Józef Kowalewski - znakomity badacz mongolistyki, ałtaistyki i buddologii

Opracowanie: dr hab. Agata Bareja-Starzyńska, prof. UW

Józef Szczepan Kowalewski (ros. Осип Михайлович Ковалевский) to orientalista, badacz zasłużony dla rozwoju światowej mongolistyki, ałtaistyki i buddologii.

Urodził się 9 stycznia 1801 roku (28 grudnia 1800 wg kalendarza juliańskiego) w Brzostowicy Wielkiej w Guberni Litewskiej. Jego ojcem był ksiądz unicki, Michał. W latach 1809–1817 Józef uczęszczał do gimnazjum w Świsłoczy, a po jego ukończeniu wstąpił na Uniwersytet Wileński, gdzie studiował filologię klasyczną na Wydziale Literatury i Sztuk Wyzwolonych. Tu wstąpił do tajnego Towarzystwa Filomatów, w którym zaprzyjaźnił się z Adamem Mickiewiczem, Janem Czeczotem, Tomaszem Zanem oraz innymi wybitnymi intelektualistami i patriotami. Z Archiwum Filomatów wynika, że Kowalewski sumiennie przygotowywał odczyty na tematy klasyczne wraz z przekładami tekstów. Był także sekretarzem Wydziału I (Filologicznego), a w Towarzystwie Filaretów przewodnikiem Związku Błękitnego.

Po uzyskaniu rządowego stypendium nauczycielskiego Kowalewski całkowicie poświęcił się studiom. Po ich ukończeniu w 1820 roku ze stopniem kandydata filozofii, podjął pracę nauczyciela języka polskiego i łaciny w liceum wileńskim. Kontynuując pracę naukową, przetłumaczył prace Longina i Owidiusza (opublikowane w 1822 roku), szykował przekład Herodota (ukończony w 1831 roku).

Jesienią 1923 roku, w wyniku śledztwa Nowosilcowa, młodzi filomaci i filareci zostali aresztowani, a w październiku 1824 roku dwudziestu z nich zostało wysłanych w głąb Rosji. Józef Kowalewski skierowany został do Kazania, by na tamtejszym uniwersytecie zgłębiać język arabski, perski i tatarski. Pracował nad własnym słownikiem języka tatarskiego, studiował dzieje chanatu kazańskiego, opisał historię Kazania, lecz prace te nie zostały wydane. Postępy w studiach i wzorowa postawa Kowalewskiego spotkały się z przychylnością M. N. Musina-Puszkina (1795–1862), kuratora rosyjskiego. W 1827 roku z jego inicjatywy władze zdecydowały o rozszerzeniu zakresu studiów orientalistycznych Uniwersytetu Kazańskiego. Powołano oddzielny instytut i zdecydowano o konieczności nauczania języka mongolskiego. Zaproponowano Kowalewskiemu wraz z Aleksandrem Popowem (1808–1880) naukę tego języka u źródeł, wśród Buriatów, będących ludem mongolskim i wraz z mongolskimi Kałmukami wchodzącymi w skład poddanych Imperium Rosyjskiego.

W maju 1828 roku Józef Kowalewski wyruszył z A. Popowem na czteroletni wyjazd. Podczas pobytu na Wschodzie pisał dzienniki, które w pewnej mierze zachowały się do naszych czasów. Najważniejszym miejscem pobytu badaczy był Irkuck, gdzie ich nauczycielem języka mongolskiego został Aleksander Igumnow (1761–1834), gubernialny tłumacz, autor zarysu gramatyki języka mongolskiego i słownika. Zgłębiali zarówno język klasyczny (literacki), jak i mówiony. Kowalewski zainteresował się dostępnymi na miejscu tekstami mongolskimi i zajął się ich sprowadzaniem z Mongolii. Miał doskonałe przygotowanie w zakresie buddyzmu, wynikające ze studiowania prac europejskich badaczy. Na miejscu pogłębiał je dzięki instrukcjom w zakresie praktyki buddyjskiej udzielanym przez Igumnowa i obserwowanym Buriatom. W 1829 roku z kurierami rosyjskimi odwiedził Urgę, stolicę tzw. Mongolii zewnętrznej. W marcu 1829 roku Kowalewski i Popow, przy wsparciu Igumnowa, wyruszyli do tzw. Kraju Zabajkalskiego, gdzie przez rok odwiedzali klasztory buddyjskie i osady Buriatów, poznając język, zdobywając materiały pisane i poznając miejscowe zwyczaje.

