Józefa Franciszka Joteyko - psycholog, fizjolog, organizatorka Fakultetu Pedologicznego w Brukseli

Opracowanie: dr hab. Cezary W. Domański, prof. uczelni

location_on Mapa szczegółowa

Z kresów do Paryża i Brukseli

Józefa Franciszka Joteyko urodziła się 29 stycznia 1866 roku w Poczujkach w powiecie skwirskim na Kijowszczyźnie. Jej dziadkowie, Gracjan i Pelagia z Rylskich Joteykowie mieszkali w prywatnym miasteczku szlacheckim Wołodarka na Ukrainie. Józefa była najstarszym z czworga dzieci Lucjana i Karoliny z Odrowąż-Kurzańskich. Jej siostra Anastazja Zofia (używała drugiego imienia) Joteyko-Rudnicka (1868-po 1933), żona Czesława Ludomira (Behczyc)-Rudnickiego, inżyniera-technologa, była nauczycielką, autorką książek przyrodniczych. Spośród jej braci, starszy Mieczysław (1870-1879), obdarzony dużym talentem muzycznym, zmarł w dzieciństwie, natomiast młodszy Tadeusz (1872-1932) był kompozytorem, dyrygentem i pedagogiem. Warto wspomnieć, że siostrzeńcy Józefy zapisali się chwalebnie jako żołnierze Wojska Polskiego: Adam Czesław Behczyc-Rudnicki (1897-1964) był działaczem niepodległościowym, podpułkownikiem piechoty Wojska Polskiego, natomiast młodszy syn Stanisław Behczyc-Rudnicki (1900- 1920) był podporucznikiem obserwatorem w 16. eskadrze wywiadowczej Wojska Polskiego. Zasłynął na polu bitwy m.in. niszcząc bolszewicki pociąg pancerny w okolicy Białej Cerkwii.

We wrześniu 1873 roku rodzina Joteyków przeniosła się do Warszawy, oddając kresowy majątek w dzierżawę. Józefa Franciszka pierwsze nauki odebrała w domu rodzinnym. Następnie kształciła się na pensji żeńskiej Sierakowskiej. Wypada wspomnieć, że „ukochaną” nauczycielką Joteykówny była zatrudniona w tej szkole młoda malarka Anna Bilińska (późniejsza Bilińska-Bohdanowiczowa, pierwsza polska artystka która zyskała międzynarodowe uznanie, obecnie szeroko popularyzowana). W młodości Joteyko podróżowała z rodziną po kraju (m.in. do Nałęczowa, Zakopanego i Druskiennik). W roku 1886 wyjechała na studia uniwersyteckie do Genewy. Na wydziale przyrodniczym uzyskała tytuł bakałarza nauk fizycznych i przyrodniczych. W roku 1889 zdecydowała się na kontynuację nauki w Brukseli. Wstąpiła na wydział medyczny tamtejszego uniwersytetu. Jednak po roku przeniosła się na paryską Sorbonę, gdzie w 1896 roku uzyskała stopień doktora medycyny. W Paryżu współpracowała z Charlesem Richetem, lekarzem i fizjologiem (później laureatem Nagrody Nobla, notabene bliskim znajomym Juliana Ochorowicza). Mało brakowało, aby jej dalsza kariera załamała się. Po śmierci ojca (w roku 1893) kapitał ze sprzedaży kresowego majątku został zaprzepaszczony. Joteyko odzyskała jednak drobną część, dzięki której udało jej się ukończyć studia i otworzyć prywatną praktykę lekarską w Paryżu. Prowadziła ją w eleganckiej dzielnicy, przy Av. Montespan 7. Działalność ta nie dawała jej jednak satysfakcji. W roku 1898 przeniosła się do Brukseli, w ślad za swoją przyjaciółką Michaliną Stefanowską. Została zatrudniona w Instytucie Fizjologicznym Solvay’a przy Université Libre, nadto wykładała psychologię doświadczalną. Kontynuowała badania nad zmęczeniem mięśni, nerwów i ośrodków nerwowych w różnych stanach fizjologicznych. Niebawem podjęła pracę w brukselskim Laboratorium Psychologicznym „Kasimir”, którego w roku 1903 została kierowniczką. Od roku 1906 była profesorem psychologii w dwóch seminariach nauczycielskich. Została wybrana na prezesa belgijskiego Towarzystwa Neurologicznego. W roku 1909 była pierwszą kobietą działającą w komitecie Międzynarodowego Kongresu Psychologicznego (był to VI kongres, który miał miejsce w Genewie). W roku 1911 została sekretarzem generalnym zorganizowanego przez siebie I Międzynarodowego Kongresu Pedologicznego w Brukseli. W roku 1912 założyła Fakultet Pedologiczny, rodzaj wyższej szkoły nauk pedagogicznych. Z tego roku zachował się też list skierowany do Marii Skłodowskiej-Curie, podpisany przez kilkadziesiąt osób, którego pomysłodawczynią była Joteyko. Przesłane w nim wyrazy sympatii i uznania oraz życzenia powrotu do zdrowia dowodzą jej życzliwości i wsparcia dla polskiej Noblistki po nagłośnionej w światowej prasie „aferze Langevin – Curie”. W 1916 roku powołano ją na katedrę w Collège de France (pierwszy wykład na temat „Studia eksperymentalne nad inteligencją” wygłosiła 24 stycznia 1916 roku w amfiteatrze Micheleta przy wypełnionej po brzegi sali tłumem, jakiego ponoć nie widziano od czasów wystąpień Henri Bergsona), a w roku 1918 prowadziła zajęcia także na uniwersytecie w Lyonie.

