Jan Paweł Lelewel - inżynier wojskowy, budowniczy, urbanista, malarz

Opracowanie: prof. dr hab. inż. Jadwiga Laska

Rodzina Lelewelów

Jan Paweł Lelewel urodził się 26 czerwca 1796 roku w Warszawie. Był najmłodszym dzieckiem Karola Maurycego Lelewela herbu własnego, prawnika i skarbnika Komisji Edukacji Narodowej w latach 1778–1794 i Ewy Szeluta-Małynicki herbu Kalwaria. Jego starsi bracia to Joachim – historyk i działacz polityczny, Prot – oficer napoleoński, Józef (żył tylko około 10 lat) oraz siostry – Julianna (żyła około sześciu lat), Marcjanna Marcelina i Marianna. Rodzina Lelewelów w XVIII wieku przeniosła się z Austrii do Prus Wschodnich, w okolice Królewca. Dziadkiem Jana Pawła był Henryk Loelhoeffel de Loewensprung, filozof, absolwent Uniwersytetu Wileńskiego, doktor medycyny i konsyliarz nadworny Augusta III. Ojciec, Karol Maurycy, 18 maja 1775 roku otrzymał polski indygenat i zmienił nazwisko na Lelewel.

Edukacja

W 1805 roku Jan został umieszczony w domu guwernanta Karola Konkowskiego, od którego pobierał nauki. Konkowski wcześniej był także guwernantem starszych braci i miał wielkie zaufanie Lelewelów. Po utworzeniu Księstwa Warszawskiego w Warszawie powstała Szkoła Kadetów, w której Konkowski został profesorem matematyki. Za jego radą młody Jan Paweł został w niej umieszczony w 1809 roku, a już w 1810 roku został przeniesiony do szkoły elewów (Szkoły Elementarnej Artylerii i Inżynierów). Rok później uzyskał stopień starszego sierżanta i odznakę honorową. Po ukończeniu szkoły w 1812 roku wstąpił do dywizji generała Antoniego Amilkara Kosińskiego, która była częścią korpusu generała Jeana-Louisa-Ébénézera Reyniera. Został oddelegowany do pracy przy sztabie generała Reyniera na Wołyniu, gdzie jego zadaniem było kreślenie map i planów. Czynił to z tak wielką gorliwością i rzetelnością, że służba zaliczona została mu tak, jak czynne uczestnictwo w kampanii wojennej.

Po upadku Księstwa Warszawskiego w 1814 roku wrócił do domu rodzinnego.

Oficer inżynier

W 1815 roku został oficerem ze stopniem podporucznika Korpusu Inżynierów, gdzie pełnił funkcję adiutanta francuskiego generała Jeana-Babtiste’aMalleta. Generał Mallet otrzymał szlachectwo polskie i nazwisko Malletski de Grandville. W 1818 roku Lelewel otrzymał stopień porucznika, a w 1822 roku – stopień kapitana. W tej randze służył dziewięć lat, od 1821 roku sumiennie wykonując zlecone obowiązki przy fortyfikowaniu Zamościa (1820–1825), w tym projekt słynnej Nowej Bramy Lubelskiej i Bramy Lwowskiej, a także, od 1826 roku, przy budowie kanału Augustowskiego, gdzie kierował robotami na odcinku od bagien Kurkuł do Niemna. Podejmował się tu najtrudniejszych robót jako tak zwany inżynier wydziałowy. W latach 1826–1827 kierował budową wśród bagien śluzy Swoboda oraz największej wówczas trójkomorowej śluzy Niemnowo. Był skromnym człowiekiem chcącym służyć dobru ogólnemu. W 1820 roku został odznaczony Orderem świętego Włodzimierza. Jednocześnie zajmował się rysowaniem i grafikami. W 1818 roku wykonał techniką litografii pionierskie w Polsce ilustracje do „Dziejów nowożytnych” autorstwa swego brata, Joachima. W 1830 roku zaprojektował most przez Wisłę w Warszawie ze zjazdem z placu Zamkowego i przystanią dla statków handlowych po stronie praskiej. Wydarzenia polityczne nie pozwoliły na realizację projektu, na szczęście plany zachowały się i zjazd od strony placu zamkowego został zrealizowany według tego projektu przez Feliksa Pancera w latach 1844–1946. Gdy wybuchło powstanie listopadowe Lelewel kierował umacnianiem przedmościa praskiego, wybudowane przez niego szańce posłużyły żołnierzom walczącym pod Grochowem, dzięki jego zapobiegliwości mogli też bezpiecznie wycofać się na Pragę. Potem jako komendant reduty kierował nie tylko inżynierią, ale i artylerią, prowadził także działania wywiadowcze. Z niewielką grupą żołnierzy skutecznie przez 10 dni bronił przed Moskalami dostępu do Warszawy od strony Pragi. Otrzymał za to 4 października 1831 roku Krzyż Virtuti Militari i został awansowany do stopnia podpułkownika inżynierii.

