Karol Stefan Szolc-Rogoziński - podróżnik, odkrywca, badacz Kamerunu

Opracowanie: Mariusz Ryńca

Urodził się 14 kwietnia 1861 roku w Kaliszu jako najstarszy z czterech synów Niemca, ewangelika Ludwika Scholtza (1832–1894), bogatego fabrykanta tekstylnego, oraz Malwiny z domu Rogozińskiej (1840–1877), córki adwokata warszawskiego. Dwóch z jego braci, Emil i Teodor, zmarło śmiercią samobójczą. Pozostał mu najmłodszy – Kazimierz. Pod wpływem matki rodzina uległa częściowej polonizacji. Choć w domu rodzinnym porozumiewano się w języku niemieckim, to z bratem Kazimierzem, lekarzem, korespondował po polsku. Gdy Stefan osiągnął pełnoletniość, spolonizował nazwisko na Szolc, zaś około 1881 roku dodał do niego, jako drugi człon, nazwisko panieńskie matki – Rogoziński. Po tym fakcie, wszystkie swoje prace podpisywał jako S.S. Rogoziński.

Lata młodości

Młodego Stefana, w domu rodzinnym w Kaliszu, uczyli guwernerzy. Gdy miał dwanaście lat, w 1863 roku, rozpoczął naukę poza zaborem rosyjskim, w niemieckim gimnazjum we Wrocławiu. Tam zaprzyjaźnił się z Klemensem Tomczekiem. Już wtedy, marząc o dalekich wyprawach, poznawał literaturę podróżniczą i geograficzną. Wbrew woli ojca, w 1878 roku wstąpił do rosyjskiej szkoły marynarki wojennej w Kronsztadzie. Był wyróżniającym się słuchaczem i ukończył ją przed czasem, wiosną 1880. Jeszcze tego samego roku, jako najmłodszy oficer (miczman), uczestniczył w rejsie wojskowej flotylli rosyjskiej na żaglowej fregacie „Generał Admirał” z Kronsztadu do Władywostoku, dookoła Afryki. To właśnie wtedy po raz pierwszy stanął na kontynencie afrykańskim. Miał okazję zobaczyć Algier i Maroko. Po tym doświadczeniu zainteresował się mało znanymi terenami Afryki Równikowej. Gdy podczas kolejnego rejsu wojskowego przybył do Paryża, w maju 1881 roku, został przyjęty do Paryskiego Towarzystwa Geograficznego (Société de Géographie de Paris). Miesiąc później, tym razem w Neapolu, w Klubie Afrykańskim, po raz pierwszy przedstawił publicznie pomysł wyprawy do Afryki Równikowej. Zaprezentował go również Rosyjskiemu Towarzystwu Geograficznemu (Императорское Русское Географическое Общество) w Petersburgu, którego także był członkiem (po rozpoczęciu ekspedycji został usunięty). Mimo życzliwego przyjęcia, nie uzyskał odpowiedniego wsparcia finansowego. Jesienią 1881 roku wystąpił z rosyjskiej marynarki wojennej i wrócił do kraju.

Walka o marzenia

Przy wsparciu polskiej prasy, Stefan Rogoziński zorganizował publiczną zbiórkę funduszy na planowaną ekspedycję. Podkreślał, że jest to pierwsza polska wyprawa w ten rejon świata, co miało zwrócić uwagę pozbawionych własnego państwa Polaków (wtedy zaczął używać nazwiska Rogoziński). Pomysł entuzjastycznie przyjęli między innymi: Wacław Nałkowski, Bolesław Prus, Henryk Sienkiewicz i Filip Sulimierski – redaktor i wydawca „Wędrowca”. Nie brakowało jednak i krytycznych głosów. Aleksander Świętochowski, redaktor „Prawdy”, wprost zakomunikował, że jest to marnowanie pieniędzy. I ojciec odmówił mu pomocy finansowej. Stefan przeznaczył więc na wyprawę przypadającą mu części spadku po matce. Niemałą kwotą wsparł go także Benedykt Tyszkiewicz.

