Julian Leopold Ochorowicz - psycholog, filozof, poeta, tłumacz i wynalazca

Opracowanie: dr hab. Cezary W. Domański, prof. ucz. (UMCS)

Badacz kontrowersyjny

Od wczesnej młodości Julian Ochorowicz wyróżniał się zarówno sposobem bycia, jak i szerokimi zainteresowaniami. Można by rzec, że stał się przez to celebrytą swoich czasów, ale sława takich osób zazwyczaj szybko przemija. Większa część jego dorobku naukowego nie zyskała uznania w środowisku akademickim, a podejmowanie się działań, do których nie miał formalnych uprawnień, na przykład w zakresie praktyki lekarskiej, narażało go na krytykę i ostracyzm ze strony przedstawicieli świata medycznego. Nic więc dziwnego, że po śmierci pisano o nim rzadko, przypominając głównie jego sukcesy wynalazcze lub podając go jako przykład badacza, który przez całe życie błąkał się po marginesie nauki, tropiąc nieistniejące zjawiska paranormalne. We wspomnieniu pośmiertnym o Julianie Ochorowiczu Ludwik Włodek stwierdził: „mało był ceniony wśród swoich, gdy obcy objawów uznania mu nie szczędzili”. W rzeczy samej na liście nagród i wyróżnień, które Ochorowicz otrzymał za swoje prace, większą część stanowiły zagraniczne dowody uznania, jak choćby nagrody przyznane mu w 1910 roku przez Société de Photographie transcendentale oraz rok później przez paryską Akademię Nauk (Le Prix Fanny Emden). Wyróżniono go właśnie za to, co polscy przedstawiciele „nauki urzędowej” (by użyć tu określenia Włodka) podawali jako przykład jego ignorancji, a więc za badania nad hipnotyzmem i mesmeryzmem.

Od pozytywizmu do mediumizmu

Julian Leopold Ochorowicz urodził się 23 lutego 1850 roku w Radzyminie, a ochrzczony został w kościele św. Krzyża w Warszawie. Był synem Juliana Ochorowicza, pedagoga z Instytutu Nauczycieli Elementarnych w Radzyminie oraz jego drugiej żony Jadwigi Teresy z Sumińskich, córki Leopolda Sumińskiego, członka Rady Wychowania. Ojca stracił w piątym roku życia. W trudnym okresie dorastania była dla niego podporą matka, nauczycielka i pisarka, której zadedykował po latach zbiór Pogadanki i spostrzeżenia z dziedziny fizjologii, psychologii, pedagogiki i nauk przyrodniczych (1879). Ochorowicz uczył się w III Gimnazjum Męskim w Warszawie, a następnie w gimnazjum w Lublinie, gdzie uzyskał świadectwo dojrzałości. Kolegami z ławy szkolnej było między innymi dwóch sławnych później Aleksandrów – Głowacki (Bolesław Prus) i Świętochowski. W latach 1866–1872 studiował w Szkole Głównej Warszawskiej, a po jej zamknięciu w Cesarskim Uniwersytecie Warszawskim. Tu udzielał się w ruchu młodych pozytywistów skupionych wokół „Przeglądu Tygodniowego”, później przeszedł na pozycję bardziej umiarkowaną. W latach 1873–1874 dokształcał się w Uniwersytecie Lipskim, gdzie uzyskał stopień doktora filozofii. W tym czasie odbył podróż po Francji, Anglii i Belgii. Po powrocie zamieszkał we Lwowie, habilitował się na tamtejszym uniwersytecie; wykładał na stanowisku docenta psychologię i filozofię. Równocześnie prowadził badania w dziedzinie elektromagnetyzmu i elektryczności (między innymi opisał teoretyczne podstawy przesyłania obrazów na odległość). W roku 1882 wyjechał do Paryża; zamieszkał w dzielnicy łacińskiej, przy Rue de la Montagne-Sainte-Geneviève 25. W stolicy Francji utrzymywał się między innymi z praktyki lekarskiej (prowadząc terapię różnych schorzeń). Tam opracował swoje wynalazki, za które został wysoko oceniony i nagrodzony. Były to rozwiązania konstrukcyjne w dziedzinie telefonii (np. mikrofon z opiłkami żelaznymi, telefon magnetyczny i termomikrofon). Wynalazki testował na przykład na linii telefonicznej Paryż-Wersal, a aparaty jego systemu weszły do powszechnego użytku i były produkowane do roku 1905. Po dziesięciu latach powrócił do Warszawy, choć oczywiście przez cały ten czas utrzymywał kontakty z krajem, choćby publikując artykuły w „Kurierze Warszawskim”, „Ateneum” oraz hasła w wydawanych wtedy encyklopediach. Nadal eksperymentował z użyciem hipnozy oraz badał osoby obdarzone „zdolnościami paranormalnymi” (w tym osławioną Eusapię Palladino). Aktywność ta budziła kontrowersje w kraju, lecz była ceniona poza granicami; Ochorowicz został wyróżniony członkostwem różnych towarzystw naukowych z Wielkiej Brytanii, Niemiec, Węgier i USA. W roku 1901 osiadł w Wiśle na Śląsku, gdzie założył Koło Macierzy Szkolnej, reklamował także zalety uzdrowiskowe tej miejscowości. W roku 1905 został członkiem komitetu redakcyjnego „Annales des Sciences Psychiques”, a rok później sekretarzem Międzynarodowego Instytutu Psychologii w Paryżu (była to organizacja działająca poza akceptowanym przez ówczesną naukę nurtem „psychologii fizjologicznej”). W czasie pierwszej wojny światowej Ochorowicz był nauczycielem, między innymi w średniej szkole handlowej Edwarda Rontalera. Kłopotom zawodowo-naukowym Ochorowicza towarzyszyły problemy osobiste. W grudniu 1888 roku poślubił w kościele parafialnym w Jasionowie pod Rymanowem Marię Helenę Leszczyńską (1866–1925), córkę właściciela dóbr Turze Pole, późniejszą autorkę popularnych książek kucharskich, miłośniczkę Zakopanego. Ślubu udzielił im ks. Bronisław Stasicki z Jaćmierza, wieloletni radny w Sanoku i działacz społeczny. Warto nadmienić, że przez jej siostrę Jadwigę Anielę Leszczyńską, żonę Napoleona hr. Dąmbskiego, był skoligacony z Michałem Hieronimem hr. Leszczycem-Sumińskim, bratem wujecznym Dąmbskiego. Idealny początkowo związek rozpadł się. Po dziesięciu latach małżeństwo zostało uznane za nieważnie zawarte (była żona Ochorowicza poślubiła 22 lutego 1906 roku w kościele w Maria Schutz-Semmering publicystę, tłumacza i prawnika Henryka Monata). Niebawem Ochorowicz zaręczył się znowu (prawdopodobnie z Marią Strobl, właścicielką willi w Wiśle), ale w 1910 roku narzeczona zwolniła go z przyrzeczenia małżeństwa. Wkrótce wiele czasu zaczął poświęcać Stanisławie Janinie Tomczykównie (zm. 1975), która stała się jego nowym medium. Ich znajomość opierała się na skomplikowanej relacji, a wbrew temu, co dotąd błędnie pisano, Tomczykówna poślubiła w Anglii oficera brytyjskiego Everarda Feildinga u schyłku roku 1919, dopiero po śmierci swego mistrza. Julian Ochorowicz zmarł nagle 1 maja 1917 roku w Warszawie. Spoczął na Cmentarzu Powązkowskim.