Emigracja. Francja

Po upadku powstania opuścił Warszawę i przez kilka miesięcy pozostawał w sztabie naczelnego wodza generała Macieja Rybińskiego, a później dołączył do oddziału utworzonego w Elblągu na Żuławach. W 1832 roku opuścił Elbląg i udał się do Besançon we Francji. Besançon przyjęło około 1000 Polaków, którzy utworzyli swoją radę gospodarczą, do której należał także Jan Paweł Lelewel. Pasjonował się rysunkiem, więc będąc na emigracji, sporządził mapę okolic Warszawy z zaznaczeniem walk i ruchów wojsk pod Wawrem, Grochowem i podczas ataku na Warszawę. Mapa ta była ilustracją do książki Ludwika Mierosławskiego. Wykonał także litografie do opracowania Marcina Tworowskiego dotyczącego wywożonych z Warszawy dzieci. Wziął udział w konkursie na projekt budynku giełdy w Besançon, który z dużym prawdopodobieństwem wygrałby, gdyby się nie wycofał. Został masonem loży Constante amitié lub według innych źródeł – wenty karbonarskiej, a to miało decydujący wpływ na jego udział w 1833 roku w wyprawie do Niemiec dowodzonej przez pułkownika Ludwika Oborskiego. W 1833 roku rewolucyjnie nastawieni studenci z Frankfurtu nad Menem nawiązali kontakt z polskimi emigrantami powstańczymi. Kilkuset polskich oficerów uformowało oddział (Hufiec Święty) i wyruszyło na pomoc frankfurckim powstańcom. Niestety, oznaczało to złamanie przepisów porządkowych Francji. Rebelia skończyła się po kilku godzinach, zanim Polacy zdołali dotrzeć na miejsce, choć w założeniu miała objąć całe Niemcy. Polscy uchodźcy znaleźli się w szczególnie trudnej sytuacji, gdyż nałożono na nich zakaz powrotu do Francji. Utracili w ten sposób środki do życia przyznawane im w formie zasiłków. W tej sytuacji Lelewel i towarzysze postanowili udać się do Szwajcarii i dotarli do kantonu berneńskiego. Lelewel znany z umiejętności dyplomatycznych, otrzymał zadanie przeprowadzenia rozmów z władzami szwajcarskimi w Bernie i Zurychu. Jego argumenty były tak ujmujące i przekonujące, że Szwajcarzy bardzo gościnnie przyjęli Polaków.