Ambasadorka polskości

Sytuacja polityczna Polski, na początku XX wieku będącej wciąż pod zaborami, miała wpływ na to, jak postrzegano obywatelstwo naszych uczonych. Przy okazji wspomnianego już, znaczącego wyróżnienia naukowego Józefy napisano w prasie szwajcarskiej: „Reprezentantka nauki belgijskiej [sic!], doktoressa Joteyko, polskiego pochodzenia, została zaproszona przez Collège de France do wygłoszenia serii wykładów o znużeniu. To pierwsza kobieta, która została profesorem w  Collège de France” („Gazette de Lausanne” nr 20 z dn. 21 I 1916, str. 2). Nie była to jednak najbardziej szokująca klasyfikacja narodowościowa Joteyko, ponieważ w prasie kanadyjskiej pisano o niej m.in. „Dr Josefa Joteyko, a Roumanian [sic!] practising in Paris”. Nie powinno to jednak dziwić z tego oczywistego powodu, że przez wiele lat Joteyko działała na obczyźnie. Należy przy tym podkreślić fakt, że zawsze była przede wszystkim „ambasadorką polskości” i w żaden sposób nie dystansowała się od swojego polskiego rodowodu. Ułatwiała polskiej młodzieży kształcenie się za granicą oraz wszędzie tam, gdzie to możliwe, podkreślała swoje związki z ojczyzną. Jedną z mniej znanych zasług Joteyko było wyposażenie przez nią na początku XX wieku Sali wystawienniczej w brukselskim Palais Mundial (w parku Cinquantenaire) w polskie eksponaty (druki i fotografie). Mieściły się tam międzynarodowe instytuty i muzea prasy oraz fotografii, z których powstało później Mundaneum Palais mondial. Przede wszystkim zaś wielokrotnie przyjeżdżała do kraju, gdzie dawała wykłady na kursach naukowych m.in. W Warszawie, Lwowie, Łodzi, Krakowie i Stanisławowie. Zasiadając we władzach wspomnianego VI Międzynarodowego Kongresu Psychologicznym w Genewie wysunęła propozycję, aby następny zjazd odbył się w Warszawie (do czego nie doszło m.in z powodu wybuchu pierwszej wojny; kolejny, VII kongres odbył się w 1923 roku w Oksfordzie).