Józef Kowalewski wkrótce po powrocie do Irkucka, wiosną 1830 roku został włączony w charakterze sekretarza w skład delegacji rosyjskiej, wysłanej w celu odprowadzenia do Pekinu dwunastej misji prawosławnej. Po drodze Kowalewskiemu udało się odwiedzić także misjonarzy angielskich: Roberta Yuille’a, Wiliama Swana i Edwarda Stallybrassa działających na brzegach Selengi. Z Yuillem Kowalewski omawiał projekt swojej gramatyki języka mongolskiego, którą chciał wydać jako pierwsze takie dzieło w świecie naukowym. Uprzedził go jednak Isaac J. Schmidt, publikując swoją gramatykę w 1830 roku.

W Pekinie Kowalewski nawiązał wiele kontaktów z wpływowymi osobistościami, zwłaszcza religijnymi, w tym reinkarnowanym lamą Mindżul Chutugtu (1789–1839). Podczas spotkań Kowalewski przekazywał wiedzę o geografii i historii powszechnej, chrześcijaństwie, polityce i Rosji. Gromadził także dzieła orientalne. Zaprzyjaźnił się także z ojcem Piusem Piresem z misji katolickiej. Miał od niego otrzymać dzienniki misjonarzy francuskich, jednak ich dalszy los nie jest jasny. W połowie 1831 roku Kowalewski wyjechał z Pekinu. Zatrzymał się w Kiachcie (Wierchnieudinsk), tu prawdopodobnie zgłębiał dzieła mongolskie, wysłane następnie do Kazania. Kowalewski przełożył na rosyjski biografię Atiśi ze wstępem o buddyzmie w Tybecie, studiował kosmologiczny traktat Czikula kereglegczi („Ważne do poznania [zasady buddyzmu]”), przetłumaczył na język rosyjski „Biografię Mitra-jogi”.

Po powrocie Kowalewski osiadł wśród Buriatów selengijskich, korzystając z gościny misjonarzy angielskich. Interesował się m.in. drukiem tekstów tybetańskich i planował podobne prace w Kazaniu. Odwiedził również klasztor nad Jeziorem Gusińskim. Lato spędził w dolinie Tamczy nad rzeką Temnikiem poznając miejscowe zwyczaje i doskonaląc znajomość języka. Nadzorował także przepisywanie tekstów mongolskich i tybetańskich dla biblioteki w Kazaniu oraz druk metodą ksylograficzną. Sporządził  indeksy kanonu buddyjskiego, Kandżuru i Tandżuru. Studiował mongolską wersję utworu Congkhapy Lam rim chen mo („Wielka droga [do przebudzenia]”) Wiosną 1833 roku wyruszył z powrotem do Kazania. Przywiezione cenne rękopisy i ksylografy obejmujące 189 pozycji (1433 tomy wydane ksylograficznie i 48 rękopisów) przekazał do Biblioteki Uniwersytetu w Kazaniu.

W 1833 roku Józef Kowalewski zdał w Petersburgu egzamin z języka mongolskiego przed I. J. Schmidtem. W 1833 roku mianowany został profesorem-adiunktem filologii mongolskiej, w 1834 roku – profesorem nadzwyczajnym, w 1837 roku – profesorem zwyczajnym. Mongolistyka zyskała wymiar akademicki. Uczniem Kowalewskiego był m.in. buriacki uczony Dordżi Banzarow (1842–1846) i znakomity sinolog i buddolog rosyjski – Wasilij Wasiljew (1818–1900).

Na lata 30. i 40. XIX wieku przypada wytężona działalność naukowa i publikacyjna Kowalewskiego. W 1835 roku wydał gramatykę literackiego języka mongolskiego (ros. Краткая грамматика монгольского книжного языка) i wkrótce potem Mongolską chrestomatię (wybór tekstów mongolskich z rosyjskim komentarzem, 1836–1837) w dwóch tomach. W latach 1835–37 napisał po rosyjsku Kosmologię buddyjską, w której dał wyraz głębokiej znajomości tego zagadnienia na podstawie źródeł mongolskich i tybetańskich. W 1835 roku brał także udział w przekładzie słynnego listu chana Tochtamysza do króla Jagiełly. Od 1834 do 1854 roku pracował w charakterze sekretarza naukowego wydawnictwa Uczenye zapiski Kazanskogo Uniwersiteta („Naukowe notatki Uniwersytetu Kazańskiego”).

