Józef Gosławski - architekt, który nauczył bakijski kamień śpiewać

Opracowanie: dr Kinga Nettmann-Multanowska

location_on Mapa szczegółowa

Baku. Pierwsze skojarzenie z miastem to często powieść „Przedwiośnie” Stefana Żeromskiego. Odległy od Polski Półwysep Apszeroński nad Morzem Kaspijskim, a tam rodzinne miasto Cezarego Baryki. Miasto krwawej rewolucji 1917 roku. Józef Gosławski, architekt, przybyły do Baku w czasach jego prosperity, gdyby żył miałby wtedy 52 lata. „Paryż Kaukazu”, Baku belle epoque, które współtworzył, stało w ogniu. Przez lata, aż do przedwczesnej śmierci na suchoty, był jego miejskim architektem. Autorem wielu okazałych gmachów, rezydencji i domów mieszkalnych, często zamawianych przez bogaczy. Za życia Gosławskiego złoto miało w Baku kolor czarny – tryskającej z ziemi ropy. W czasach naftowej gorączki, na przełomie XIX/XX w., to tu rosły fortuny rodów Noblów, Rotszyldów, Tagijewów, czy Muchtarowów. Baku tego czasu to wielki plac budowy. Blichtr i splendor reprezentacyjnych ulic i skrajna bieda „czarnego miasta” pól naftowych.

Miasto czarnego złota

W dynamicznie rozwijającym się na przełomie XIX/XX wieku Baku, spotkały się wielkie kultury – Orientu i Europy, i wielkie religie – islam i chrześcijaństwo. Miasto oraz społeczeństwo przeżywały niezwykłą przemianę w sensie kulturowym i etnicznym. W tym wielonarodowym tyglu nie brakowało Polaków – zesłańców – uczestników antycarskich zrywów, ale i przybyłych dobrowolnie w poszukiwaniu możliwości zarobkowania. Nawet szkoły techniczne w Rosji, jak Petersburski Instytut Cywilnych Inżynierów im. Mikołaja I (ros. Петербургски институт гражданских инженеров имени Николая I), kierowały swoich dyplomantów do Baku, które pilnie potrzebowało fachowców. W efekcie boomu naftowego, który rozpoczął się około 1880 roku, liczba mieszkańców miasta wzrosła prawie pięćdziesięciokrotnie (!) – z 4,5 tysiąca mieszkańców w roku 1826 do 214 679 w roku 1913 (Baghirova, 2018, s. 207). Baku, zanim zostało podbite przez Rosjan, rozwijało się w manierze wschodniej, jako twierdza z pałacem opasana miejskimi murami – Iczeri-szecher (miasto wewnętrzne) i kilka niewielkich osad. Po podboju, z początku było miastem garnizonowym, a na jego kształt największy wpływ mieli wojskowi architekci i inżynierowie. Jednak trzęsienie ziemi, które miało miejsce w 1859 roku w mieście Szemacha, ówczesnym centrum guberni szemachskiej obwodu kaspijskiego, spowodowało przeniesienie administracji carskiej właśnie do Baku (do tego czasu jednego z miast guberni), a wraz z tym wzrost jego znaczenia. Odkrycie bogatych złóż naftowych, a potem zezwolenie władz carskich na zakup roponośnych działek przez przedsiębiorców (1872; wcześniej mogli je jedynie dzierżawić od państwa), a także zrównanie statusu obywateli imperium i „obcego kapitału” w prawach do czerpania zysków z wydobycia (Baghirova, 2018, s. 205), uczyniło z Baku eldorado. Miasto rozbudowywało się w zawrotnym tempie. Ceny działek budowalnych osiągały astronomiczne wartości. Władze miasta przyjmowały architektów niejako „od ręki”. Nie było czasu na uzupełnianie dokumentacji czy gromadzenie teczek personalnych (w przyszłości trudno więc będzie ustalić autorstwo czy szczegóły z życia projektantów wielu budynków; Fatullaev-Figarov, 2013, s. 291). Królował chaos. Architekci, schlebiając gustom zamawiających, projektowali jak bądź – bez stylu i wyczucia estetyki. Z różnym skutkiem podejmowane były pierwsze próby stworzenia planów regulacyjnych. I właśnie do takiego miasta, oferującego szybką karierę i majętnych zleceniodawców, skierowany został młody, obiecujący architekt, Józef Gosławski, absolwent uczelni w Petersburgu.