Silny związek z krajem spowodował, że gdy Polska odzyskała niepodległość, Joteyko wróciła do kraju aby organizować podstawy akademickiego nauczania pedagogiki i wspomagać rozwój psychologii. W roku 1919 objęła katedrę psychologii pedagogicznej w Państwowym Instytucie Pedagogicznym. Pracowała tam do roku 1925, tj. do momentu jego zamknięcia. Następnie musiała sobie radzić wykładając m.in. Na Wakacyjnych Kursach Uniwersyteckich prowadzonych przez Związek Nauczycielstwa Szkół Powszechnych oraz w Państwowym Instytucie Pedagogiki Specjalnej. Była też członkiem komisji i organów doradczych przy Ministerstwie Pracy i Opieki Społecznej. Od 1904 roku była członkiem Towarzystwa Filozoficznego we Lwowie, a w latach dwudziestych przewodniczyła Polskiemu Towarzystwu Psychotechnicznemu. Józefa Joteyko zmarła w Warszawie 24 kwietnia 1928 roku. Została pochowana na cmentarzu Powązkowskim.

To co zaoferowano jej po powrocie do kraju, nie spełniało jej ambicji ani nie dawało szansy na wykorzystanie jej wszystkich twórczych możliwości. Pomimo uzyskanej habilitacji, odmówiono jej etatu w Uniwersytecie Warszawskim, zdobywanie funduszów na publikacje także było dla niej dużym problemem. Żyła zresztą w fatalnych warunkach w Warszawie, w skromnym mieszkaniu przy ul. Wilczej 47. Maria Stefania Grzegorzewska podsumowała ten fakt z goryczą: „ziemia ojczysta nie umiała docenić wielkiej uczonej, która dziełem myśli swojej przyniosła narodowi zaszczyty i imię jego wsławiała w ciężkich latach niewoli” („Polskie Archiwum Psychologji”, 1927-1928, str. 43). Franciszka Baumgarten oceniła jej położenie jeszcze bardziej surowo, jako człowieka „który u cudzych rzucił wszystko: uznanie i utrzymanie, a któremu […] własny kraj odmówił pracy i chleba” (tamże, str. 124).

Pracowita badaczka

Podstawowa bibliografia publikacji Józefy Joteyko, opublikowanych w latach 1891-1928, liczy 262 pozycje. Zapewne nie jest ona w stu procentach kompletna, ponieważ wiele drobniejszych prac podpisywała tylko inicjałami. W rękopisach pozostały obszerne kompendia, jak choćby licząca ponad 600 stron monografia antropometrii szkolnej oraz czterystustronicowy podręcznik „Psychologia dziecka – pamięć i inteligencja” (obie w języku francuskim). Dochodzą do tego prace wydawane pod jej redakcją, w tym kwartalnik „La Revue Psychologique” (1908-1914), biuletyn „La Paedologium” (1913-1914), seria wydawnicza „Prace Psychologiczne” (1923-1926), a przede wszystkim pierwsze polskie czasopismo psychologiczne „Polskie Archiwum Psychologii”, z którego udało jej się wydać tylko pierwszy tom (1926-1927), a które wyewoluowało z publikowanego wcześniej „Biuletynu Koła Psychologicznego b. Słuchaczów Państwowego Instytutu Pedagogicznego” (1924-1925). Za swoje osiągnięcia naukowe Joteyko była wielokrotnie nagradzana za granicą. Królewskie Towarzystwo Nauk Medycznych i Przyrodniczych w Brukseli przyznało jej Prix Desmath (1900) i Prix Dieudonné (1901), zaś Instytut Francuski w latach 1900-1918 aż cztery nagrody. Miała także wyróżnienia Akademii Lekarskiej w Paryżu, Collège de France i francuskiego Towarzystwa Chemicznego.

Anna Wyczółkowska wyróżniła trzy okresy pracy twórczej Józefy Joteyko. W pierwszym, najwcześniejszym, eksperymentowała głównie w zakresie medycyny. Następnie (po roku 1905) zainteresowała się zjawiskami psychologicznymi, a w pierwszej dekadzie XX wieku zajmowała się pomiarem inteligencji i teorią Alfreda Bineta. Podstawowym obszarem zainteresowań Józefy Joteyko były procesy zmęczenia i bólu. Uważała, że zmęczenie jest procesem psychicznym o genezie fizjologicznej. Postulowała wykorzystanie wyników badań nad nim np. w organizacji nauki szkolnej oraz podczas prowadzenia ćwiczeń wojskowych. Szczególnie aktywnie rozwijała zagadnienia z zakresu pedologii, którą rozumiała jako kompleksową naukę o dziecku, obejmującą jego rozwój psychiczny, fizyczny i mające na niego wpływ uwarunkowania społeczne. Zadaniem pedologii miało być opracowanie optymalnych metod nauczania i wychowania dzieci. Jeśli chodzi o pomiar psychologiczny to interesowała ją metoda testów nie tylko do zdolności umysłowych.

