża) na terenie zachodniego Azerbejdżanu. Tu Kazimierz wraz z bratem Józefem spędził dzieciństwo. Kazimierz odebrał wykształcenie wojskowe. W 1904 roku ukończył dwuletnie studia oficerskie w Tyflisie (obecnie Tbilisi, Gruzja) w stopniu porucznika, w latach 1911–1912 studia aerodynamiczne w Sankt Petersburgu z dyplomem pilota międzynarodowego, a w Sewastopolu w 1913 roku zdobył tytuł pilota wojennego. Tam też otrzymał Order Świętego Stanisława III klasy, który ustanowiony w 1765 roku przez króla Stanisława Augusta Poniatowskiego, w początkach XX wieku był już całkowicie zruszczony. W 1913 roku uzyskał nominację na oficera do zadań specjalnych i lotów zwiadowczych, z czym być może wiązało się szkolenie z obsługi aparatu fotograficznego. W czasie I wojny światowej służył w XVII oddziale lotniczym, przeprowadzając misje wywiadowcze, między innymi nad terenami polskimi, za które otrzymał do 1915 roku dwa rosyjskie Ordery Świętej Anny oraz stopień podpułkownika cesarskiej armii rosyjskiej. Kilkakrotnie ranny rekonwalescencję spędzał w warsztatach samolotowych politechniki kijowskiej. Na froncie wojennym był do 18 marca 1917 roku, uzyskując stopnień pułkownika lotnictwa i dowództwo 3 Parku Lotniczego w Kijowie. Po rewolucji październikowej uciekł z Rosji, gdzie dla polskiego szlachcica i wysokiej rangi oficera przewidziano karę śmierci. Przedostał się do Polski, w której przebywał w latach 1918–1924. W stopniu kapitana Wojska Polskiego walczył w 1920 roku z bolszewikami. W 1924 roku podjął decyzję o emigracji i zmianie zawodu, na co wpłynął kryzys gospodarczy, szalejąca hiperinflacja oraz frustracja z powodu nieotrzymania satysfakcjonującego stanowiska w strukturach wojskowych odbudowującego się państwa polskiego. Wybór Zagórskiego padł na Léopoldville (obecnie Kinszasę), stolicę Konga Belgijskiego (obecnie Demokratycznej Republiki Konga) ze względu na atrakcyjność kolonii, egzotyczność terenu oraz liczącą 5 tysięcy diasporę Polaków. W Léopoldville otworzył zakład fotograficzny, najpierw sam, a potem we współpracy z Janem Gadkowskim. Zakład uzyskał renomę i stabilizację finansową, z czasem zatrudniał kilkunastu pracowników. Funkcjonował najpierw pod nazwą: „Photo – Photographie Zagourski”, a od 1930 r. jako „Atelier Cinématographique – Kazimierz Zagourski” i realizował, obok zwykłych zamówień, tj. zdjęć do dokumentów, fotografii okolicznościowych, sprzedaży sprzętu fotograficznego niemieckiej AGFY, intratne zamówienia rządowe dotyczące dokumentowania działalności władz kolonialnych. W 1928 roku przekazał odwiedzającej kolonię belgijskiej parze królewskiej album z autorskimi zdjęciami z życia kolonii, który otrzymało też kilku wybranych, bogatych subskrybentów. W 1931 roku na zlecenie Ministerstwa Kolonialnego nakręcił propagandowy film z użyciem 658 metrów taśmy, którego los jest nieznany. Wykonał też 500 fotografii uwieczniających architekturę, pomniki Léopoldville, placówki kolonialne, prezentowane później na łamach „L’Illustration Congolaise” oraz w wydaniu pocztówkowym. Jako fotoreporter brał udział w poszukiwaniach wraku samolotu, którym rozbił się w okolicach miasta Bolobo Edouard Renard generalny gubernator AEF, czyli Francuskiej Afryki Równikowej. Efekty jego pracy opublikowała w 1935 roku prasa francuska i belgijska.

