Jan Szczepanik - zapomniany wynalazca, polski Edison

Opracowanie: dr Arkadiusz Stanisław Więch

Jan Szczepanik urodził się 13 czerwca 1872 roku w niewielkiej miejscowości Rudniki nieopodal Mościsk (obecnie Ukraina). Był nieślubnym dzieckiem Marianny Szczepanik, pierwsze lata życia spędził z matką w rodzinie jej brata, pracownika kolei Ludwika Szczepanika. Kiedy skończył trzy lata, przeprowadzili się do Krosna, gdzie siostrzeńca przygarnęła siostra Marianny, Salomea, która wraz z mężem Wawrzyńcem Gradowiczem wychowywała go jak rodzonego. Matka poślubiła tymczasem Ludwika Panka z Zaręcina. Przyczyny takiego obrotu spraw nie są znane, można się jedynie domyślać, że młoda panna z nieślubnym dzieckiem nie wzbudzała powszechnej sympatii, zaś mieszkający w pobliżu Gradowiczowie otoczyli chłopca prawdziwą opieką. Nawiasem mówiąc, niedługo później przysposobili także najmłodszą córkę wspominanego Ludwika Szczepanika. Pomimo tych zawirowań dzieciństwo upływało bohaterowi niniejszego tekstu spokojnie i pośród kochających osób.

Edukacja

W latach 1878–1885 Jan Szczepanik uczęszczał do krośnieńskiej szkoły wydziałowej. Nauka nie nastręczała mu problemów, wręcz przeciwnie – stanowiła rozrywkę, pobudzała wyobraźnię i rozwijała liczne zainteresowania. Był to czas sprzyjający zawieraniu przez Janka przyjaźni na całe życie, między innymi z Franciszkiem Pikiem (1871–1930, ps. Mirandola, znanym literatem i tłumaczem) oraz Eugeniuszem Romerem (1871–1954, kartografem). Pod jego bacznym okiem przerabiali zabawki, konstruowali różnego rodzaju maszyny, eksperymentowali z prochem strzelniczym, a nawet urządzali tajne ekspedycje, o których po latach Romer napisał: „[…] rekordem w tej mierze była wyprawa do Odrzykonia, którą zorganizowałem w tajemnicy przed rodzicami, dosłownie uwodząc ze sobą «panicza» pierwszej klasy krośnieńskiej Franka Pika i jego nieodłącznego towarzysza Jasia Szczepanika. Nasza próba ocalenia «królów zamczyska» skończyła się po pierwszym noclegu w piwnicach ruin interwencją władz gminnych, które, zdaje mi się, zadowoliły się naszym przyrzeczeniem, że do domu rodziców dobrowolnie powrócimy”.

Edukację gimnazjalną rozpoczął Jan Szczepanik w pobliskim Jaśle, jednak zakończył ją na czwartej klasie wskutek całkowitego braku talentu do języków klasycznych. Dyrekcja poszła mu jednak na rękę – otrzymał z greki ocenę dostateczną, pod warunkiem, że zmieni szkołę. W ten sposób znalazł się w Seminarium Nauczycielskim w Krakowie, które ukończył w 1892 roku. Uczył w szkołach ludowych, kolejno w Potoku, Lubatówce i Korczynie. Został zapamiętany jako nauczyciel, który „zawsze coś obliczał, notował, często chodził zamyślony. Zdarzały się przypadki, że podczas lekcji […] nagle wybiegał ze szkoły do domu […], przynosił do klasy jakieś broszurki czy notatki i zagłębiał się w ich treść, nie interesując się zupełnie nauką”. Co ciekawe, perypetie Szczepanika jako wiejskiego nauczyciela opisał kilka lat później Mark Twain w króciutkim opowiadaniu The Austrian Edison Keeping School Again [Austriacki Edison ponownie w szkole].

