Julian Talko-Hryncewicz - lekarz, uczony i badacz Syberii

Opracowanie: dr hab. Iwona Arabas, prof. PAN

Młodość – studenckie peregrynacje

Julian Talko-Hryncewicz urodził się 12 sierpnia 1850 roku w majątku Rukszany nad Niemnem w powiecie trockim (gubernia wileńska) na Litwie (obecnie obwód grodzieński na Białorusi). Pochodził z rodziny szlacheckiej wywodzącej się z Iłgowa, a jego rodzicami byli Dominik Jan lekarz i Leokadia z Fiszerów. Jako czteroletni chłopiec, po rozwodzie rodziców, został oddany pod opiekę dziadków ze strony matki – Adama i Domicelli (z Dworzeckich) Fiszerów. Po ukończeniu szóstej klasy gimnazjum w Kownie, rozpoczął praktykę w rodzinnej aptece. Następnie, do 1869 roku, uczęszczał do prywatnego gimnazjum w Petersburgu. Chciał studiować w Szkole Głównej w Warszawie, ale nie został przyjęty i zdecydował się na studia medyczne w Akademii Medyko-Chirurgicznej w Petersburgu, które rozpoczął w 1870 roku. Na wybór kierunku z całą pewnością miała wpływ rodzinna tradycja – lekarzami wykształconymi na Uniwersytecie Wileńskim byli ojciec, dziadek, stryj oraz przyrodni brat i brat matki. Talko-Hryncewicz na petersburskiej uczelni nie był pełnoprawnym słuchaczem. Po dwóch latach i zdaniu egzaminu „półlekarskiego”, przeniósł się do Kijowa na Uniwersytet św. Włodzimierza. Uzyskał tam w 1876 roku dyplom lekarza i rozpoczął staż w Zwinogródce na Podolu w guberni kijowskiej, jak sam pisał „lichej powiatowej mieścinie na ostatnich kresach dawnej Rzeczypospolitej”. Jeszcze w tym samym roku zdecydował się na roczny wyjazd na uczelnie w Wiedniu i Paryżu. Podróż rozpoczął od Galicji odwiedzając Lwów i Kraków. W dawnej stolicy zafascynowało go środowisko naukowe Akademii Umiejętności, skupiające uczonych ze wszystkich ziem dawnej Rzeczypospolitej. Nawiązał wówczas kontakty z polskimi antropologami Józefem Majerem (1808–1899), Aleksandrem Kremerem (1813–1880) i Izydorem Kopernickim (1825–1891). Już w Paryżu wysłuchał wykładów chirurga Pierre’a Paula Broca (1824–1880), w założonej przez niego École d’Antrhropologie de Paris, które dotyczyły rożnych dziedzin wiedzy o człowieku. Według słów Talko-Hryncewicza: „Ożywiony wyniesionymi z Paryża wrażeniami, skierowałem swe zainteresowania na pole badań antropologicznych. […] Były to czasy, kiedy Majer i Kopernicki rozpoczęli ogłaszać zebrane materiały antropologiczne z badań ludności galicyjskiej. Skomunikowałem się z nimi, szczególnie z ostatnim i odtąd Kraków, aż do śmierci Kopernickiego w r. 1891 i wyjazdu mego na długie lata na Wschód, był mi ogniskiem, z którego czerpałem wskazówki i rady do swych prac na polu antropologii”.

Praca zawodowa i pierwsze badania naukowe

Po powrocie do Zwinogródki pracował jako lekarz, zajmując się przede wszystkim położnictwem i ginekologią. Nie umiał jednak zrezygnować z ambicji naukowych – zbierał materiały i publikował artykuły z dziedziny antropologii i archeologii, a także zajmował się tematyką społeczno-polityczną i literacko-naukową pod pseudonimem Jan Igłowski.

Dzięki niemu, w jednym z kurhanów w Ryżanówce, odkryto dobrze zachowany grobowiec scytyjski ze złotymi i srebrnymi zabytkami. Kilka kolejnych lat poświęcił zbieraniu materiałów dotyczących lecznictwa ludowego na Rusi południowej i jako pierwszy opracował monografię antropologiczną ludu ukraińskiego.

Na początku 1891 roku, po 14 latach pracy na Ukrainie, podczas kilkumiesięcznej podróży w rodzinne strony zbierał materiały antropologiczne na Rusi i Litwie. W majątku w Antonowie, położonym w okręgu mariampolskim, poznał swoją krewną Krystynę Szabuniewiczównę, którą poślubił 10 grudnia 1891 roku. Ze względu na trudną sytuację finansową dopiero co założonej rodziny, zdecydował się podjąć pracę lekarza na Syberii.