Realizacja pasji i życiowej misji

Zamówienia rządowe przyniosły mu w drugiej połowie lat 30. 800 tysięcy franków rocznego dochodu i pozwoliły na realizację misji życiowej -– utrwalenia ginącego piękna afrykańskich terenów. Zagórski do 1937 roku przemierzył obszar Konga Belgijskiego i sąsiedniej kolonii francuskiej, tj. teren od wybrzeży Oceanu Atlantyckiego po okolice jeziora Alberta, od Nilu na północy po Wielkie Jeziora w Tanzanii na południu, przepłynął rzekę Kongo i jej dopływy. Podróżował także po graniczącej od wschodu z Kongiem dawnej niemieckiej kolonii Ruandzie-Urundi, obecnie Rwandzie-Burundi. W 1937 r. odbył najdłuższą podróż, rozpoczynając ją w Dar es Salaam w Tanzanii, na wybrzeżu Oceanu Indyjskiego, by kierując się łukiem na północ i na zachód przez Kenię, Ugandę i Ruandę dotrzeć do Konga. Fotografował napotykaną naturę afrykańską, historyczne inskrypcje naskalne z 1482 roku pozostawione przez odkrywcę ujścia rzeki Kongo Portugalczyka Diogo Cão i prowadził świadomą działalność etnograficzną, choć nie wiemy, na ile znane mu były zasady fotografii etnograficznej. Skrupulatnie kolekcjonował wizerunki kobiecych fryzur, zdobień i celowych deformacji ciała, ślady chorób, a także stroje, ozdoby, przedmioty codziennego użytku, instrumenty muzyczne, broń oraz uwieczniał rozmaite ceremonie i rytuały.

Dorobek fotograficzny

Efekty zgromadził w dwóch cyklach „L’Afrique qui disparaît!” (Ginąca Afryka!). Pierwszy to 217 zdjęć pochodzących głównie z Konga Belgijskiego i terenów przygranicznych z podtytułem: Zbiór dokumentów etnograficznych zarejestrowanych w belgijskiej Afryce Centralnej. Drugą serię złożoną z 200 zdjęć wykonał w trakcie dalszych wędrówek na terenach Ugandy, Kenii i Ruandy. Serie podzielił na cztery grupy ze względu na regiony, a w ich obrębie na plemiona. Dodatkowo pogrupował zdjęcia na portrety indywidualne, grupowe, fryzury afrykańskie, faunę, florę i pejzaże. Część zdjęć z cyklów powielił w Lipsku w postaci serii widokówek, które sprzedawał w swoim zakładzie. Najciekawsze wywołał w większym rozmiarze i sygnował na rewersie. Wydał także około 20 albumów z indywidualnie wybranymi fotografiami i z odautorskimi nadrukami, które obecnie znajdują się w kolekcjach prywatnych. Brał udział w wystawach, w 1930 roku w międzynarodowej wystawie kolonialnej w Antwerpii, w 1934 roku w Kinszasie, a w 1937 roku w Paryżu w Wystawie Światowego Rzemiosła i Przemysłu oraz w stolicy francuskiego Konga Brazzaville, gdzie zdobył Złoty Medal i Wielką Nagrodę Wystawy. W 1938 roku pokazywał prace w Luandzie, stolicy portugalskiej Angoli. Trzy fotografie Zagórskiego znalazły się w wydanym w 1935 roku opracowaniu znanego brytyjskiego antropologa C.G. Seligmana pt. „Les races de l’Afrique”, w tym jedna na okładce.