Kariera młodego architekta

Józef Gosławski (ros. Иосиф Викентьевич Гославский), urodził się „w guberni warszawskiej”, jak podają źródła rosyjskojęzyczne. Źródła polskojęzyczne uściślają miejsce jego urodzenia – w Warszawie, wówczas stolicy Królestwa Polskiego (Kongresówki), w 1865 roku, w rodzinie szlacheckiej. Na studia wyjechał do Petersburga. Był pilnym i zdolnym studentem, co nie uszło uwadze uczelnianego senatu, który umieszczał go w spisach najlepszych słuchaczy. Pracował krótko w Budowalnym Komitecie Technicznym Ministerstwa Spraw Wewnętrznych (ros. Строительный Технический Комитет Министерства Внутренних Дел), instytucji o wielkim prestiżu. W tym też czasie był asystentem architekta Antoniego Nowickiego (ros. Антон Юлианович Новицкий; 1839-1900) przy budowie warsztatów i hangarów w Bałtyckich Zakładach Okrętowych (ros. Балтийский судостроительный завод). Rok później, w 1891 roku, z polecenia Komitetu, przybył do Baku by nadzorować budowę Soboru Aleksandra Newskiego, inwestycji, którą interesował się sam car Aleksander III. Zaszczycił zresztą swoją obecnością uroczystość poświęcenia świątyni w 1888 roku (ukończonej w 1898 roku; zburzonej przez bolszewików w latach 1931-1936). Tylko dwa miasta w całym imperium – Moskwa i Petersburg – mogły poszczycić się posiadaniem świątyni podobnej urody, wielkości (miała pomieścić 1700 wiernych) i majestatu (jej kopuły pokrywało czyste złoto). Autorem projektu bakijskiej świątyni był były wykładowca Gosławskiego, bakijczyk, architekt, akademik Robert Robertowicz Marfeld (ros. Роберт Робертович Марфельд; 1852-1921). Gosławski otrzymał od projektanta jedynie poglądowe rysunki i na ich podstawie, niemal samodzielnie, opracował potrzebną dokumentację techniczną, obmyślając starannie samo wykończenie i ornamentykę. W uznaniu jego zasług i talentów, choć budowa trwała, w kolejnym roku (1892), został mianowany architektem miasta. Miał jedynie 27 lat. Funkcję tę pełnił aż do przedwczesnej śmierci. Po nim, tekę architekta miejskiego objęli kolejno dwaj inni Polacy – Kazimierz Skórewicz (1904-1907) i Józef Płoszko (1907-1910). Co również warte odnotowania, burmistrzem miasta w latach 1882-1893, czyli w czasie, gdy Goławski przybył do Baku, był inny Polak, urodzony na Wileńszczyźnie, Stanisław Despot-Zenowicz (1833/1935-1900), a fachowcy polskiego pochodzenia odnosili spektakularne sukcesy w przemyśle naftowym – m.in. inżynierowie-wynalazcy: Witold Zglenicki (1850-1904) i Paweł Potocki (1879-1932). Można więc bez zbytniej przesady stwierdzić, że oblicze „nowego” Baku, kaukaskiej metropolii, w tym krytycznym dla miasta momencie, kształtowali w dużej mierze specjaliści o polsko brzmiących nazwiskach. Niestety, Gosławski, cierpiący na gruźlicę (której nabawił się jeszcze w czasie studiów), zmarł w styczniu 1904 roku, mimo wysiłków lekarzy i znacznych sum łożonych na jego leczenie przez oddanego mu, niegdysiejszego zleceniodawcę – Hadżi Zejnałabdina Tagijewa (1838-1924). Architektowi nie udało się dokończyć ostatniego, monumentalnego projektu, budynku Dumy (Rady Miejskiej; dokończyli go Kazimierz Skórewicz i Józef Płoszko). Zdążył jeszcze wysłać na tereny Królestwa Polskiego żonę z dwójką dzieci; trzecie, najmłodsze, pozostało w Baku, pod opieką jego siostry, która trwała przy nim do jego śmierci. W dostępnych źródłach brak jest informacji o żonie Gosławskiego. Mało też wiadomo o późniejszych losach jego najbliższej rodziny. Informacje są szczątkowe, jak ta, że jego najmłodsza córka, Łucja, była malarką. Zmarła w trakcie blokady Leningradu podczas II wojny światowej (za: Muzeum Gosławskiego…). W Baku do dziś mieszkają jedynie dalecy krewni architekta.

