Józef Nowalski - polski i austriacki archeolog, odkrywca starożytnego Wiednia (Vindobony)

Opracowanie: dr Michał Piekarski

Dzieciństwo i młodość

Józef Hilary Nowalski urodził się 3 stycznia 1857 roku we wsi Krasne koło Sejn w guberni augustowskiej (od 1867 roku – guberni suwalskiej), znajdującej się wówczas na terenie Królestwa Polskiego pod zaborem rosyjskim. Jego rodzicami byli Stanisław Nowalski, gospodarz, i Franciszka z Rynkiewiczów. Ochrzczony został przez księdza z rzymskokatolickiej parafii w Krasnopolu. Sam później podpisywał się jako Joseph von Nowalski de Lilia. Pochodził ze zubożałej szlachty z powiatu sejneńskiego, gdzie we wsi Krasne (określanej jako zamożna) przedstawiciel rodziny Nowalskich założył prywatną czytelnię. Starszym bratem Józefa był kameduła Stanisław Nowalski (urodzony w 1836 roku w Krasnem koło Sejn, zmarł w 1909 roku w Warszawie), związany między innymi z klasztorem w podwarszawskich Bielanach. Józef Hilary Nowalski jako miejsce urodzenia podawał „Krasne na Litwie” (do 1795 roku Suwalszczyzna w ramach Rzeczpospolitej wchodziła w skład Litwy) i jako ojczysty deklarował zarówno język polski, jak i litewski. Jak wiele osób pochodzących z terenów historycznej Litwy, prawdopodobnie uważał się za obywatela dawnego Wielkiego Księstwa Litewskiego. Nieraz w polskiej prasie był określany jednocześnie jako „polski uczony” i „Litwin”.

Nowalski około 1874 roku ukończył Gimnazjum Realne w Warszawie, w którym uczęszczał też do klasy rysunków. W Warszawie kształcił się również w Instytucie Muzycznym w klasie skrzypiec Konstantego Górskiego. Przejawiał zatem zarówno talent do muzyki, jak i sztuk wizualnych. Jako uczeń Instytutu Muzycznego miał należeć do grona kolegów Ignacego Jana Paderewskiego. Uczęszczał także na zajęcia do Cesarskiego Uniwersytetu Warszawskiego. Około 1878 roku miał podobno z powodów politycznych przenieść się z Warszawy do Krakowa, gdzie zdobywał dalszą edukację na Uniwersytecie Jagiellońskim i w Szkole Sztuk Pięknych kierowanej przez Jana Matejkę. Na Uniwersytecie Jagiellońskim uczęszczał na zajęcia z zakresu archeologii do Józefa Łepkowskiego (od 1866 roku profesor nadzwyczajny UJ, który od 1875 roku kierował na Uniwersytecie Jagiellońskim pierwszą na ziemiach polskich zwyczajną katedrą archeologii). Odtąd archeologia stała się głównym zajęciem Nowalskiego. W 1882 roku wyjechał na Węgry (rejon Spiszu, obecna Słowacja), gdzie szkicował jaskinie, a także rozpoczął poszukiwania archeologiczne. W latach 80. XIX wieku zamieszkał w stolicy Austrii, gdzie przez kolejne lata kształcił się na Wydziale Filozoficznym Uniwersytetu Wiedeńskiego, obierając archeologię jako główny przedmiot studiów. Na wciąż trwające zainteresowania muzyczne wskazuje to, że zapisał się też na zajęcia z zakresu historii muzyki prowadzone przez Maxa Dietza (1886/1887) i Eduarda Hanslicka (1887/1888).

Badania archeologiczne

Wkrótce Józef Nowalski stał się znanym w Wiedniu archeologiem. W latach 1889–1890 pracował we Włoszech w stanowiskach archeologicznych Velia i Pago. W latach 1892–1897 z ramienia austriackiej komisji dla zabytków historycznych prowadził badania w Carnuntum, kolonii rzymskiej nad Dunajem. Pierwsze prace Nowalskiego na obszarze Wiednia datowały się od lat 90. XIX wieku. Zaczął samodzielnie od strony archeologicznej nadzorować prowadzone przez miasto prace budowlane, regulację rzeki Wien, budowę gazociągu, podziemnej trakcji telefonicznej. Były to różne rejony Wiednia (między innymi okolice Hohe Brücke w I dzielnicy, Ogród Botaniczny w III dzielnicy i inne).

Do najbardziej spektakularnych jego odkryć należało znalezienie w 1892 roku na terenie Wiednia pozostałości po starorzymskiej osadzie Vindobona. Miało to miejsce podczas prac nad kanalizacją miasta. Nowalski spotkał się z uznaniem władz i na przestrzeni ponad dwóch dekad (1901–1922) obejmował stanowisko pierwszego inspektora wykopalisk rzymskich Wiednia. Nowalski w swoich badaniach miał poparcie Karla Luegera, burmistrza Wiednia (1897–1910) oraz barona Reinholda von Lichtenberga.