W latach dwudziestych ubiegłego wieku Józefa Joteyko była wymieniana na krótkiej liście najbardziej znaczących kobiet przełomu XIX i XX wieku. Stawiano ją w jednym rzędzie z aktorką Heleną Modrzejewską oraz noblistką Marią Skłodowską-Curie. Charles Richet napisał o niej we wspomnieniu pośmiertnym „Nigdy nie miałem ucznia tak pracowitego, bardziej bystrego, ani tak wybitnego erudyty. Nazwisko pani J. Joteyko będzie zawsze otoczone czcią przez wszystkich psychologów i fizjologów” (tamże, str. 101), a pochodząca z Gruzji jej współpracownica Varia Kipiani-Eristavi dziękowała Joteyko za to, że „wypełniła jej duszę najpiękniejszym światłem” (tamże, str. 110).

 

Bibliografia:

Domański C. W., Historia psychologii w Europie Środkowej. Badacze, inspiracje i koncepcje. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2018.

EL [Later-Chodyłowa E.], Joteyko Józefa Franciszka. W: K. Kwaśniewski i L. Trzeciakowski (red.), Polacy w historii i kulturze krajów Europy Zachodniej. Słownik biograficzny. Instytut Zachodni, Poznań 1981, str. 183-185.

Löwy I., “Measures, Instruments, Methods, and Results”: Jozefa Joteyko on Social Reforms and Physiological Measures. W: G. Jorland, A. Opinel (red.). Body Counts: Medical Quantification in Historical and Sociological Perspectives/Perspectives historiques et sociologiques sur la quantification médicale. McGill-Queen’s University Press, Montreal&Kingston-London-Ithaca 2005, str. 145-172.

Numer poświęcony pamięci założycielki i redaktorki „Archiwum” prof. dr Józefy Joteyko, „Polskie Archiwum Psychologji”, nr 2 – 4, 1927-1928.

Mapa

Miejsce urodzenia


Pochuiky, Obwód żytomierski, Ukraina

Miejsce zamieszkania, nauki na pensji żeńskiej, dawanie wykładów na kursach naukowych, objęcie katedry psychologii pedagogicznej w Państwowym Instytucie Pedagogicznym 1919-1925, miejsce śmierci


Warszawa, Polska

Miejsce rodzinnych wyjazdów


Nałęczów, Polska

Miejsce rodzinnych wyjazdów


Zakopane, Polska

Miejsce rodzinnych wyjazdów


Druskieniki, Rejon druskienicki, Litwa

Studia przyrodnicze na Uniwersytecie 1886-1889, w 1909 roku jako pierwsza kobieta działała w komitecie Międzynarodowego Kongresu Psychologicznego


Genewa, Szwajcaria

Roczne studia na wydziale medycznym; praca w Instytucie Fizjologicznym i Laboratorium Psychologicznym „Kasimir”, utworzenie Fakultetu Pedologicznego (1912)


Université Libre de Bruxelles, Avenue Franklin Roosevelt, Bruksela, Belgia

Studia medyczne na Sorbonie, uzyskanie tytułu doktora medycyny 1896, objęcie katedry w Collège de France od 1916


Paryż, Francja

Miejsce prowadzenia prywatnej praktyki lekarskiej


7 Av. de Montespan, Paryż, Francja

Była prezesem belgijskiego Towarzystwa Neurologicznego, sekretarzem generalnym zorganizowanego przez siebie I Międzynarodowego Kongresu Pedologicznego (1911)


Bruksela, Belgia

Prowadzenie zajęć uniwersyteckich w 1918


Lyon, Francja

Przyjazdy z wykładami na kursach naukowych


Lwów, Obwód lwowski, Ukraina

Przyjazdy z wykładami na kursach naukowych


Stanisławów, Polska

Przyjazdy z wykładami na kursach naukowych


Łódź, Polska

Przyjazdy z wykładami na kursach naukowych


Kraków, Polska