Wynalazca

Kariera Jana Szczepanika w edukacji nie trwała długo; techniczny umysł poszukiwał niszy, którą mógłby się zająć. Szczególnym zainteresowanie darzył znajdujące się w nieodległym od Krosna Korczynie warsztaty tkackie, nad których unowocześnieniem zaczął pracować jeszcze jako nauczyciel. W 1896 roku dzięki pomocy Korczyńskiego Towarzystwa Tkaczy wyjechał do Krakowa, gdzie podjął pracę w należącym do towarzystwa sklepie z aparatami fotograficznymi. Zapewne tam spotkał Ludwika Kleinberga, który zorientowawszy się, że ma do czynienia z nieprzeciętnym talentem, został jego mecenasem. W 1898 roku Jan Szczepanik udał się do Wiednia, w którym już bez reszty mógł poświęcić się wynalazczej działalności. Wraz z wspomnianym już Kleinbergiem i Franzem Habrichem założył Société des Inventions Jan Szczepanik & Cie. Osiągnięciami jego pracowni bardzo szybko zaczęła interesować się prasa. Korespondent „Wiener Tageblatt” donosił w 1901 roku: „Przy każdym zwiedzaniu zakładu potęguje się zachwyt nad genialnością «austriackiego Edisona», jak się już jego zwie powszechnie. W trzech dziedzinach Szczepanik osiągnął zdumiewające rezultaty: w przemyśle tkackim, w optyce i elektronice”. W latach 1896–1906 opatentował szereg wynalazków z zakresu tkactwa, które wpłynęły na rozwój przemysłu włókienniczego. Dzięki nim zyskał rozgłos, sławę, a przede wszystkim stabilną sytuację finansową. Tak zwany system tkacki Szczepanika, jak ogólnie określić można składające się na niego wynalazki, obejmował: maszynę tkacką jego konstrukcji, zautomatyzowanie produkcji szablonów tkackich dzięki zastosowaniu metody fotograficznej, wykonywanie wzorów przez maszynę elektryczną, nowatorski system pracy maszyny żakardowej, metodę umożliwiającą produkcję wielobarwnych tkanin dekoracyjnych oraz opatentowanie tkaniny światłoczułej stosowanej w produkcji gobelinów metodą fotograficzną. Te ostatnie były nie tylko znacząco tańsze w produkcji, ale także zyskały rozgłos. W 1898 roku Szczepanik wykonał metodą fotograficzną gobelin Apoteoza, dla uczczenia 50-lecia panowania cesarza Franciszka Józefa I, i osobiście przekazał go dostojnemu jubilatowi. Co ciekawe zastosowanie maszyny Szczepanika do tkania gobelinów wywołało we Francji demonstracje obawiających się utraty pracy robotników.

Z innych wynalazków warto wymienić kamizelkę kuloodporną, zwaną „pancerzem Szczepanika”, zaprojektowaną w 1901 roku, wykorzystywaną w tamtych czasach do chronienia koronowanych głów. W 1902 roku (a także jeszcze kilkukrotnie, w kolejnych latach) ocaliła ona życie władcy Hiszpanii królowi Alfonsowi XIII, który w uznaniu zasług odznaczył Jana Szczepanika Orderem Izabeli Katolickiej. Wielką estymą darzył Polaka również car Rosji Mikołaj II, na którego zaproszenie nasz bohater przybył do Petersburga. Car postanowił nadać mu Order Świętej Anny, którego ten jednak nie przyjął. Wówczas imperator przekazał mu złoty zegarek z kopertą wysadzaną brylantami, a jego narzeczonej broszkę ozdobioną brylantami i szafirami.

Zainteresowanie fotografią i coraz to lepsze aparaty sprawiły, że Szczepanik podjął próbę przekazywania obrazów na odległość. Na skonstruowany w tym celu telektroskop uzyskał stosowny patent. Publiczny pokaz odbył się w Wiedniu. Udoskonalone urządzenie zostało zaprezentowane jako telefot w 1900 roku na Wystawie Światowej w Paryżu, a Jan Szczepanik stał się tym samym pionierem telewizji.

Jego głośne na całym świecie wynalazki przysparzały Szczepanikowi zainteresowania także w kręgach literackich. Jego pracownię zwiedzała Gabriela Zapolska, a z „galicyjskim Edisonem” spotkał się przybyły specjalnie w tym celu do Wiednia Mark Twain.