Najważniejszą jednak pracą naukową Józefa Kowalewskiego był obszerny, trzytomowy słownik mongolsko-rosyjsko-francuski (Dictionnaire Mongol-Russe-Francais) z paralelami sanskryckimi i tybetańskimi (1844–1849). To wiekopomne dzieło Kowalewskiego świadczy o jego niezwykłej wiedzy w zakresie zarówno języka mongolskiego (i kilku innych), jak i erudycji buddologicznej. Jest to do dziś najbardziej wartościowa merytorycznie praca w zakresie mongolskiej terminologii buddyjskiej. Pracował nad jej uzupełnieniem przez kolejne lata.

Praca naukowa Józefa Kowalewskiego została uhonorowana m.in. Orderem Świętej Anny III klasy i dwoma złotymi medalami króla pruskiego. W okresie późniejszym odznaczony został także Orderem Świętego Stanisława I stopnia.

Akademia Nauk w Petersburgu w 1837 roku wybrała Kowalewskiego na członka korespondenta z działu literatury wschodniej i starożytności i dwukrotnie uhonorowała najwyższą Nagrodą Demidowa za pracę naukową. Został powołany na członka towarzystw naukowych w Paryżu, Kopenhadze, Moskwie i Wilnie.

Fragmenty prac Kowalewskiego publikowane były także w prasie, po polsku w „Tygodniku Petersburskim”, po rosyjsku w „Kazanskim Westniku” wydawanym przez Uniwersytet Kazański i „Żurnale” rosyjskiego ministerstwa Oświaty w Petersburgu.

W 1847 roku Kowalewski został wybrany akademikiem zwyczajnym literatury tybetańskiej i mongolskiej, jednak nie wszedł w skład Akademii i pozostał korespondentem, nie chcąc opuszczać Kazania na rzecz pracy w Petersburgu. Wielokrotnie jednak podróżował tam w sprawach związanych z działalnością naukową.

Józef Kowalewski zajmował się organizacją edukacji na poziomie szkół średnich w guberni kazańskiej, w 1844 roku mianowany został dyrektorem II Gimnazjum w Kazaniu oraz szkół w guberni. Brał także udział w planach utworzenia Instytutu Wschodniego w Petersburgu, który ostatecznie nie został zrealizowany.

Na Uniwersytecie Kazańskim wykładał także przez pewien czas literaturę łacińską i historię powszechną, pełnił ważne funkcje organizacyjne. Został trzykrotnie wybrany dziekanem Wydziału Filologicznego na czteroletnie okresy w latach 1937, 1845 i 1854. W 1854 roku został powołany, najpierw czasowo (28.08-27.09.1954), na rektora Uniwersytetu Kazańskiego, a następnie ponownie objął tę funkcję w styczniu 1855 roku i piastował ją do lutego 1860 roku. 

W 1862 roku Kowalewski otrzymał propozycję objęcia stanowiska profesora w Szkole Głównej w Warszawie, prawdopodobnie z uwagi na swą uległość wobec caratu. Powierzono mu prowadzenie wykładów w zakresie historii powszechnej. Nie zostały one ocenione zbyt przychylnie, jako mało nowatorskie i nie poparte samodzielnymi badaniami (wspomnienia Bronisława Chlebowskiego i Juliana Adolfa Święcickiego, 1900, s. 139-142). Nie cieszył się także Kowalewski sympatią Polaków za ugodową postawę wobec caratu.

Zamieszkał na Nowym Świecie w domu hrabiego Andrzeja Zamoyskiego. Jednocześnie z wykładami na uczelni Kowalewski pracował nad swoimi kolejnymi publikacjami. Były to m.in. Dzieje polityczne Mongołów, Historia literatury mongolskiej i Dziennik podróży na Daleki Wschód, których druk omówił z firmą Zawadzkiego w Wilnie. Niestety, 10 września 1863 roku doszło do zamachu na namiestnika carskiego hrabiego Berga. Kamienica Kowalewskiego uznana została za siedlisko oporu wobec caratu, zawartość mieszkań wyrzucono na bruk i spalono (w tym dziewięć jego prac). Część księgozbioru Kowalewskiego zachowała się, gdyż nie została jeszcze przewieziona do Warszawy, jednak rękopiśmienne prace uczonego zostały zniszczone. Nie mógł już podnieść się po tej stracie i praktycznie zaprzestał działalności naukowej.