Szwajcaria

Podobnie jak w Besançon, w Bernie Lelewel również działał aktywnie w emigracyjnym samorządzie. W 1834 roku z Polakami skontaktował się włoski rewolucjonista Giuseppe Mazzini i przedstawił plan powstania przeciw królestwu Sardynii (powstanie sabaudzkie). Lelewel był jedynym, który się temu pomysłowi sprzeciwił. Zgodnie z jego przewidywaniem wyprawa zakończyła się niepowodzeniem. W efekcie władze szwajcarskie odmówiły Polakom pobytu w Szwajcarii. Podobnie zachowała się Francja. Polscy emigranci zmuszeni byli udać się do Anglii lub Algierii. Lelewel nie brał udziału w wyprawie i uzyskał pozwolenie pobytu we francuskim Orleanie, gdzie wyprosił pozwolenia także dla innych, nawet jeśli byli uczestnikami wyprawy na Sabaudię. W Orleanie rozważał dalsze kroki życiowe, gdy otrzymał od władz kantonu berneńskiego propozycję wykonania projektu osuszenia mokradeł Seelandu. Przedsięwzięcie to było niezwykle ważne dla pięciu kantonów z uwagi na zablokowane połączenia drogowe, zagospodarowanie nowych terenów pod uprawy i pozbycie się toksycznych bagiennych wyziewów. Lelewel długo się zastanawiał nad tą propozycją, ostatecznie w 1834 roku zlecenie przyjął, mając na uwadze, że to może przyczynić się do zatrudnienia jego kamratów do prac technicznych. Wraz dwoma towarzyszami broni przeprowadził rozległe badania terenowe i pomiary, przestudiował wcześniejsze plany i sporządził projekt zawierający 18 planów i opisy. Zainteresowane kantony przyjęły projekt bardzo przychylnie, a Lelewel został w 1837 roku mianowany inżynierem naczelnym przy dyrekcji dróg i mostów kantonu berneńskiego.

Wszystkie znaczniejsze regulacje rzek, modernizacje śluz, dróg i mostów były projektowane i nadzorowane przez Lelewela. Jego dziełem był kanał łączący jeziora Thun i Brienz, śluza na rzece Aare koło Berna, most na rzece Kander, projekt mostu drogowego na Aare. Zmodernizował drogi z Berna do Lucerny i Bazylei. Opracował projekty urbanistyczne rozwoju Berna. Dobrze zarządzał zespołami ludzkimi, czego dowodem były nowatorsko zorganizowane przez niego bardzo sprawne służby inżynierskie w kantonie berneńskim. Znalazło w nich swoje miejsce wielu Polaków, między innymi Aleksander Stryjeński, znany inżynier i kartograf. Zorganizował biuro techniczne, w którym młodzież mogła praktykować pod jego nadzorem. Był także dyplomatą chętnie delegowanym do negocjacji z rządami innych kantonów czy Francją. Niestety wielokrotnie zdarzało się, że projekty Jana Pawła Lelewela były wysyłane do opinii Szwajcarom, którzy dodając jakiś szczegół, sprzedawali projekt jako własny. Taki los spotkał projekt osuszania bagien i projekt mostu na Aare. W czasie życia na emigracji tylko raz miał Jan sposobność spotkać się w Belgii z bratem Joachimem. Intensywna praca w trudnych warunkach, częste wyjazdy powodowały, że Jan miał kłopoty ze zdrowiem. Zmarł 9 kwietnia 1847 roku i został pochowany na cmentarzu w Bernie. Sekcja zwłok wykazała zapalenie woreczka żółciowego.

Ceniony urbanista, utalentowany malarz

Jan Paweł Lelewel był określany przez współtowarzyszy emigracyjnych jako człowiek łagodny, rozsądny, szybki w myśleniu i sądach, spostrzegawczy, w działaniu jednak rozważny, analizujący wszystkie problemy, przewidujący, a nawet wyszukujący trudności, przez co był żartobliwie nazywany pater difficultatum. Miał szczególny dar przekonywania do własnych pomysłów. Mimo wesołego usposobienia rzadko brał udział w zabawach, lubił samotność i pracę, ale jednocześnie to u niego w mieszkaniu zbierali się Polacy na pogawędki przy kartach. Był bardzo szanowany przez Szwajcarów, którzy namawiali go do naturalizacji, a po śmierci wspominany z wielką atencją. Był utalentowanym projektantem, od dziecka lubił także malować pejzaże akwarelami i rysować. Był uczniem Zygmunta Vogla. Swoimi pejzażami konkurował z najlepszymi pejzażystami szwajcarskimi. Nie malował jednak dla pieniędzy, lecz rozdawał swoje prace przyjeżdżającym rodakom. Jan prowadził obszerną korespondencję. Wiele jego listów zachowało się. Jan Paweł Lelewel uznawany jest za najlepszego ilustratora twierdzy zamojskiej. Co ciekawe, tylko część akwarel wiernie oddaje stan rzeczywisty twierdzy, część zaś jest wytworem wyobraźni Lelewela, gdyż przedstawione elementy fortecy nigdy nie powstały, choć zostały ujęte w projekcie. Z powodów finansowych projekt idealnej twierdzy nigdy nie został zrealizowany w całości, za to jej wizję możemy podziwiać na wspaniałych akwarelach zafascynowanego fortyfikacją kapitana Lelewela.