Liryk kamienia

Gosławski, architekt miejski, czynił wysiłki by opanować budowalny bezład i samowolę, nadać miastu styl i wyznaczyć standardy budowlane. Jakby przeczuwając nachodzącą śmierć, tworzył szybko, pracował niestrudzenie. W latach jego kadencji powstały budynki, które nadały miastu charakter, czerpiące z różnych stylów architektury Wschodu i Zachodu, tworzące to, co dziś określa się mianem „romantyzmu bakijskiego”, albo „stylu romantyczno-narodowego”. Sam Gosławski, zwolennik architektury klasycznej, doceniał piękno i wagę miejscowej tradycji architektonicznej. Uwzględniał miejscowe uwarunkowania kulturowe i przyrodniczo-klimatyczne. Wykorzystywał dekoracyjność miejscowych materiałów, w szczególności wapienia, a do pracy przy swoich projektach pozyskiwał najlepszych kamieniarzy, mistrzów wschodniej sztuki dekorowania. Sam projektował detale wystroju wnętrz, nie stronił przy tym od ornamentyki wschodniej – „stylu orientalnego” – inspirowanego architekturą miejscową i arabską: dekoracji geometrycznej i roślinnej, czy filigranowej snycerki. „Gosławski był artystą subtelnym, prawdziwym lirykiem kamienia i w projektowanych budynkach dążył do osiągnięcia niemal muzycznej harmonii” – pisze Szamil Fatułłajew-Figarow (2004, s. [25]) badacz architektury Baku, opisując jego poszczególne dzieła, w przypadku których, wydaje się, że „kamień śpiewa”. Ówczesna prasa określała go jako „kaukaskiego Rastrellego”, porównując go do Bartolomeo Rastrellego (1700-1771), nadwornego architekta rosyjskich carów (autora m.in. Pałacu Zimowego w Petersburgu). I to nie podobieństwo stylów stoi za tym porównaniem, bo tworzyli w sposób odmienny, ale raczej ogromny autorytet samych architektów, nadający ton sposobowi budowania epoki, w której przyszło im żyć. W pośmiertnym pożegnaniu Gosławskiego zapisano, że wprowadził do architektury Baku takie elementy artystyczne, „które zmuszają jego kolegów architektów do poszukiwania najlepszych pomysłów i sposobów ich realizacji, zaś mieszkańców do stawiania [im] większych wymagań estetycznych” (I.W. Goslawskij (1865-1904), „Zodczij” nr 8, 1904, s .93; przekł. autorki).

Spotkanie architekta i filantropa

Gosławski miał szczęście do zleceniodawców. Jednym z nich, z którym połączyła go wieloletnia przyjaźń, był miejscowy krezus – przedsiębiorca i filantrop, syn szewca – Hadżi Zejnałabdin Tagijew, który czerpał zyski z przemysłu lekkiego. Rozwinął go w oparciu o dostępne na miejscu ropę (energia) i bawełnę (surowiec). Produkował na rynek wewnętrzny rosyjskiego imperium. Handlował z Iranem i Azją Środkową. Tagijew, mecenas i świadomy obywatel Baku, starał się, jak Gosławski, zmieniać miasto na lepsze. Zamawiał dla siebie (rezydencję na ul. Gorczakowskiej tzw. Pałac Tagijewa, czy podmiejską willę w nadmorskiej osadzie Mardakan), ale i dla miasta – gmachy użyteczności publicznej i budynki szkolne. Inwestycje przedsiębiorcy znacząco zmieniły miasto. Co więcej, wpłynęły na poprawę warunków życia robotników fabrycznych. Był bowiem pierwszym w Azerbejdżanie przemysłowcem, który, poza architekturą przemysłową, tworzoną przy udziale Gosławskiego (przędzalnie i tkalnie fabryki włókienniczej w osadzie Zych na przedmieściach Baku), budował osiedla pracownicze.

