Kazimierz Gzowski - współtwórca systemów drogowych i kolejowych Kanady

Opracowanie: prof. dr hab. inż. Jadwiga Laska

Nauka i doświadczenia powstańcze

Kazimierz Stanisław Gzowski urodził się 5 marca 1813 roku w Petersburgu w rodzinie polskiej szlachty kresowej. Był najstarszym z trzech synów Stanisława Gzowskiego herbu Junosza i Heleny z d. Pacewicz.

Niektóre źródła podają, że lata 1822–1830 spędził w słynnym Liceum Krzemienieckim, inne, że w wojskowej szkole inżynierii w Kamieńcu Podolskim. Biorąc pod uwagę jego szeroką wiedzę ogólną, znajomość kilku języków, obycie, prawdopodobnie, dzięki koneksjom ojca, miał możliwość pobierać nauki w obu szkołach. W 1830 r. uzyskał bowiem patent oficera saperów.

W tym samym roku, za namową ojca, wstąpił do armii carskiej do korpusu saperów, by rozwijać swoje umiejętności inżynierskie. Jego korpus stacjonował w Warszawie ogarniętej rewolucyjną atmosferą. Gdy wybuchło powstanie listopadowe, a armia rosyjska wkroczyła do Królestwa Kongresowego, by je stłumić, Kazimierz Gzowski zdezerterował i wziął udział w powstaniu w korpusie gen. Józefa Dwernickiego. Korpus Dwernickiego odniósł wiele zwycięstw w bitwach z armią rosyjską, ostatecznie jednak na Wołyniu był zmuszony złożyć broń. Po przekroczeniu granicy z Austrią Gzowski wraz z innymi żołnierzami został internowany przez Austriaków, a następnie w 1834 roku deportowany do Ameryki. Podróż dwiema fregatami z Triestu do Nowego Jorku, w koszmarnych warunkach niedostatku słodkiej wody, trwała pięć miesięcy.

Niezwykła kariera w Stanach Zjednoczonych

W Stanach Zjednoczonych Gzowski początkowo udzielał lekcji języków (znał niemiecki, włoski, rosyjski i oczywiście polski), szermierki oraz tańca. By poznać język angielski, Kazimierz podjął praktykę u znanego adwokata Parkera Halla w Pittsfield, gdzie przepisywał skomplikowane dokumenty procesowe i wyciągi z ksiąg. W 1837 roku zdał egzamin prawniczy, a rok później uzyskał prawo wykonywania zawodu adwokata. W tym samym roku otrzymał obywatelstwo amerykańskie, otworzył kancelarię adwokacką w Beaver w Pensylwanii i został przyjęty w szeregi adwokatury stanu Pensylwania.

W latach 30. XIX wieku w Stanach Zjednoczonych zaczęto intensywną budowę połączeń kolejowych, drogowych, kanałów i tuneli. Wiedza inżynierska dawała więc znacznie więcej możliwości zatrudnienia i zarobkowania niż prawnicza. Gzowski powołał się na doświadczenie inżynieryjne zdobyte w korpusie saperów i został zatrudniony jako inżynier budowy kolei i kanałów wodnych przez Williama Milnora Robertsa, szefa budowy większości stanowych inwestycji budowlanych. Praca w zespole Robertsa dała mu bardzo duże doświadczenie w budowie śluz i kanałów. Szybko wykazał się wybitnymi zdolnościami inżynierskimi. Zaowocowało to kolejnymi zleceniami ważnych prac budowlanych, między innymi linii kolejowej Erie biegnącej z Nowego Jorku do rejonu Wielkich Jezior.

W 1839 roku ożenił się z Marią Miller Beebe, córką lekarza z Erie w Pensylwanii. Kazimierz i Maria mieli ośmioro dzieci – pięciu synów i trzy córki.

Nadzorowanie budowy dróg na terytorium Kanady

W 1841 roku firma Robertsa poszukiwała nowych kontraktów, Gzowski został więc oddelegowany, by omówić szczegóły przetargu na rozbudowę kanału Welland w Kanadzie. Do spotkania ostatecznie nie doszło, Gzowski pojechał więc do Kingston, ówczesnej stolicy Unii Kanadyjskiej, gdzie poznał Charlesa Bagota, gubernatora Kanady. Okazał się on dobrym znajomym ojca Gzowskiego, jako że w latach 1820–24 był ambasadorem brytyjskim w Petersburgu. Gubernator Bagot zaproponował Gzowskiemu posadę inżyniera w Zarządzie Dróg Lądowych i Wodnych (Board of Roads and Waterways) w okręgu London, a Gzowski propozycje przyjął. W 1842 roku przeniósł się z rodziną do Kanady. Jako inżynier okręgowy odpowiadał za terminowe wykonanie prac przy budowie dróg, kanałów, śluz, latarni, portów i mostów. Na rządowej posadzie pracował do 1847 roku, zdobywając ogromne doświadczenie. Między innymi koordynował budowę Drugiego Kanału Wellandzkiego pomiędzy jeziorami Ontario i Erie, umożliwiającego statkom oceanicznym dotarcie aż do Montrealu. Trzeba wiedzieć, że różnica poziomów obu jezior wynosi 99,4 m, konieczna więc była budowa systemu ośmiu śluz. Kanał umożliwiał ominąć wodospad Niagara