7 marca 1882 roku Stefan Rogoziński udał się do Francji, aby tam zorganizować wyprawę. Zakupił niewielki lugier, który nazwał „Łucja Małgorzata”. Prócz flagi francuskiej powiewała na nim flaga polska z herbem Warszawy, Syreną. Zależało mu aby załogę stanowili Polacy, dlatego zaprosił do ekspedycji poznanego we Wrocławiu geologa Klemensa Tomczeka, a także meteorologa Leopolda Janikowskiego, Władysława Ostaszewskiego oraz Józefa Hirschenfelda-Mieleckiego. Sam mianował się kierownikiem polskiej wyprawy do Afryki Środkowej. 13 grudnia 1882 roku wyruszyli z portu w Hawrze. Na Maderze gościli u swego donatora Tyszkiewicza, który wyremontował uszkodzony w trakcie sztormu statek. Po ponad czterech miesiącach, 16 kwietnia 1883 roku, dotarli na wyspę Fernando Po (obecnie Bioko w Gwinei Równikowej). Wówczas Ostaszewski i Hirszenfeld-Mielecki wycofali się z ekspedycji. 23 kwietnia 1883 roku, czyli tydzień po dotarciu, Rogoziński kupił od miejscowego wodza część wyspy Mondoleh w zatoce Ambas u wybrzeży Kamerunu. Jak sam pisał kosztowało go to: 10 sztuk materii, 6 fuzji (skałkówek), trzy skrzynki dżinu, 4 kuferki, 1 tużurek czarny, 1 cylinder, 3 kapelusze, tuzin czapek czerwonych, 4 tuziny słoików pomady, tuzin bransoletek i 4 chustki jedwabne. 29 kwietnia udał się na wyspę i założył tam stację naukową, bazę wypadową do dalszych wypraw. Nazwał ją „Stefania”, zaś łódź służącą do wypraw na ląd – „Warszawianka”.

Ekspedycje

Na pierwszą, najdłuższą ekspedycję, wyruszył z Tomczekiem 21 lipca 1883 roku. Ich celem było dotarcie do jezior Liba. W okolicach rzeki Meme i gór Roumpi, odkryli jezioro Balombi-ba-Kotta (obecnie Barombi Koto) i kilka wodospadów na rzece Peteh i Mungo. Rogoziński, na skutek choroby, musiał jednak zawrócić i Tomczek sam kontynuował podróż. Odkrył między innymi Jezioro Słoniowe (Balombi-O-M’Bu), nazwane Jeziorem Benedykta na cześć Tyszkiewicza. 1 stycznia 1884 roku obaj wrócili na Mondoleh. Na drugą ekspedycję Rogoziński wyruszył już 27 lutego z zatoki Ambas. Celem było spenetrowanie wybrzeży Kamerunu. W kolejnych miesiącach eksplorował południowe stoki masywu Kamerunu. 5 marca 1884 roku zdobył Mongo-ma-Etioneleh (1774 m n.p.m.). W tym samym czasie, 20 maja 1884 roku, pozostały na Mondoleh Tomczak zmarł na czarną febrę. Od czerwca do 14 lipca 1884 roku Rogoziński z Janikowskim penetrowali tereny Gabonu oraz rejon rzeki Remboe. 22 października Stefan udał się na miesięczną wyprawę do Nigerii, Złotego Wybrzeża (obecnie Ghana) i Liberii.

12 grudnia 1884 roku, wraz z Janikowskim i Niemcem, H. Zöllerem zdobył główny szczyt Kamerunu. Po tym wydarzeniu, najwyższemu z trzyszczytowego wierzchołka Fako (Mongo-ma-Lobah, 4070 m n.p.m.) nadano imię Rogozińskiego (Mons Rogoziński), jednak nie przyjęło się. Sporządzane podczas wypraw mapy przesyłał do Królewskiego Towarzystwa Geograficznego (Royal Geographical Society) w Londynie. Na szkicach sporządzonych z Tomczekiem po raz pierwszy oznaczona została między innymi rzeka Mungo. Opracował także słowniki języków lokalnych plemion.