Gosławskiemu – Poczta Polska

Pomnikowe dzieła zapewniły Gosławskiemu nieśmiertelność w Azerbejdżanie. W Polsce, upamiętnieniu jego dokonań i popularyzacji jego postaci ma służyć m.in. znaczek pocztowy –pierwszy z serii „Polacy Światu” – wyemitowany przez Pocztę Polską (2022), przy współpracy z Ministerstwem Spraw Zagranicznych RP. W komunikacie Poczty Polskiej czytamy: „Na znaczku przedstawiono gmach Rady Miejskiej w Baku autorstwa Józefa Gosławskiego. Ten monumentalny 3‑kondygnacyjny budynek o cechach architektury barokowej i klasycystycznej do dziś uważany jest za najlepszy obiekt administracyjny w stolicy Azerbejdżanu i najważniejszy projekt polskiego architekta” (za: Poczta Polska…). To ostatni, niedokończony budynek jego autorstwa, którego budowa trwała cztery lata, a władze miasta wydały na nią zawrotną sumę 400 tysięcy carskich rubli. Znaczkowi towarzyszy okolicznościowa koperta z wizerunkiem architekta, z czasów kiedy pracował w Baku (jedno z jego nielicznych zachowanych zdjęć).

 

Najważniejsze realizacje (na podstawie: Fatułłajew-Figarow, 2004, s. [24]):

– budynek bakijskiej Dumy (Rady Miejskiej) przy ulicy Nikołajewskiej 4 (obecnie Istigłalijat 4), lata 1899-1900-1904;

– budynek Bakijskiego Oddziału Imperatorskiego Towarzystwa Technicznego przy ulicy Targowej (obecnie Nizami), lata 1898-99;

– budynek Bakijskiej Szkoły Technicznej przy ulicy Stanisławskiego 20 (obecnie Azadłyg 20), lata 1898-99, [dziś Akademia Naftowa];

– budynek Szkoły dla Dziewcząt Muzułmańskich przy ulicy Nikołajewskiej 8 (obecnie Istigłalijat 8), lata 1898-1901, [dziś Instytut Rękopisów Narodowej Akademii Nauk Azerbejdżanu i muzeum poety Husejna Dżawida];

– pałac Tagijewa przy ulicy Gorczakowskiej 4 (obecnie Tagijewa 4), lata 1893-1902, [obecnie Muzeum Historii Azerbejdżanu];

– budynek teatru Tagijewa (wspólnie z Pawłem Kognowickim) przy ulicy Merkuriewskiej, lata 1899-1900-1904, [zburzony];

– fabryka włókiennicza Tagijewa w osadzie Zych na Półwyspie Apszerońskim, lata 1896-99;

– willa Tagijewa we wsi Mardakan na Półwyspie Apszerońskim, lata 1893-95, [dziś na terenie ogrodu botanicznego];

– trójkondygnacyjny dom mieszkalny Melikowa przy ulicy Woroncowskiej 19 (obecnie Safarły 19), lata 1893-95-97;

– trójkondygnacyjny dom mieszkalny przy ulicy Nikołajewskiej 5 (obecnie Istigłalijat 5), lata 1894-95;

– trójkondygnacyjny dom mieszkalny przy ulicy Nikołajewskiej 7 (obecnie Istigłalijat 7), lata 1893-95;

– dwukondygnacyjny dom mieszkalny Tagijewa przy ulicy Pocztowej 70 (obecnie Tagizade 70), lata 1893-95.

 

Bibliografia i źródła:

Materiały drukowane:

Baghirova Irada, Baku as a crosscultural center in the 19th – early 20th centuries, „Khazar Journal of Humanities and Social Sciences”  [Special Issue 2018], Khazar University Press, Baku 2018, s. 203-223.

Chodubski Andrzej, Polacy w Azerbejdżanie, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2004.

Fatułłajew-Figarow Szamil (Sejfuła ogły Fatułłajew Szamil), Architekci polscy w Baku. Józef Gosławski, „Architektura” 1969, nr 6, s. 225-226.

Fatullaev-Figarov Shamil, Architects of Baku late 19th – early 20th centuries, Union of Architects of the Azerbaijan Republic, Baku 2013.

Fatułłajew-Figarow Szamil, Twórczość polskich architektów w Baku (oprac. Wojciech Górecki), Ambasada RP w Baku, Baku 2004.