Fotografie z cyklów „L’Afrique qui disparaît!” uznawane są za wybitne ze względu na swą unikatową wartość etnograficzną i historyczną, doskonałość i piękno portretu, a także wrażliwość i artystyczną jakość. Dominują portrety indywidualne, które wykonywał w środowisku naturalnym, starając się wykluczyć jakiekolwiek przejawy kultury europejskiej. Mniej jest portretów grupowych czy fotografii w ruchu oraz przedstawień otoczenia: domostw i fauny. W portretowaniu wykraczał daleko poza ramy typowej fotografii etnograficznej, wymykał się konwencjom epoki, podchodząc indywidulanie do każdej z portretowanych postaci, dbając o odpowiednie ustawienie, ułożenie, np. rąk, naturalność, doświetlenie i kadrowanie. W jego fotografiach występuje zjawisko dekontekstualizacji czyli wyodrębnienia z neutralnego lub rozmytego tła osoby portretowanej lub fragmentu jej ciała poprzez zastosowanie maksymalnej głębi ostrości. Czas i przestrzeń zdają się być nieistotne.

Skupienie Zagórskiego na egzotycznych detalach, np. fryzurach, skaryfikacji czy deformacjach bywa interpretowane jako uprzedmiotowienie człowieka, tworzenie kolekcji kuriozów pokazywanych ku uciesze europejskiej gawiedzi i jako propaganda legitymizująca kolonializm i rasizm. Faktem jest, że fotografie artysty wyrosły na gruncie klasyfikujących idei ewolucjonizmu i typologii ludzkiej święcących triumfy w okresie międzywojennym. Analizując jednak fotografie Zagórskiego, ma się nieodparte wrażenie, że człowiek jest tu traktowany z szacunkiem i godnością, a skupienie się na elementach jego zdobień czy wyglądu nie ma intencji deprecjonującej portretowanego, wręcz jest hołdem złożonym afrykańskiej oryginalności.

Działalność publiczna Zagórskiego

Kazimierz Zagórski aktywnie uczestniczył w życiu kolonii. Proponował sfinansowanie połączenia telefonicznego między Kinszasą a Brazzaville, wsparcie w założeniu ZOO w formie przekazania 40 zwierząt, klatek i zapewnienia wyżywienia przez rok. Gościnnie przyjmował rodaków, między innymi księcia Leona Sapiehę w 1928 roku czy kapitana lotnictwa polskiego Stanisława Skarżyńskiego, któremu pomagał w trakcie przygotowań do przelotu nad Afryką w 1931 roku, pośrednicząc w kontaktach z władzami kolonii. Zagórski bywał także w II Rzeczypospolitej, odwiedzając krewnych, prezentując swe prace w 1930 roku na wystawie w Toruniu, w 1938 roku w Poznaniu i wygłaszając odczyty. W Polsce zastał go wybuch II wojny światowej. Z początkiem 1940 roku wydostał się z okupowanej ojczyzny tylko dzięki interwencji kierownictwa niemieckiej firmy AGFA. Powrót do Konga utrudniły kłopoty zdrowotne i operacja usunięcia nerki we francuskim Bordeaux. Do Léopoldville dotarł z Portugalii dopiero w 1941 r. Z tego też roku pochodzą jedne z ostatnich jego fotografii wykonanych w Brazzaville w trakcie wizyty generała Charlesa de Gaulle’a. 10 stycznia 1944 r. zmarł, pochowany został w Kongo w Léopoldville. O jego życiu prywatnym niewiele wiemy. Ożenił się z Marią Dubowik, potomstwa nie posiadał.

Odkryty na nowo

Zakład fotograficzny przejął w 1946 roku przybyły z Polski bratanek Kazimierza, Marian Zagórski i prowadził go przez 30 lat pod nazwą C. Zagourski.