Tereny Afryki Zachodniej były w zainteresowaniu potęg kolonialnych Anglii, Niemiec i Francji, co prowadziło do konfliktów i napięć dyplomatycznych. Rogoziński starał się lawirować między tymi państwami. Kupował kolejne ziemie i z lokalnymi plemionami Monkounde-Mbenga, Monkounde-Leluta, Ngemeh i Babindo tworzył na tych obszarach Boty – rodzaj federacji plemiennej. Starał się uniknąć zajęcia swoich terenów przez coraz bardziej ekspansywnych Niemców, więc przyjął z lokalnymi wodzami protektorat angielski. Aktywnie współpracował z konsulem brytyjskim. Zrażony do anglosaskich metod misyjnych protestantów, przekazał w 1884 roku swe kameruńskie posiadłości pochodzącym z Francji katolickim misjonarzom ze zgromadzenia Św. Ducha. Katolicka misja okazała się jednak nietrwała. Działania Rogozińskiego wywołały ostre ataki na niego, w tym samego Otto Bismarcka na forum Reichstagu. Niemiecka prasa zarzucała mu z kolei „polską intrygę” i „antyniemiecką działalność”. Gdy wskutek postanowień międzynarodowej konferencji w Berlinie (1884) Anglia wycofała się z Kamerunu, w jej miejsce wkroczyły Niemcy. Wszystkie dotychczasowe ustalenia Rogozińskiego zostały anulowane, a sam w pierwszych miesiącach 1885 roku opuścił Afrykę.

Po powrocie do Europy, Stefan Rogoziński wygłaszał odczyty o wyprawie kameruńskiej w Londynie w Królewskim Towarzystwie Geograficznym (którego został członkiem honorowym), a także w Hawrze w Towarzystwie Geograficznym (Société de Géographie Commerciale du Havre). Wrócił do kraju. Mieszkał w Kaliszu, potem w Krakowie. Opracowywał zebrane w czasie ekspedycji materiały. Publikował artykuły w czasopismach zagranicznych i krajowych, przede wszystkim w „Wędrowcu”, ponadto w „Tygodniku Ilustrowanym”, „Wszechświecie”, „Kłosach”, „Gazecie Polskiej” i „Kurierze Warszawskim”. Ogłaszał wyniki swoich odkryć w wydawnictwach krakowskiej Akademii Umiejętności. Wydawał książki, między innymi: Wyprawa S.S. Rogozińskiego wzdłuż brzegów zachodniej Afryki na lugrze „Łucya-Małgorzata” 1882-1883 (Warszawa 1886, wznowienie Warszawa 2011) i Pod równikiem (Warszawa 1886, wznowienie Warszawa 2012).

Pod koniec 1886 roku Stefan Rogoziński ponownie przypłynął do Afryki. Kupił 500 hektarową plantację kawy na wyspie Fernando Po. Dochody z niej miały pokryć dalsze badania, między innymi nad plemieniem Bubisów. Wrócił na chwilę do Polski. 29 sierpnia 1888 roku, w parafii św. Aleksandra w Warszawie ożenił się z Heleną Janiną z domu Boguską (1862–1927), tłumaczką i pisarką, po czym wspólnie wyekspediowali na wyspę. Opracował nieznaną wówczas środkową część Fernando Po, zdobył z żoną najwyższy jej szczyt – Clarence Peak (obecnie Pico Basilé, 3008 m n.p.m.). Podróżowali też do innych krajów Afryki. Niepowodzenie biznesowe plantacji (strata dwudziestu tysięcy rubli) spowodowało, że w 1891 roku powrócili do kraju. Tuż po tym, Helena wniosła o rozwód, który uzyskała cztery lata później (krótko po tym ponownie wyszła za mąż za architekta, Tomasza Pajzderskiego). Wrażenia i obserwacje z podróży wykorzystała w swojej twórczości, w książkach Z dalekich lądów. Nowele i opowiadania (Warszawa 1893) i powieści Rosa Nieves (Lublin 1925). Publikowała też w „Wędrowcu”.