Górecki Wojciech, Polskie miejsca w Azerbejdżanie, Ambasada RP w Baku, Baku 2012.

Ibrahimov Nazim, Köhnə Bakı/ Старый Баку/ Old Baku, Wydawnictwo „Azerbejdżan”, Baku 1997.

I.W. Goslawskij (1865-1904), „Zodczij” („Зодчий”) nr 8, 1904, s. 93

Mustafajewa Rugia Elczyn Gyzy, Rola polskich architektów w kształtowaniu architektury miasta Baku na przełomie XIX i XX wieku, przekł. Stanisław Filipczak, Ambasada Azerbejdżanu w Polsce i Instytut Adama Mickiewicza, Warszawa 2014.

Polacy Światu. Znani nieznani, Ministerstwo Spraw Zagranicznych RP, Warszawa 2020.

The Polish Legacy in Baku and Beyond [Azerbaijan. Take Another Look], Azerbaijan Tourism Board, Baku 2020.

 

Materiały internetowe:

Fatułłajew-Figarow Szamil, 2020, Twórczość polskich architektów w Baku,

http://www.azembassy.pl/polscy-architekci-w-baku/ [dostęp 30.07.2022]

Fatułłajew-Figarow Szamil, Józef Gosławski (1865 -1904), http://www.polonia-baku.org/pl/goslawski.phtml [dostęp 2.08.2022]

Gejdarova S., Gosławskij Iosif Wikentiewicz – architektor (Наш Баку/ Our Baku, Гославский Иосиф Викентьевич – архитектор); https://tiny.pl/wqnb5 [dostęp 2.08.2022]

Gosławskij Iosif Wikentiewicz (Гославский, Иосиф Викеньтевич), Wikipedia.ru, https://tiny.pl/wqnbr [dostęp 2.08.2022]

Józef Gosławski (architekt) – Józef Gosławski (architect), https://www.no-regime.com/ru-pl/wiki/J%C3%B3zef_Gos%C5%82awski_(architect) [dostęp 2.08.2022]

Muzeum Gosławskiego w prywatnym mieszkaniu Trofimowych-Chomickich, http://www.polonia-baku.org/pl/goslawski.phtml [dostęp 2.08.2022]

Poczta Polska we współpracy z MSZ wyemitowała znaczek „Polacy Światu”, https://media.poczta-polska.pl/pr/723059/poczta-polska-we-wspolpracy-z-msz-wyemitowala-znaczek-polacy-swiatu [dostęp 2.08.2022]

Polscy architekci – sławni i nieznani. Strona o polskich architektach pracujących na rozległych terenach Imperium Rosyjskiego w XIX i początkach XX wieku, https://polscyarchitekci.wordpress.com/galeria-jozef-goslawski-baku/ [dostęp 30.07.2022]

 

Ważniejsze upamiętnienia:

Powrót Chopina (ros. Возвращение Шопена), reż. Zia Szyhliński, film dokumentalny, 1998, Azerbejdżan [autor opowiada o dziełach architektonicznych Gosławskiego poprzez muzykę Chopina]

Prywatne Muzeum Józefa Gosławskiego w mieszkaniu rodziny Trofimowych-Chomickich przy ul. Mirzy Ibrachimowa 11 w Baku, niegdyś domu architekta. W 2008 roku Pierwsza Dama RP Maria Kaczyńska odsłoniła tablicę poświęconą Gosławskiemu. Napis na tablicy głosi: „Tu w latach 1902-1904 mieszkał wybitny polski specjalista, główny architekt miasta Baku Józef Gosławski”.Tablica pamiątkowa na ul. Polskich Architektów w Baku. Ulica nosi to miano od 2019 roku, kiedy to odbyło się uroczyste odsłonięcie tablicy pamiątkowej poświęconej czterem bakijskim architektom polskiego pochodzenia: Józefowi Gosławskiemu, Kazimierzowi Skórewiczowi, Józefowi Płoszko i Eugeniuszowi Skibińskiemu. Tablicę odsłonili wspólnie prezydent Republiki Azerbejdżanu Ilham Alijew i Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej Andrzej Duda.