Około 1845 roku rodzina Gzowskich opuściła London i przeniosła się do Toronto. Gzowski był już wówczas bardzo zamożnym człowiekiem, właścicielem okazałego domu w Toronto i domu letniego w Gederich nad jeziorem Huron. Prowadził wystawne życie, organizując rauty, uczty, bale, kuligi, zatrudniał liczną służbę. Jego pozornie rozrzutne życie było jednak inwestycją owocującą ważnymi koneksjami, kluczowymi informacjami, korzystnymi kontraktami, zyskownymi zamówieniami itp.

W 1848 roku otrzymał obywatelstwo brytyjskie i rozstał się z Zarządem Dróg Lądowych i Wodnych Departamentu Robót Publicznych.

Od kolei do biznesu

Już od 1847 roku Gzowski rozważał zmianę branży, gdyż realizacja ambitnych planów budowy dróg i kolei, ze względu na warunki społeczno-ekonomiczne Kanady, stanęła pod dużym znakiem zapytania. Rozpoczął więc współpracę z Upper Canada and Lake Huron Mining Company, która w 1848 roku zleciła mu inwentaryzację kanadyjskich kopalń miedzi, zbadanie możliwości ich przebudowy i reorganizacji, a także oszacowanie zasobności złóż. Jego uwagę przyciągnęła kopalnia Wallace Mine u ujścia rzeki Whitefish. Był inżynierem z wyobraźnią, zobaczył więc, że energię wody można wykorzystać do poruszania wind i maszyn, a drewno z otaczających lasów mogło służyć jako paliwo do wytopu żelaza i miedzi. To zapewniało niezależność transportową i rozwój kopalni i huty. Firma uznała jednak inwestycję za zbyt ryzykowną. Uznano, że w połowie XIX wieku pewny zysk mogła przynieść jedynie inwestycja w kolej żelazną, nie w górnictwo rud metali szlachetnych. Rzeczywiście budowa kolei w tych latach znacząco przyczyniła się do rozwoju Kanady, a nazwiska twórców znajdują się na pomnikach, tablicach pamiątkowych i w podręcznikach historii. Wśród nich jest nazwisko Casimira Gzowskiego. Warto jednak podkreślić wizjonerski talent Gzowskiego, gdyż 35 lat później odkryto w okolicy Wallace Mine najbogatsze na świecie złoża niklu i innych pierwiastków towarzyszących, jak żelazo, złoto, miedź, platyna, srebro i inne. Choć budowa kolei przez kilka lat była na granicy bankructwa, to ryzykowna decyzja Upper Canada and Lake Huron Mining Company okazała się słuszna, gdyż firma pozyskiwała bardzo korzystne kontrakty na budowę ważnych odcinków kolei, co przynosiło jej duże zyski. Gzowski ponownie znalazł się w inżynierskim żywiole, a ponadto nawiązał nowe relacje zawodowe z wpływowymi przedsiębiorcami z Montrealu; Alexandrem Tillochem Galtem, Luthrem Hamiltonem Holtonem, Johnem Youngiem i Davidem Lewisem Macphersonem. Gzowski udowodnił im, że można nawet w trudnych czasach budować kolej szybko, tanio i solidnie. Powiązani z polityką biznesmeni byli pod tak wielkim wrażeniem osiągnięć Gzowskiego, że postanowili w 1864 roku utworzyć spółkę inżynieryjno-budowlaną C.S. Gzowski and Company. Gzowski nie miał możliwości finansowych, by wnieść do spółki swój udział, jednak wspólnicy uznali, że jego wiedza, fachowość w każdym szczególe prac budowlanych, energia, taktowność i poczucie humoru są co najmniej równoważne ich udziałom finansowym. Istotnie nazwisko Gzowski było rozpoznawane i utożsamiane z rzetelnością i nowoczesnością.