Na temat odkryć polskiego archeologa w Wiedniu donosiła w 1899 roku „Gazeta Lwowska”: „W samym środku miasta na Fleischmarkt, przy kopaniu nowego kanału, p. Józef Lilia Nowalski odkrył starożytny grób rzymski. Nie pierwszyzna to panu Nowalskiemu”. Pisano, że już od czterech lat Nowalski „grzebie za spuścizną rzymską, kryjącą się pod brukiem wiedeńskim”. Dodawano: „Zna go i klnie nań pod nosem każdy podmajstrzy murarski […] [Nowalski – M.P.] wciska się w najgłębsze sztolnie podziemne, a jego zakochanym oczom nie ujdzie najmniejsza skorupka ni cegiełka”. Podkreślano, że Nowalski był głównym i początkowo jedynym archeologiem poszukującym starożytnej Vindobony: „Nie ma pan Nowalski w tym zakresie współzawodnika w Wiedniu, jest jedynym specjalistą, a szczęście nieraz mu się uśmiecha” (Odkrycia polskiego archeologa w Wiedniu, „Gazeta Lwowska” 1899, nr 84, s. 3).

Opis jednego ze znalezisk archeologicznych przedstawiał się następująco: „Sarkofag przezeń znaleziony sporządzony jest z piaskowca i cegieł, zawiera dwa zmurszałe szkielety mężczyzny i kobiety, urnę i miskę glinianą, ostrze lancy itp. Jest to grób żołnierski z III wieku po Chrystusie. […] Niemałą sensację wywołało to wykopalisko w Wiedniu wśród fachowców i wśród publiczności. Uczone komisje potwierdziły zdanie p. Nowalskiego, sarkofag przeniesiony został do muzeum” (Odkrycia polskiego archeologa w Wiedniu, „Gazeta Lwowska” 1899, nr 84, s. 3).

Nowalski prowadził też badania w Olbii nad Morzem Czarnym (cesarstwo rosyjskie) w latach 1895–1896, gdzie został skierowany za sprawą austriackiego Ministerstwa Spraw Zagranicznych i cesarskiej komisji archeologicznej. Na terenie Austrii odkrył także zabytki rzymskiej zabudowy pod Tulln na Dunaju (1925–1927). Założył tam muzeum miejskie. Wciąż pracował czynnie mimo przejścia na emeryturę w 1924 roku.

Nowalski podczas swoich badań utrzymywał kontakt ze specjalistami z zakresu innych dyscyplin: botanikami, inżynierami, chemikami, u których zamawiał ekspertyzy. W pracach archeologicznych z Nowalskim współpracował Friedrich von Kenner (1834–1922), który jako pierwszy na podstawie badań archeologicznych opublikował w 1865 roku plan rzymskiego obozu wojskowego na terenie późniejszego Wiednia.

Do dziś w Wiedniu Nowalski uważany jest za pierwszego miejskiego archeologa. Zachowało się po nim wiele zapisów, fotografii i szkiców (w czym był zresztą biegły) z dokumentacji badań archeologicznych. Poza samymi odkryciami Austria zawdzięcza Józefowi Nowalskiemu także powstałe w 1903 roku w Wiedniu Museum Vindobonense, które do końca II wojny światowej mieściło się przy Rainergasse 13. W 1924 roku zostało z wielkim splendorem włączone do muzeów znajdujących się pod zarządem miasta (nazywane też Wiener Römische Museum, dziś Römermuseum). Do ekspozycji muzeum należało między innymi lapidarium z fragmentami murów starożytnej twierdzy, kolumnami z Via principalis Vindobona, kamieniami milowymi, grobowcami, sarkofagami, w pozostałych działach znajdowały się ceramika, monety, fragmenty broni i inne. Dziś zbiory Nowalskiego (pochodzące z Museum Vindobonense) stanowią podstawę kolekcji archeologicznej Muzeum Miasta Wiednia (Wien Museum).

Nowalski publikował między innymi na łamach wiedeńskiego czasopisma „Jahrbuch für Altertumskunde”. Pod redakcją Nowalskiego ukazały się też dwie książki wydane w serii Feuerfunken aus der indischen Missionswelt. Choć Nowalski jako archeolog działał poza ziemiami polskimi, publikował także w polskiej prasie. Na przykład w 1888 roku na łamach „Ateneum” odniósł się do pracy Karla Maški (Der diluviale Mensch in Mähren, Neutitschein 1886). Doceniając dokonania Maški pisał: „Dziś znamy już tam [na Morawach] dwanaście miejscowości, które zadziwiającą obfitość w przedmiotach wykopalisk z różnych faz epoki dyluwialnej wydały, a w siedmiu z tych jaskiń jest obecność człowieka z epoki czwartorzędnej uzasadniona” (J. Nowalski, Człowiek z epoki dyluwialnej na Morawii, „Ateneum: Pismo Naukowe i Literackie” 1888, t. 1, z. 2, s. 337–339). Nowalski w Polsce pojawił się znów po blisko 40 latach w 1919 roku. Odwiedził wówczas Warszawę (Uniwersytet Warszawski zasilał darami już od 1918 roku), a także rodzinną wieś Krasne.