Seria Polacy Światu – znaczek i koperta okolicznościowa wydane w 2022 roku przez Pocztę Polską (we współpracy z Ministerstwem Spraw Zagranicznych RP)

Polskie Dziedzictwo w Azerbejdżanie – zwiastun zapowiadający serię filmów na kanale YouTube Ambasady RP w Baku, 2021  [https://www.youtube.com/watch?v=Ht03oIIJmkA&t=69s]

Rada Miejska w Baku – film z serii Polskie Dziedzictwo w Azerbejdżanie, 2021 [https://www.facebook.com/PolishEmbassyBaku/videos/baku-city-hall/680454226575831/]

Dawna Szkoła dla Dziewcząt Muzułmańskich w Baku – film z serii Polskie Dziedzictwo w Azerbejdżanie, 2021

[https://www.youtube.com/watch?v=lmemU1za4ik]

Perły polskiego dziedzictwa w Azerbejdżanie, wystawa fotograficzna w Oranżerii w Łazienkach Królewskich w Warszawie, 2022

Polish Legacy in Baku and Beyond – broszura turystyczna prezentująca polskie ślady w Baku  [https://azerbaijan.travel/polish-heritage-in-baku-walking-tour]

Mapa

Miejsce urodzenia


Warszawa, Polska

Studia inżynierskie, praca w Budowalnym Komitecie Technicznym Ministerstwa Spraw Wewnętrznych


Petersburg, Rosja

Praca architekta i budowniczego, 1891-1904; miejski architekt, 1892-1904; miejsce śmierci


Baku, Azerbejdżan

Budynek Dumy (Rady Miejskiej) zaprojektowany przez Gosławskiego, ukończony po jego śmierci, 1899-1904


Bakı Şəhəri İcra Hakimiyyəti, Baku, Azerbejdżan

Dawny budynek Bakijskiego Oddziału Imperatorskiego Towarzystwa Technicznego przy ulicy Targowej (obecnie Nizami), 1898-1899


90a Nizami St, Baku, Azerbejdżan

Dawny budynek Bakijskiej Szkoły Technicznej przy ulicy Stanisławskiego 20 (dziś Azadłyg 20), 1898-1899. Obecnie siedziba Akademii Naftowej


20 Azadliq Ave, Baku, Azerbejdżan

Dawny budynek Szkoły dla Dziewcząt Muzułmańskich przy ulicy Nikołajewskiej 8 (obecnie Istigłalijat 8), 1898-1901. Dziś Instytut Rękopisów Narodowej Akademii Nauk Azerbejdżanu i muzeum poety Husejna Dżawida


Keçmiş Tağıyev Qızlar Məktəbi (Əlyazmalar İnstitutu), İstiqlaliyyət, Baku, Azerbejdżan

Pałac Tagijewa przy ulicy Gorczakowskiej 4 (obecnie Tagijewa 4), 1893-1902. Obecnie Muzeum Historii Azerbejdżanu


Milli Azərbaycan Tarixi Muzeyi, Haji Zeynalabdin Taghiyev Street, Baku, Azerbejdżan

Budynek fabryki włókienniczej Tagijewa w osadzie Zych na Półwyspie Apszerońskim, 1896-1899


Półwysep Apszeroński, Baku, Azerbejdżan

Willa Tagijewa we wsi Mardakan na Półwyspie Apszerońskim, lata 1893-1895. Dziś na terenie ogrodu botanicznego


Mardakan, Azerbejdżan

Trójkondygnacyjny dom mieszkalny Melikowa przy ulicy Woroncowskiej 19 (dziś Safarły 19), 1893-1897


19 İslam Səfərli, Baku, Azerbejdżan

Trójkondygnacyjny dom mieszkalny przy ulicy Nikołajewskiej 5 (obecnie Istigłalijat 5), 1894-1895


5 İstiqlaliyyət Küçəsi, Baku, Azerbejdżan

Trójkondygnacyjny dom mieszkalny przy ulicy Nikołajewskiej 7 (obecnie Istigłalijat 7), 1893-1895


7 İstiqlaliyyət Küçəsi, Baku, Azerbejdżan

Dwukondygnacyjny dom mieszkalny Tagijewa przy ulicy Pocztowej 70 (obecnie Tagizade 70), 1893-1895


70 Eldar Tağızadə küçəsi, Baku, Azerbejdżan