W 1853 roku czterdziestoletni Gzowski zrezygnował z intratnej posady głównego inżyniera budowy kolei w Upper Canada and Lake Huron Mining Co. i cztery lata później uruchomił pierwszą w Kanadzie produkcję szyn kolejowych. Firma Toronto Rolling Mills zatrudniała około 300 pracowników i produkowała 20 tysięcy ton szyn rocznie. Był to wówczas największy zakład produkcyjny w całej Kanadzie. Fabryka działała do 1873 roku.

Firma Gzowski and Company odegrała bardzo ważną rolę w budowie kanadyjskiej sieci kolejowej, magistrali Grand Trunk Railway czy linii transkanadyjskiej. Gzowski zbudował setki kilometrów torów kolejowych. Był ambitny i uparty. Wytyczając na przykład trasę pod Grand Trunk Railway, przeszedł setki kilometrów pieszo przez bagna i leśne gąszcze. Kanadyjski boom kolejowy pochłonął 121 549 130 dolarów, wybudowano 2149 mil linii kolejowych, z czego 1 377 mil przypadało na Grand Trunk Railway. Kazimierz Gzowski był także jednym z inicjatorów budowy linii transkanadyjskiej łączącej wybrzeża Atlantyku i Pacyfiku. Innowacyjnym pomysłem Gzowskiego były impregnowane ropą naftową podkłady kolejowe wykazujące wyjątkową trwałość.

Dokonania inżyniera-wizjonera

Gzowski jest uważany za pioniera postępu technicznego w Kanadzie, gdzie w drugiej połowie XIX wieku nadal przeważali kupcy, myśliwi, stolarze, futrzarze i rolnicy, a budowa dróg polegała na układaniu pni i gałęzi drzew, które bardzo szybko ulegały zniszczeniu. Brak było inżynierów, a Gzowski był nie tylko inżynierem, ale i wizjonerem. Najważniejszą zmianą zastosowaną przez Gzowskiego, np. w budowie dróg, była makadamizacja, czyli układanie i ugniatanie warstw kamieni i żwiru na wyrównanym podłożu. Szacuje się, że łącznie Gzowski wybudował ok. 1000 km dróg. Sam wykonywał prace, które dzisiaj wykonują wieloosobowe zespoły – projektował, dokonywał pomiarów geodezyjnych, zawiadywał budową, nadzorował, organizował transport, określał wydatki itp.

Przedsięwzięciem, które przyniosło Gzowskiemu światowy rozgłos była budowa w 1873 roku mostu International Railway Bridge na rzece Niagara łączącego Fort Erie w Kanadzie z amerykańskim Buffalo. Było to niezwykle trudne przedsięwzięcie ze względu na warunki klimatyczne, głębokość rzeki, niestabilne dno, szybki nurt. Gzowski jednak uporał się ze wszystkimi problemami, a cały proces budowy opisał. Pierwszy pociąg przejechał po moście w 1873 roku, a obecnie 70% towarów wymienianych pomiędzy Kanadą i Stanami Zjednoczonymi przewozi się tą drogą.

O wielkim uznaniu talentu inżynierskiego Gzowskiego świadczy różnorodność zleceń. W roku 1865 Gzowski sporządzał np. plany budowy systemu fortów na zlecenie Ministerstwa Obrony. Kolejny raz sam wykonał gigantyczną pracę projektową, lokalizacyjną, wykorzystania ukształtowania terenu itp.

Gzowski znany jest także z niebudowlanych aktywności. Angażował się w tworzenie Parku Królowej Wiktorii przy wodospadach Niagara. W latach 1885–1893 był dyrektorem zarządu tego parku. Tworzył Kanadyjskie Stowarzyszenie Inżynierów Lądowych. Współorganizował Pierwszą Armię Kanadyjską, założył Kanadyjski Związek Strzelecki, organizował pierwsze wyścigi konne, wspierał kształcenie inżynierów na kanadyjskich uniwersytetach.

W 1879 roku został mianowany przez królową Wiktorię jej honorowym adiutantem, a także uhonorowany najwyższymi odznaczeniami – orderem św. Michała i św. Jerzego, co oznacza brytyjski tytuł szlachecki. Jeszcze za jego życia w 1881 roku rząd prowincji Ontario umieścił w Parku narodowym Niagara Falls jego popiersie wykonane z brązu. Pod koniec życia w latach 1896–97 Sir Casimir Gzowski piastował urząd gubernatora prowincji Ontario.

W 1967 r. kanadyjska Polonia w obecności lokalnych władz oraz Pierre Trudeau, późniejszego premiera Kanady, odsłoniła pomnik Kazimierza Gzowskiego w centrum Toronto w parku nazwanym jego imieniem. Wiele parków, bulwarów i ulic w Kanadzie nosi imię Casimira Gzowskiego.