Jesienią 1892 roku Stefan Rogoziński udał się do Egiptu, aby wygłosic odczyt. Próbował też wtedy, bezskutecznie, zainteresować Anglików nową wyprawą do Kamerunu. Latem 1893 roku wrócił do kraju i podjął leczenie w sanatorium dla nerwowo chorych w Krakowie, potem przez trzy miesiące kontynuował je w Bonn. Wciąż marzył o podróżach, planował wyprawę do Indii, dookoła świata. Chciał nawet osiedlić się nad Nilem lub znów na Fernando Po. Zmarł 1 grudnia 1896 roku w Paryżu, gdzie wpadł pod koła omnibusu. Został pochowany na paryskim cmentarzu Bagneux. Nagrobek nie zachował się.

Spuścizna

Bogate zbiory etnograficzne, antropologiczne i przyrodnicze Stefan Rogoziński przekazał do Muzeum Techniczno-Przemysłowego w Krakowie, do Akademii Umiejętności oraz do Muzeum Przemysłu i Rolnictwa w Warszawie. Stały się one podstawą kolekcji afrykańskich. Jego dokonania i dorobek stanowiły zalążek polskiej afrykanistyki. W 1932 roku uroczyście obchodzono pięćdziesięciolecie wyprawy Rogozińskiego do Afryki. Główne uroczystości odbyły się w warszawskim ratuszu, pod patronatem Józefa Piłsudskiego. Obchody zostały zorganizowane w czasie, gdy w Polsce trwała gorąca dyskusja nad możliwościami pozyskania kolonii, co za tym idzie, poszukiwano śladów tradycji kolonialnej. Osiągnięcia Rogozińskiego można było do tego wykorzystać. Właśnie wtedy, ostatni żyjący uczestnik ekspedycji afrykańskiej – Janikowski, publicznie wskazał, że prawdziwym celem wyprawy miała być, utrzymywana w tajemnicy przed zaborcami, chęć stworzenia niezależnej kolonii polskiej. Uruchomiło to ogromne zainteresowanie postacią Rogozińskiego. W okresie PRL Bolesław Mrówczyński wydał powieści przygodowo-historyczne opowiadające o wyprawie Rogozińskiego: W poszukiwaniu tajemniczego Bajongu (Warszawa 1955), Góra Bogów (Warszawa 1957).

Po 1989 roku zainteresowanie postacią Stefana Rogozińskiego znacznie wzrosło. W 2014 roku Maciej Klósak, Dariusz Skonieczko, Agata Kosmalska, Julian Kernbach w ramach ekspedycji „Kamerun 2014”, dotarli do miejsc związanych z Rogozińskim na terenie Kamerunu, Gabonu i Gwinei Równikowej. W styczniu 2016 roku, z inicjatywy Klósaka, zorganizowano wyprawę Expédition Africaine Rogoziński „Vivat Polonia 2016” (jej członkami byli, prócz niego, ponownie Skonieczko, ponadto Władysław Rybiński i Tomasz Grzywaczewski). W ciągu trzech tygodni odwiedzali miejsca w Kamerunie (region Limbe, Kumby, Yaoundé i Foumban) i Nigerii (Kalabar).