Postać Kazimierza Zagórskiego przywrócił światu Krzysztof Pluskota, który w 1975 roku w Warszawie u Jadwigi Dudziewicz, siostry Mariana Zagórskiego, zachwycił się albumem artysty. Pluskota w Królewskim Muzeum Konga Belgijskiego w Tervuren (notabene jednego ze sponsorów wypraw Zagórskiego) i w muzeach amerykańskich odkrył setki jego fotografii. Udało mu się nawiązać kontakt z Marianem Zagórskim, mieszkającym już wówczas w Brukseli, od którego otrzymał w 1997 roku życiorys Kazimierza obejmujący lata 1883–1924, sporządzony w związku ze staraniami o zgodę na osiedlenie się w Léopoldville. K. Pluskota dążył do uporządkowania dorobku fotograficznego Zagórskiego rozproszonego po muzeach i kolekcjach prywatnych oraz do zorganizowania wystawy jego prac, co udało się z początkiem XXI w. W 2001 roku Pierre Loos, brukselski marszand, wydał album pt. „Zagourski. Lost Africa from the Collection of Pierre Loos” ze 140 powiększonymi zdjęciami oraz 283 miniaturami pochodzącymi z cyklu „L’Afrique qui disparaît!”. W 2002 roku w National Museum of African Art w Waszyngtonie otwarto wystawę pt. „In and Out of Focus. Images from Central Africa 1885–1960”, z dorobkiem Zagórskiego zaprezentowanym w specjalnie wydzielonej sekcji. W 2004 roku twórczość artysty przybliżono w Instytucie Polskim w Paryżu w ramach szerszego projektu przedstawiającego kulturalne powiązania Polski z Afryką w czasach kolonialnych i postkolonialnych. W 2005 roku w Polsce, w Narodowej Galerii Sztuki Zachęta na wystawie pt. „Nostalgia urzeczywistniona. Afryka w fotografiach Kazimierza Zagórskiego” zgromadzano największy wybór prac artysty, głównie z kolekcji Pierre’a Loosa, ale i ze zbiorów rodzinnych, w tym unikatowe portrety sygnowane przez fotografa oraz niepublikowane wcześniej prace, jak cykl zdjęć z rytuału obrzezania kobiety z plemienia Bwaka.

Zatrzymana w kadrze Afryka Zagórskiego wpłynęła, obok wizerunków innych fotografów, na ukształtowanie i wieloletnie funkcjonowanie w europejskiej świadomości stereotypu egzotycznego, odmiennego kulturowo i fizycznie, ale też wyidealizowanego obrazu Afryki Środkowej i Wschodniej lat 20. i 30. XX wieku.

Bibliografia (wybór):

Grzesiewicz-Sałacińska M., Afryka Utrwalona. Karty pocztowe Kazimierza Zagórskiego z kolekcji Witolda Grzesiewicza, Warszawa 2009.

Pluskota K., Kazimierza Zagórskiego L’Afrique qui disparaît. Odkrycie, praca badawcza, wystawy [w:] Fotografia. Od dagerotypu do galerii Hybrydy. Materiały z sesji naukowej zorganizowanej przez Oddział Warszawski Stowarzyszenia Historyków Sztuki, red. D. Jackiewicz, Z. Jurkowlaniec, Warszawa 2008.

Sikora S., Nostalgia urzeczywistniona [w:] Konteksty. Polska Sztuka Ludowa 2007, nr 3–4, s. 124–129.

Stanisławska O., Zobaczyć Afrykę to być oślepionym [w:] Tygodnik Powszechny 2005, nr 42.

Źródła internetowe (dostęp 15.09.2022 r.):

Grąbczewska M.M., W kraju młodych boginek, https://www.pismowidok.org/pl/archiwum/2014/7-postkolonialne-archiwa-obrazow/w-kraju-mlodych-boginek

Introduction, In and out of focus, images from central Africa 1885–1960, https://africa.si.edu/exhibits/focus/intro.html

L’Etoile de l’A.E.F. 1934 – 1937, https://gallica.bnf.fr/services/engine/search/sru?operation=searchRetrieve&version=1.2&startRecord=0&maximumRecords=15&page=1&collapsing=disabled&query=arkPress%20all%20%22cb32770230s_date%22%20and%20%28gallica%20all%20%22zagourski%22%29

Section Two Casimir Zagourski, Photographer, In and out of focus, images from central Africa 1885–1960, https://africa.si.edu/exhibits/focus/zagourski.html

Sinior M., Afryka w fotografiach Kazimierza Zagórskiego, https://www.fotopolis.pl/newsy-sprzetowe/wydarzenia/3049-afryka-w-fotografiach-kazimierza-zagorskiego

Mapa