Kazimierz Stanisław Gzowski zmarł w Toronto po kilkumiesięcznej chorobie 24 sierpnia 1898 roku.

Bibliografia

A genealogical survey of the peerage of Britain as well as the royal families of Europe, http://www.thepeerage.com/surname_index_G.htm

Barrycki J., Sir Casimir Stanisalus Gzowski, http://poloniawindsor.ca/wp-content/uploads/2020/10/1-C.S.-Gzowski-Display-E-FINAL.pdf

Cazimir Gzowski Medal, Technical Papers Award, https://csce.ca/en/technical-paper-awards/

Gzowski C.S., Description of the International Bridge: Constructed over the Niagara River near Fort Erie, Canada, and Buffalo, US of America, Copp, Toronto 1873, https://librarysearch.library.utoronto.ca/discovery/fulldisplay?docid=alma991105972121106196&context=L&vid=01UTORONTO_INST:UTORONTO&lang=en&adaptor=Local%20Search%20Engine

Gzowski Kazimierz Stanisław, Giganci nauki, biogramy, https://gigancinauki.pl/gn/biogramy/84337,Gzowski-Kazimierz-Stanislaw.html

Gzowski Kazimierz Stanisław/ Kanada, USA, Polska światu, https://polskaswiatu.pl/kazimierz-stanislaw-gzowski-kanada/

Gzowski P., What’s like to have a famous (but forgotten) ancestor, Maclean’s, https://archive.macleans.ca/article/1959/5/23/what-its-like-to-have-a-famous-but-forgotten-ancestor

Helena Pacewicz, https://www.wikidata.org/wiki/Q76174441

Kazimierz Gzowski – inżynier-wizjoner, Polonik tygodnia, https://polonika.pl/polonik-tygodnia/kazimierz-gzowski-inzynier-wizjoner-

Kazimierz Stanisław Gzowski, wikious, https://wikious.com/pl/Kazimierz_Stanis%C5%82aw_Gzowski

Kazimierz Stanisław Gzowski, Wikipedia, https://pl.wikipedia.org/wiki/Kazimierz_Stanis%C5%82aw_Gzowski

Keefer S., Report on Baie Verte Canal, Ottawa 1873, https://babel.hathitrust.org/cgi/pt?id=aeu.ark:/13960/t4sj22v0b&view=1up&seq=28&skin=2021

Kos-Rabcewicz-Zubkowski L., Greening W.E., Sir Gzowski, Przeł. J. Radzicki, Warszawa 1984.

Lista członków Canadian Society of Civil Members, https://babel.hathitrust.org/cgi/pt?id=aeu.ark:/13960/t1qf90770&view=1up&seq=5

Maria Miller (Beebe) Gzowski (1819–1906), https://www.wikitree.com/wiki/Beebe-974

Michałowski W.S., Najemnicy wolności, Białystok 1991, s. 75–164.

Nelles, H.V., Gzowski, Sir Casimir Stanisalaus [w:] Dictionary of Canadian Biography, vol. 12, Toronto 1990, http://www.biographi.ca/en/bio/6135?revision_id=34114

Obituary, https://www.icevirtuallibrary.com/doi/pdf/10.1680/imotp.1899.19071

Orłowski B., Piłatowicz J., Inżynierowie polscy XIX i XX wieku, 100 najwybitniejszych polskich twórców techniki, Warszawa 2001, s. 87–90, https://web.archive.org/web/20140201174944/http://bc.pollub.pl/Content/240/T.7.pdf

Report of C. S. Gzowski, appointed to examine and report upon The Mines of the Upper Canada Mining Company on Lake Huron, Hamilton 1848, https://babel.hathitrust.org/cgi/pt?id=aeu.ark:/13960/t0tq6xt34&view=1up&seq=9&skin=2021

Sir Kazimierz Stanislaus Gzowski, KCMG; https://cmea-agmc.ca/sir-kazimierz-stanislaus-gzowski-kcmg-0

Szkolenie żołnierzy i kształcenie oficerów Armii Carskiej na przełomie XIX i XX w.; https://dobroni.pl/artykul/szkolenie-zolnierzy/564451

Turek W., Sir Casimir S. Gzowski. Życie – dzieła – załugi, Polish Alliance Press, Toronto 1957.

Wilson A.H., Engineering History Paper #4, The founding of the original Canadian Society of Civil Engineers; EIC’s Historical Notes and Papers Collection, Eic History And Archives, 2017, https://docslib.org/doc/11668385/the-founding-of-the-original-canadian-society-of-civil-engineers

Mapa