W kameruńskim Limbe, na ścianie pałacu Ekoka Molindo, praprawnuka króla Akemy, od którego Rogoziński kupił część wyspy Mondoleh, odsłonięto tablicę poświęconą jego pamięci. Zaprojektował ją Bogdan Wajberg, zaś ufundowali potomkowie sponsorów wyprawy Rogozińskiego – Adam Rybiński i Andrzej de Virion oraz Państwowe Muzeum Etnograficzne w Warszawie i Miasto Kalisz. Wydano komiks Stefan Szolc-Rogoziński – rejs ku przygodzie (2017, rys. Adam Polkowski, scenariusz M. Klósak, A. Polkowski, P. Kaczmarek i D. Skonieczko) oraz powieść Klósaka i Skonieczki Stefan Szolc-Rogoziński. Zapomniany odkrywca Czarnego Lądu (Katowice 2018). Imieniem Rogozińskiego nazwano ulice w: Gliwicach, Krakowie, Poznaniu, Przemyślu, Pruszczu Gdańskim, Warszawie i Wrocławiu. W Kaliszu, przy Rynku Głównym, wmurowano płaskorzeźbę z jego wizerunkiem (obok portretów Adama Asnyka, Marii Dąbrowskiej i Marii Konopnickiej). W 2017 roku, przy Moście Kamiennym postawiono odlany z brązu pomnik Szolca Rogozińskiego, siedzącego na kamiennej ławce i wskazującego drogę do Kamerunu.

Pamiątki po Rogozińskim znajdują się obecnie w zbiorach: Muzeum Etnograficznego w Krakowie (najstarszy zasób), Muzeum Okręgowego Ziemi Kaliskiej w Kaliszu, Państwowym Muzeum Etnograficznym w Warszawie i w Muzeum Narodowym w Szczecinie.

Bibliografia (wybór)

1. Borowiak, Słownik biograficzny wielkopolskich emigrantów, podróżników i ludzi morza, Nekla 2014, s. 198-200 (fot.);
2. Etnografowie i ludoznawcy polscy. Sylwetki, szkice biograficzne, red. E. Fryś-Pietraszkowa, A. Kowalska-Lewicka, A. Spiss, t. 1, Kraków 2002, s. 259-261 (J. Kamocki, fot.);
3. L. Janikowski, W dżunglach Afryki. Wspomnienia z polskiej wyprawy afrykańskiej w latach 1882-1890, Warszawa 1936.
4. L. Janikowski, Wspomnienia z podróży Szolc –Rogozińsiego do Kamerunu w roku 1884, „Morze”, 1931, z. 3.
5. M. Klósak, O Stefania Szolc-Rogozińskim z perspektywy ekspedycji do Kamerunu, „Rocznik Kaliski”, T. 41, 2015, s. 205-212.
6. A. Kurek, Stefan Szolc-Rogoziński, świecki inicjator działalności misyjnej, „Collectanea Theologica”, 1978, nr 1, s 165-171.
7. Polski słownik biograficzny, t. 25, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk 1980, s. 30-31 (D. Wawrzykowska-Wierciochowa), t. 31, Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk – Łódź 1988-1989, s. 470-473.
8. W. Słabczyński, T. Słabczyński, Słownik podróżników polskich, Warszawa 1992, s. 259-263 (fot.).
9. H. Szumańska-Grossowa, Podróże Stefana Szolca Rogozińskiego, Warszawa 1967; Wielkopolski słownik biograficzny, Warszawa-Poznań 1981, s. 739.
10. Wielka Encyklopedia PWN, t. 20, Warszawa 2004, s. 171, t. 23, Warszawa 2004, s. 411.
11. Źródła internetowe:
    1. https://pl.wikipedia.org/wiki/Stefan_Szolc-Rogozi%C5%84ski (dostęp: 9.11.2021).
    2. https://www.archiwum.kalisz.pl/zdjecia/wystawyonline/054/prezentacja-17b.pdf (dostęp: 9.11.2021).
    3. http://docplayer.pl/20207492-Wyprawa-stefana-szolc-rogozinskiego-do-kamerunu-a-polskie-marzenia-o-koloniach.html (dostęp: 9.11.2021).

Copyright © Instytut De Republica

Mapa