Całą duszą psycholog

Ochorowicz, autor głośnej swego czasu rozprawki Jak należy badać duszę czyli o metodzie badań psychologicznych, napisanej przezeń w wieku zaledwie dziewiętnastu lat, określił w niej wiodący nurt swoich zainteresowań – „nową psychologię”, której podstawy następnie konsekwentnie rozwijał. Ponadto w jego twórczości widoczna jest misja „przewodnika”, nawet rewolucjonisty (w wierszu Naprzód pisał „Przed nami świat do zdobycia”), a może także pragnienie bycia „człowiekiem renesansu”, ale wynika to bardziej z jego cech osobowości, być może jako jedynaka, wychowanego w nauczycielskiej rodzinie z tradycjami, w której wypadało „wyrastać ponad przeciętność”. Ochorowicz był jednak, jak wspomniano, przede wszystkim psychologiem. Jego działanie podporządkowane było jego wizji rozwoju tej nauki. W jednym z wczesnych artykułów o znamiennym tytule Przyszłość psychologii („Tygodnik Wielkopolski” 1871, nr 7, s. 85, nr 8, s. 97) nawoływał z emfazą „Oby wiek obecny był raz na zawsze epoką wyswobodzenia psychologii z pod jarzma dogmatycznego absolutyzmu filozoficznej samowoli”, a w innym miejscu dodał „Psychologia równie jak fizyka lub chemia jest przede wszystkim nauką faktów”. Dał przykład, jak gromadzić te fakty, zapisując przez wiele lat swoje przemyślenia oraz wklejając wycinki i dokumenty w zeszytach, których do dziś zachowało się ponad sto. Nie były to typowe dzienniki, choć tak są nazywane. Były to raczej materiały warsztatowe, które służyły mu zarówno do utrwalenia pomysłów, jak i do dokumentowania życia, a więc podporządkowane metodzie obserwacji. W gruncie rzeczy zawartość tych zeszytów odzwierciedla twórczą aktywność jednostki, a nie jest niczym dziwnym, że w drugiej połowie XIX wieku, u progu rewolucyjnych zmian w postrzeganiu metod i celów psychologii, Ochorowicz ustawił siebie samego w centrum badań nad zjawiskami psychicznymi. Wszakże wielu uczonych, jak choćby Francis Galton, Hermann Ebbinghaus czy nawet Sigmund Freud rozwijało psychologię, biorąc za punkt wyjścia własne przeżycia, potrzeby i procesy percepcji świata.