Bibliografia

Batura W., Działalność budowniczych kanału augustowskiego za granicą, http://akklub.pl/aktualnosci/wojciech-batura-o-budowniczych-kanalu-augustowskiego-2/

Czołowski A., Zapomniany fortyfikator Zamościa, Zamość, 1938, https://www.sbc.org.pl/dlibra/publication/344619/edition/325590/content

Drogowcy na emigracji, Budownictwo inżynieryjne, http://www.nbi.com.pl/drogowcy-na-emigracji/

Jan Paweł Lelewel, Peoplepill, https://peoplepill.com/people/jan-pawel-lelewel

Jan Paweł Lelewel, Polacy z wyboru, https://www.polenausfreierwahl.de/bohaterowie/biogramy/jan-pawel-lelewel

Jan Paweł Lelewel, Towarzystwo Pamięci Powstania Wielkopolskiego, https://www.xn--meb.pisz.pl/Towarzystwo_Pami%C4%99ci_Powstania_Wielkopolskiego_1918/Jan_Pawe%C5%82_Lelewel

Jan Paweł Lelewel, Wikidata, https://www.wikidata.org/wiki/Q1682109

Jan Paweł Lelewel, Wikimedia commons, https://commons.wikimedia.org/wiki/Category:Jan_Pawe%C5%82_Lelewel

Jan Paweł Lelewel, Wikipedia, https://pl.wikipedia.org/wiki/Jan_Pawe%C5%82_Lelewel

Joachim Lelewel – fotogaleria dzieł wiodących wystawy, Muzeum Narodowe w Krakowie, https://mnk.pl/zbiory/joachim-lelewel-fotogaleria-dziel-wiodacych-wystawy

Kamień, cegła, ziemia, drewno, http://infomaty.zamosc.pl/pl/page/444/#prettyPhoto

Lelewel Jan Paweł (1796–1847) inżynier wojskowy, podpułkownik, Zamościopedia Andrzeja Kędziory, https://www.zamosciopedia.pl/index.php/la-le/item/656-LELEWEL%20JAN%20PAWE%C5%81%20(1796-1847)%20in%C5%BCynier%20wojskowy,%20podpu%C5%82kownik

Lelewel Jan Paweł, Blisko Polski, https://bliskopolski.pl/leksykon/jan-pawel-lelewel/https://bliskopolski.pl/leksykon/jan-pawel-lelewel/

Lelewel Jan Paweł, Giganci Nauki, https://gigancinauki.pl/gn/biogramy/84809,Lelewel-Jan-Pawel.html

Lista nazwisk osób odznaczonych Orderem VIRTUTI MILITARI, https://web.archive.org/web/20171121103600/http://www.stankiewicze.com/vm/vm_l.htm

Minakowski M.J., Karol Maurycy Lelewel von Lowensprung h. wł. [w:] Genealogia potomków Sejmu Wielkiego, http://www.sejm-wielki.pl/b/14.93.7

Nowicki A., Filozofia masonerii: Lelewel [w:] Filozofia Masonerii u progu Siódmego Tysiąclecia, https://wolnomularstwo.pl/filozofia-masonerii-u-progu-siodmego-tysiaclecia/filozofia-masonerii-lelewel/

Orłowski B. (red.), Słownik polskich pionierów techniki, Katowice 1984, s. 118–119.

Orłowski B., Emigracyjne kariery polskich inżynierów, „Mówią wieki” 2017, nr 5/2017 (688), s. 78.

Piłatowicz J., Inżynierowie Polscy w XIX i XX wieku, t. 7, Warszawa 2001, http://bc.pollub.pl/dlibra/doccontent?id=240

Żywot Jana Pawła Lelewela Podpułkownika Inżynierii, Poznań, 1857, https://www.wbc.poznan.pl/dlibra/show-content/publication/edition/148917?id=148917

Mapa