Po utworzeniu Uniwersytetu Warszawskiego, Kowalewski stał się jednym z jego ważniejszych uczonych. 15 lipca 1870 roku został mianowany na profesora zwyczajnego na Wydziale historyczno-filologicznym. Bez oporu zgodził się na prowadzenie wykładów w języku rosyjskim, co stało się przedmiotem krytyki patriotycznych kręgów polskich (por. pamiętnik J. Bartoszewicza). Krytykowany był także za przyjęcie 20 maja 1865 roku medalu „na pamiątkę zgniecenia powstania polskiego”.

Władze carskie doceniały pracę naukową i oddaną postawę Kowalewskiego. W 1872 roku otrzymał rangę radcy tajnego, a w 1877 roku Order Świętego Włodzimierza II stopnia. Otrzymał także odznaki 40 i 45 lat nieskazitelnej służby. W 1878 roku Uniwersytet Kazański wybrał go na członka honorowego. Na Uniwersytecie Warszawskim został uhonorowany z okazji pięćdziesięciolecia swojej działalności naukowej i administracyjnej podczas nadzwyczajnego posiedzenia Rady Uniwersyteckiej. Miało to miejsce 25 maja 1878 roku.

Józef Kowalewski zmarł 7 listopada 1878 roku (26 października 1787 roku według kalendarza juliańskiego).

Materiały Kowalewskiego zachowały się na Uniwersytecie Wileńskim, w Instytucie Rękopisów Orientalnych w St. Petersburgu i Państwowym Archiwum Republiki Tatarstanu w Kazaniu.

Bibliografia:

Bartoszewicz K., Ostatnie dni Szkoły Głównej, „Tygodnik Ilustrowany” 1923, nr 32-38, s. 40-41.

Bieliński J., Uniwersytet Wileński, T. III, , Kraków 1899-1900, s. 424-428.

Chlebowski B., Święcicki J.A., Kowalewski Józef, w: Szkoła Główna Warszawska, T. I, Kraków 1900, s. 137-142.

Kałużyński S., Kowalewski Józef Szczepan (1801-1878), w: Polski słownik biograficzny, Warszawa 1969, s. 525-528.

Kotwicz W., Józef Kowalewski. Orientalista (1801-1878), Wrocław 1948.

Kowalewski O., Katalog sanskrytskim, mongolskim, tibetskim, mańczżurskim i kitajskim knigam i rukopisjam w biblioteke imp. Kazanskogo uniwersiteta nachodiaszczimsja, , Kazań, 1834.

Poljanskaya O.N., Mongolowedenije w Rosii perwoj połowiny XIX weka, Izdatel’stwo Burjatskogo gosuniwersiteta, Ułan-Ude 2019.

Tulisow J., Walejew R.M., Osnownyje etapy żizni O.M. Kowalewskogo: Wil’njus, Kazan’, Warszawa, w: Mongolowed O.M. Kowalewskij: Biografija i nasledie (1801–1878), Kazań 2004, s. 95–138.

Uspienski W.L., Kollekcija O.M. Kowalewskogo w sobranii wostocznych rukopisej i ksilografow biblioteki Sankt-Ptetesburgskogo Uniwersiteta, w: O.M. Kowalewski: Biografija i nasledije (1801-1878), Kazań 2004, s. 231-250.

Uspienski W.L., Josef Kowalewski and Minjul Hutugtu (1789-1839), „Oriental Studies, Proceedings of the International Conference of Oriental Studies”, A. Bareja-Starzyńska, M. Mejor (red.), „Rocznik Orientalistyczny”, T. LXII, z.1, Warszawa 2009, s. 222-227.

Walejew R.M., Kul’ganek I.W., Rossija – Mongolia – Kitaj. Dnewniki mongoloweda O.M. Kowalewskogo 1830-1832 gg., Izdatel’stwo «Taglimat», Kazań, Sankt Peterburg 2005-2006. 

Walejew R.M., Żukow, W. Ju., Kul’ganek I.W., Martynow D.E., Poljanskaja O.N., Biografija i naucznoje nasledije wostokoweda O. M. Kovalewskogo, Sankt Petersburg, Kazań 2020.

Mapa