Pobyt na Syberii

Pół roku po ślubie, razem z żoną wyjechał przez Moskwę do położonej przy granicy z Mongolią miejscowości Troickosawsk-Kiachta w okręgu zabajkalskim. Objął tam stanowisko lekarza okręgowego, pełniąc przede wszystkim funkcje sądowo-lekarskie. Jego głównym zajęciem było wykonywanie sekcji zwłok. Pod koniec pobytu na Syberii został oddelegowany do stolicy Mongolii, w związku z wybuchem epidemii dżumy. Swoje obserwacje dotyczące etiologii tej choroby (stwierdził, że jej głównymi nosicielami były tam gryzonie – tarbagany) opublikował w kilku czasopismach medycznych. Oczywiście kontynuował w wolnych chwilach badania antropologiczne i etnograficzne, a ich efektem było opisanie cech antropologicznych Ewenków, Tunguzów, Tatarów, Chałchasów, Chińczyków i Czuwaszów. Zwróciło wówczas jego uwagę wzajemne przenikanie się ras i kultur ludów pogranicza.

Przebywając na Syberii był założycielem i kierownikiem miejscowego Oddziału Rosyjskiego Towarzystwa Geograficznego, muzeum etnograficznego oraz biblioteki naukowej, z którą związane było redagowane przez niego wydawnictwo „Prace Troicko-Kiachtańskiej Sekcji Nadamurskiego Oddziału Imperatorskiego Rosyjskiego Towarzystwa Geograficznego”.

Prace naukowe, publikowane przez Talko-Hryncewicza w wydawnictwach rosyjskich i polskich podczas jego pobytu na Syberii, cieszyły się dużym uznaniem, a jego wkład w rozwój badań antropologicznych został nagrodzony w 1904 roku wielkim złotym medalem Towarzystwa Geograficznego w Petersburgu.

Ponownie w Polsce

Po dziesięciu latach pobytu na Syberii małżeństwo postanowiło powrócić choć na chwilę w rodzinne strony. Wiosną 1902 roku, korzystając z półrocznego urlopu, Talko-Hryncewicz odwiedził Antonów, Kowno, Wilno, Warszawę i Kraków, gdzie spotkał się z wieloma uczonymi m.in. rektorem Uniwersytetu Jagiellońskiego, oraz Lwów, po którym oprowadzał go Benedykt Dybowski. Talko-Hryncewiczowie musieli powrócić do Troickosawska, choć jak napisał „Kraków, o którym od dawna przestałem już marzyć, znowu stanął na drodze mojego życia”.

Pobyt w Krakowie przypomniał środowisku naukowemu o jego dokonaniach i 11 maja 1903 roku Julian Talko-Hryncewicz otrzymał godność członka korespondenta Wydziału Matematyczno-Przyrodniczego Akademii Umiejętności w Krakowie. To wyróżnienie rozpoczęło starania uczonych krakowskich, o objęcie przez niego tworzonej katedry antropologii. Batalia o to stanowisko w urzędach we Lwowie i Wiedniu trwała kilka lat, podczas których Talko-Hryncewicz przygotowywał w rękopisie treść wykładów. Bardzo poważnie traktował przyszłe obowiązki dydaktyczne i obawiał się spotkania ze studentami, skoro napisał w liście do prof. Edwarda Janczewskiego (1846–1918): „Pedagogiczna działalność jest mi zupełnie obcą […]. Trzeba też przełamywać pewne trudności wysławiania się po polsku, bo chociaż w rodzinnym języku nieustannie piszę i czytam, niemniej szesnastoletni pobyt na obczyźnie nie mógł pozostać bez skutku”. Czekając na możliwość pracy na Uniwersytecie Jagiellońskim otrzymał propozycje objęcia katedry we Lwowie i Dorpacie, ale jak napisał „Kraków odpowiadał najbardziej moim aspiracjom narodowym”.

Ostatecznie 12 września 1908 roku Julian Talko-Hryncewicz otrzymał nominację na profesora nadzwyczajnego Katedry Antropologii Fizycznej Wydziału Filozoficznego Uniwersytetu Jagiellońskiego. Według słów profesora, program prowadzonych przez niego wykładów był inspirowany notatkami Izydora Kopernickiego, który, podobnie jak on, uważał „antropologię fizyczną jako monografię człowieka wszechstronnie opracowaną”. Dodatkowo skonsultował ich treść z Benedyktem Dybowskim.