Przemyska twierdza

Sława, rozpoznawalność i zwolnienie z obowiązku służby wojskowej nie były jednak dla austriackich urzędników wystarczającymi argumentami, by nie powołać Jana Szczepanika do jej odbycia. Jego talenty i doświadczenie sprawiły, że w 1901 roku skierowano go do jednej z największych i najważniejszych twierdz monarchii habsburskiej, a mianowicie do Przemyśla. Można przypuszczać, że stało się tak, ponieważ miano nadzieję na wykorzystanie wynalazczego geniuszu do unowocześnienia warowni. Szczepanik pracował tam, między innymi, nad telefonem iskrowym czy karabinem automatycznym. Nie oddawał się jednak wyłącznie eksperymentom – równie mocno zaangażował się w życie społeczne i towarzyskie miasta. Bywał zarówno na odczytach naukowych, jak i na charytatywnych balach, na których spotykała się lokalna socjeta. Wtedy zapewne poznał Wandę Dzikowską, córkę miejscowego lekarza Zygmunta Dzikowskiego, z którą się zaręczył. W 1902 roku został przeniesiony do Wiednia, a 8 listopada tegoż roku w Tarnowie, do którego przeprowadziła się familia Dzikowskich, pojął wybrankę za żonę. Doczekał się pięciorga dzieci, czterech synów: Andrzeja, Zbigniewa, Bogdana, Bogusława, i córki Marii. Bardzo przeżył śmierć pierworodnego Andrzeja w 1907 roku.

Tarnowskie lata

Małżonkowie początkowo zamieszkali w Wiedniu, jednakże zakończone niepowodzeniem próby promowania wynalazków wpędziły Szczepanika w problemy finansowe, a w efekcie doprowadziły do bankructwa założonego kilka lat wcześniej towarzystwa. W rezultacie, w 1906 roku przeniósł się wraz z rodziną do Tarnowa, gdzie niezrażony wiedeńskim niepowodzeniem wznowił wynalazczą działalność. Było to możliwie nie tylko dzięki wsparciu kochającej żony, ale również jej rodziców, a zwłaszcza finansowej pomocy teścia. W latach 1906–1914 Jan Szczepanik opatentował szereg nowości z zakresu fotografii barwnej, nad którą pracował już wcześniej – nie używał płyt ani papieru fotograficznego, lecz wykorzystywał metodę blaknięcia barw pod wpływem światła. Wymyślił także kamerę filmową dla filmu barwnego oraz przystosowany projektor. Prace nad udoskonalaniem tych pomysłów prowadził do końca życia; stały się one podstawą sukcesu takich światowych potęg fotografii, jak Kodak i Agfa.

Rosnące zainteresowanie jego osiągnięciami sprawiło, że po I wojnie światowej Szczepanik dzielił swój czas pomiędzy Tarnów, w którym pozostała żona z dziećmi, a Berlin, do którego wyjechał i gdzie z powodzeniem kontynuował działalność. Odnoszone na powrót sukcesy i uznanie, jakim znów zaczął cieszyć, dawały nadzieję na lepszą przyszłość dla całej rodziny. Niestety, przerwała je przedwczesna śmierć wynalazcy na skutek, jak się okazało, zawansowanej choroby nowotworowej. Jan Szczepanik zmarł 18 kwietnia 1926 roku. Pochowano go w grobie rodzinnym Dzikowskich na tarnowskim Starym Cmentarzu. Pozostały po nim liczne innowacje potwierdzone blisko setką patentów.

Bibliografia:

Czosnyka Mirosław, Szkolne lata Jana Szczepanika 1878–1902. Uczeń-nauczyciel-wynalazca, [w:] Genialne urodziny. Tarnów gra ze Szczepanikiem. Jubileusz 140. rocznicy urodzin Wynalazcy, Tarnów 2012

Pragłowska Anna, Obrazy i barwy. O wynalazkach i życiu Jana Szczepanika, Tarnów 2012

Więch Arkadiusz, Jan Szczepanik – „polski Edison” związany z Podkarpaciem, „Podkarpacka Historia” 2015, nr 4/5.

Romer Eugeniusz, Pamiętniki, Kraków 1988