Wspomniany materiał rękopiśmienny jest jednak tylko częścią spuścizny po Ochorowiczu. Tworzą ją bowiem zarówno opublikowane poezje (w tym wspomniany powyżej wiersz Naprzód, o którym Walery Przyborowski pisał, że było to wyznanie wiary stronnictwa literacko-społecznego młodych pozytywistów), przekłady (np. popularyzujące poglądy Karola Darwina) i słowa wstępne do nich, recenzje (między innymi głośnej teorii tłumu Gustave’a Le Bona), jak i prace naukowe (w tym wybory pism), spośród których należy wymienić chociażby książki: Miłość, zbrodnia, wiara i moralność. Kilka studiów z psychologii kryminalnej (1870), Duch i mózg (1872), Wstęp i pogląd ogólny na filozofię pozytywną (1872), O kształceniu własnego charakteru (1872), Z dziennika psychologa. Wrażenia, uwagi i spostrzeżenia w ciągu dziesięciu lat spisane (1876), O twórczości poetyckiej ze stanowiska psychologii (1877), Wiedza tajemna w Egipcie (1898), Psychologia i medycyna (dwie serie, 1916–1917) oraz Psychologia–Pedagogika–Etyka (1917). Ważne miejsce w tym dorobku zajęła wydana między innymi po francusku i angielsku, nagradzana rozprawa De la suggestion mentale (1887). Niektóre jego pisma zostały wznowione w roku 1996 w ramach „Biblioteki Klasyków Psychologii” PWN; zebrano je pod tytułem „Pierwsze zasady psychologii i inne prace”.

Chociaż Ochorowicz kojarzony bywa zazwyczaj z hipnotyzmem i mediumizmem to przecież zajmował się też naukami ścisłymi. Jednakże tak jak odrzucono jego teorię ideoplastii (za pomocą której objaśniał genezę fenomenów paranormalnych; warto dodać, że zawarte w niej założenie o świecie jako energetycznie zamkniętej całości pojawiło się później w teorii Carla Gustava Junga), tak i krytykowano jego koncepcję układu genetycznego pierwiastków chemicznych opartą na własnej teorii rozwoju materii. Mocną stroną jego twórczości było to, że łączył teorię z praktyką; był także popularyzatorem nauki. Zdolności wynalazcze wykorzystał, projektując hipnoskop, aparat do oceny podatności człowieka na hipnozę. Organizował pokazy zjawisk hipnotycznych. Stefania Estreicher pisała w sierpniu 1881 roku z Zakopanego:

Jest tu p. Ochorowicz i mieszka u pp. Tetmajerów […] pokazywał nam różne doświadczenia magnetyczne. W przeciągu dziesięciu minut uśpił Broncię. Na jego rozkaz wstała ze stołka, chodziła po pokoju, a na jego zapytania odpowiadała skinieniem głowy i choć mocno kłuł jej rękę szpilką, nic nie czuła. […] gdy ją zbudził, nie pamiętała nic, co się w czasie jej snu działo.

Jednym z najtrwalszych osiągnięć Ochorowicza była idea cyklicznych międzynarodowych zjazdów psychologicznych, którą przedstawił w roku 1881. Pomysł został zrealizowany po ośmiu latach. Zorganizowano wtedy w Paryżu pierwszy międzynarodowy kongres psychologii fizjologicznej, który zakończył się bankietem na dopiero co wybudowanej wieży Eiffla. Od tego czasu kongresy te odbywają się cyklicznie w różnych miejscach na świecie; ostatni (32) miał miejsce w Pradze, następny (33) zapowiadany jest na rok 2025 w Rio de Janeiro.

Bibliografia:

Domański C.W., Historia psychologii w Europie Środkowej. Badacze, inspiracje i koncepcje, Warszawa 2018.

Domański C.W., Zapomniany inspirator. Théodule Armand Ribot i recepcja jego poglądów psychologicznych w Polsce na przełomie XIX i XX wieku, Lublin 2008.

Fita S., Nieznane listy Władysława Bełzy do Juliana Ochorowicza, 1883-1897 (ze zbiorów Igora Strojeckiego), „Rocznik Towarzystwa Literackiego im. Adama Mickiewicza” 2010, 3, s. 159–175.

Rzepa T., Dobroczyński B., Historia polskiej myśli psychologicznej. Wydanie nowe, Warszawa 2019.

Włodek L., Wizerunek duchowy Ochorowicza, „Tygodnik Illustrowany” 1917, nr 34, s. 416.

Zakopane przed pięćdziesięciu laty. Z listów Stefanji Estreicherowej z lat 1879–1881, „Czas” 1932, nr 175, str. 5.

Mapa