Zakład Antropologii UJ (przy ul. Grodzkiej 53), wzbogacony zbiorami prof. Kopernickiego, został oficjalnie otwarty dopiero w listopadzie 1911 roku.

W tym czasie Talko-Hryncewicz wraz z żoną Krystyną i asystentem Eugeniuszem Frankowskim zbierali m.in. materiały dotyczące ludności góralskiej Podhala. Bardzo intensywnie prowadzone prace badawcze stały się podstawą około 150 publikacji naukowych. Włączył się również aktywnie w tworzenie koncepcji naukowej nowo powstającego Muzeum Etnograficznego. Zwieńczeniem jego działalności badawczej i dydaktycznej było otrzymanie w 1913 roku tytuł profesora zwyczajnego.

Po tak długim czasie spędzonym na Syberii, bardzo cenił sobie osobiste kontakty z innymi uczonymi. Jedną z ważniejszych osób w jego gronie był zaprzyjaźniony z nim Bronisław Piłsudski (1866–1918), etnograf i światowej sławy znawca języka oraz folkloru Ajnów, któremu pomógł zostać współpracownikiem Komisji Antropologicznej Akademii Umiejętności.

Latem 1914 roku Talko-Hryncewicz (wraz z żoną) wyjechał na badania terenowe w okolice Lidy, a potem do Petersburga. Wybuch pierwszej wojny światowej zastał go w Finlandii, co spowodowało, że nie mógł już powrócić do Krakowa. Przez kolejne cztery lata pracował jako lekarz w Piotrogrodzie: przez pierwsze dwa i pół roku w Szpitalu Polskim, a potem objął w zarząd lazaret dla żołnierzy Buriatów Syberii Wschodniej. Pracę w szpitalu wykorzystał na pozyskanie ciekawych materiałów antropologicznych, które stały się podstawą opracowania ogłoszonego drukiem już w wolnej Polsce. W 1916 roku prowadził również wykłady z antropologii na Wyższych Kursach Polskich, powołanych staraniem Polskiego Towarzystwa Miłośników Historii i Literatury.

W 1917 roku małżeństwo Talko-Hryncewiczów przeniosło się do Kijowa, gdzie przez rok profesor prowadził wykłady w Polskim Kolegium Uniwersyteckim. Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości pomagał w organizacji Zakładu Antropologii na Uniwersytecie im. Stefana Batorego w Wilnie i dopiero wiosną 1918 roku powrócił do Krakowa. Ponownie objął na Uniwersytecie Jagiellońskim kierownictwo Katedry Antropologii i zajął się rozbudowaniem Zakładu Antropologii Fizycznej, któremu podarował własne zbiory, bibliotekę i dokumentację naukową. Przedmiotem jego badań były wówczas pomiary szkieletów z krakowskich cmentarzy.

Jego pięćdziesięcioletnią pracę naukową podsumowało otrzymanie w 1926 roku tytułu doktora honoris causa Uniwersytetu Jagiellońskiego i Krzyża Komandorskiego Orderu Polonia Restituta, a rok później członkostwa czynnego Polskiej Akademii Umiejętności w Krakowie. Przeszedł na emeryturę w 1932 roku.

Zmarł w Krakowie 26 kwietnia 1936 roku i został pochowany na cmentarzu Rakowickim.

Bibliografia:

Talko-Hryncewicz J., Z przeżytych dni (1850-1908), Warszawa 1930, s. 336.

Staszel J., Wójcik Z.J., Związki Juliana Talko-Hryncewicza z Polską Akademią Umiejętności i Uniwersytetem Jagiellońskim w Krakowie, „Prace Komisji Historii Nauki PAU”, 10, 2010, s. 83-110.

Supady J. „Julian Talko-Hryncewicz – lekarz, antropolog i badacz Syberii”, Polskie Archiwum Medycyny Wewnętrznej, 117 (11-12), s. 531-533.

Musiał A., Julian Talko-Hryncewicz, Polski Petersburg, http://www.polskipetersburg.pl/hasla/talko-hryncewicz-julian (dostęp: 04.02.2022).

Julian Talko-Hryncewicz, [w:] Słownik biologów polskich, red. S. Feliksiak, Warszawa 1987, s. 542-543.

Julian Talko-Hryncewicz [w:] Polski wkład w przyrodoznawstwo i technikę. Słownik polskich i związanych z Polską odkrywców, wynalazców oraz pionierów nauk matematyczno-przyrodniczych i techniki, red. naukowa B. Orłowski, Warszawa 2015, t. 4, s. 279-281.

Mapa