Osobowość Nowalskiego

Józef Nowalski był raczej człowiekiem skrytym i małomównym, który nie zabiegał o własną sławę. Na temat cech jego osobowości pisano w 1899 roku:

Skromny, cichy, żyjący tylko dla swych studiów młody uczony polski, prace swoje ogłasza w archiwach komisji centralnej, a nie umie i wzbrania się występować przed szerszą publicznością, jakkolwiek sposobności mu nie brakuje. […] Za swoje zasługi p. Nowalski mianowany został inspektorem zabytków archeologicznych w Dolnej Austrii. Oryginał z niego wielki. W kieszeni zawsze ma garść czcigodnych skorup, pod pachą tekę z rysunkami, na ustach opowieść o jakiejś nadzwyczajnej cegle lub urnie, niestety, zawsze potłuczonej w kawałki… Uparty jak prawdziwy Litwin, jak skąpiec strzegący swych skarbów, do dziś dnia pono nie bardzo pewny swej niemczyzny – przedstawia typ uczonego archeologa, sympatyczny swą szczerością i poświęceniem dla nauki (Odkrycia polskiego archeologa w Wiedniu, „Gazeta Lwowska” 1899, nr 84, s. 3).

Józef Nowalski zmarł w Wiedniu 10 listopada 1928 roku i został pochowany na cmentarzu na Hietzingu (miejsce pochówku nie zachowało się do dziś). Po jego śmierci pisano na łamach „Kuriera Warszawskiego”: „specjalny znawca starej Vindobony, której był inspektorem od lat czterdziestu, umarł przed dwoma laty, pracując dla obcej kultury i nieznany w Polsce” (Carnuntum – północne Herkulanum w Austrii, „Kurier Warszawski” 1932, nr 189, s. 4). Władze miasta Wiednia doceniły dokonania polskiego archeologa i w 1959 roku jednej z ulic w XI dzielnicy nadały jego imię (Nowalskigasse). Do dziś Nowalski nie doczekał się jednak żadnej ulicy w Polsce.

Bibliografia

Archiwum Państwowe w Suwałkach, Akta stanu cywilnego parafii rzymskokatolickiej w Krasnopolu 1808-1917, sygn. 155/1/86, Akt urodzenia nr 7, rkps.

Archiv der Universität Wien, Philosophische Fakultät, Nationale Winter Semester 1886/1887, sygn. 129, rkps, k. nlb.

Carnuntum – północne Herkulanum w Austrii, „Kurier Warszawski” 1932, nr 189, s. 4.

Grössung des Römischen Museums der Stadt Wien, „Neue Freie Presse“ 1924, nr 21622, s. 8.

Kopciał J., Nowalscy z Krasnego [w:] Szkice suwalsko-mazurskie, Suwałki 1995.

Nowalski J., Człowiek z epoki dyluwialnej na Morawii, „Ateneum: Pismo Naukowe i Literackie” 1888, t. 1, z. 2, s. 337–339.

Odkrycia polskiego archeologa w Wiedniu, „Gazeta Lwowska” 1899, nr 84, s. 3

Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, red. E. Sulimierski, B. Chlebowski, W. Walewski, t. 4, Warszawa 1883.

Stipanitz U., Über 100 Jahre handschriftliche Fundmeldungen und ihre EDV-gestützte Erfassung, „Fundort Wien. Berichte zur Archäologe ” 1998, nr 1, s. 69–70.

„Tygodnik Ilustrowany” 1928, nr 48, s. 895.

Wawrzeniecki M., Józef Nowalski, „Kwartalnik Klasyczny” 1928, t. 2, z. 4, s. 453.

Wielowiejski J., Beitrag von Josef Nowalski an den Grabungen in Carnuntum, „Travaux du Centre d’Archéologie Méditerranéenne de l’Académie Polonaise des Sciences” 1990, nr 30, s. 451–457.

Źródła internetowe:

Josef Hilarius Nowalski de Lilia, Wien Geschichte Wiki, https://www.geschichtewiki.wien.gv.at/Josef_Hilarius_Nowalski_de_Lilia

Nowalskigasse, Wien Geschichte Wiki, https://www.geschichtewiki.wien.gv.at/Nowalskigasse