Jan Jonston - polihistor z Szamotuł

Opracowanie: dr Julia Czapla

Jan Jonston, John Jo(h)nston, Johannes Jonstonus – pod tymi formami nazwiska znany jest szkocko-polski lekarz i polihistor, który w pamięci potomnych zapisał się jako autor pierwszego polskiego (acz napisanego po łacinie) kompendium historii naturalnej. Jego życie i dokonania były jednak dużo bogatsze.

Dzieciństwo i młodość

Nasz bohater urodził się w 1603 roku w Szamotułach. Jego ojciec Simon przybył tu wraz z dwoma braćmi ze Szkocji w końcu XVI wieku, a w 1601 roku poślubił Annę Becker. 3 września 1603 roku na świat przyszedł Jan. Wychowanego w kalwińskim domu chłopca wysłano w 1611 roku do prowadzonej przez braci czeskich szkoły w pobliskim Ostrorogu. Po trzech latach rozpoczął naukę w Schönaichianum w Bytomiu Odrzańskim, którą od 1619 roku kontynuował w gimnazjum w Toruniu. Jeszcze w czasie pobytu w Bytomiu zmarli jego rodzice i od tego czasu pieczę nad nastolatkiem sprawował stryj, którego wspierał rektor gimnazjum, Kaspar Dornau. Humanista i lekarz był pierwszym mentorem Jonstona i wydaje się, że zainspirował go do podjęcia studiów medycznych. Po przeniesieniu się do Torunia Jonston trafił pod opiekę dyrektora miejscowej szkoły, filozofa Konrada Grasera. Dzięki niemu młody Jan zainteresował się historią i językiem hebrajskim.

W końcu 1622 roku wyjechał do Szkocji. W styczniu 1623 roku immatrykulował się na Uniwersytecie w St Andrews. Przez następne dwa lata studiował filozofię. Nie zaniedbywał też studiów teologicznych i dalszej nauki hebrajskiego. Swojej pracowitości i wynikom zawdzięczał przyjęcie do elitarnej grupy tuzina królewskich alumnów.

Pierwszy pobyt w Lesznie

W 1625 roku Jonston wrócił do Polski. Wszystko wskazuje na to, że nie miał to być długi pobyt. Zamierzał uporządkować w Szamotułach sprawy rodzinne i szybko wrócić do St Andrews. Panująca wówczas w Wielkopolsce epidemia zatrzymała go jednak na dłużej. Wkrótce przeniósł się do Leszna, gdzie znalazł pracę jako guwerner chłopców z rodziny Korczbok-Zawadzkich.

W Lesznie pozostał trzy lata. W tym czasie nie zaniedbywał własnej pracy naukowej. Opracował swoje pierwsze dzieło – Enchiridion historiae naturalis. Była to encyklopedia świata natury, w której Jonston przedstawił podstawy astronomii (wedle teorii geocentrycznej!), geografii i biologii.

Około 1628 roku Jonston zawarł znajomość, która wpłynęła na dalszy rozwój jego kariery. Wówczas poznał Jana Ámosa Komenskýego – jednego z czołowych reformatorów XVII-wiecznej dydaktyki. Komenský przybył do Leszna z rodziną oraz 17-letnią wizjonerką Krystyną Poniatowską, której przepowiednie upowszechniał. Zwołano konsylium, które miało ocenić ich wiarygodność. Jonston uczestniczył w tej naradzie jako „kandydat medycyny” i opisał wizje Poniatowskiej. Przypisał im nadprzyrodzony charakter, chociaż możliwe, że zrobił to pod wpływem Komenskýego. W późniejszych latach znajomość Jonstona z Komenským przerodzi się w bliską współpracę.

Wędrówki po Europie

Zanim jednak Jonston zbliżył się do braci czeskich, w czerwcu 1629 roku wyjechał z Leszna. Przez Frankfurt nad Odrą, Lipsk i Wittenbergę udał się do Holandii, gdzie podjął studia medyczne – najpierw we Franeker, a od lutego 1630 roku w Lejdzie. Tam przygotował Enchiridion do druku. Kompendium ukazało się w Amsterdamie pt. Thaumatographia naturalis.

Jonston długo w Niderlandach nie zabawił. Wiosną 1631 roku był w Londynie, skąd wkrótce przeniósł się do Cambridge. Tam podjął studia filozoficzno-historyczne. Ich efektem były dwie rozprawy: De quatuor monarchiis (zaginiona) i De Constantia naturae. O stałości natury. Jest to traktat napisany i opublikowany w okresie wielkich niepokojów w Europie. Wyraża tezę, że świat jest niezmienny, a wszystkie obserwowane zmiany są cykliczne. Tekst był niezwykle poczytny i ceniony. Zwrócił na Jonstona uwagę władz uniwersytetu w Deventer, które zaproponowały mu objęcie katedry filozofii.

Jonston odmówił i jeszcze w 1631 roku wrócił do Leszna. Ponownie znalazł zatrudnienie jako wychowawca. W lutym 1632 roku wraz ze swoimi podopiecznymi – Bogusławem Leszczyńskim (synem właściciela Leszna, Rafała), Władysławem Korczbok-Zawadzkim i Władysławem Dorohostajskim wyjechał do Holandii. Kilka miesięcy spędzili we Franeker, a w sierpniu przenieśli się do Lejdy. Jonston ponownie zapisał się na uniwersytet. Niecałe dwa lata później, w kwietniu 1634 roku uzyskał tytuł doktora medycyny, dzięki rozprawie poświęconej gorączce (De febribus).

Jednocześnie w tym czasie – zachęcony przez Komenskýego – zaczął opracowywać podręczniki dla leszczyńskiego gimnazjum. W 1633 roku ukazał się jego podręcznik historii (Sceleton historiae universalis). Już to dzieło pokazuje, jaką rolę powinny – zdaniem i Komenskýego, i Jonstona – pełnić teksty dla młodzieży. Po pierwsze powinny być spójnym streszczeniem informacji z dzieł różnych autorów tak, by uczniowie nie musieli sięgać do wielu – niekiedy sprzecznych – tekstów. Po drugie podręczniki mają propagować wzorce odpowiedniego zachowania, zachęcać do dobrego, moralnego życia. Po trzecie mają pobudzać ciekawość, skłaniać do podejmowania własnych studiów świata. Funkcję „podręcznika etyki” pełnił opracowany i wydany w 1634 roku Enchiridion Ethicum – zbiór maksym zebranych z dzieł antycznych filozofów, które mają zachęcać do cnotliwego (zgodnego z akceptowanymi społecznie zasadami postępowania) życia.

Zgodnie z ustalonym przed wyjazdem planem, z Lejdy Jonston zabrał swoich podopiecznych do Dordrechtu i Harderwijk. Miasta te były wówczas ważnymi ośrodkami handlowymi i bankowymi. Młodzi szlachcice mieli się tam zaznajomić z różnymi narzędziami menniczymi i probierczymi. Wizyta była jednak krótka i już w maju 1634 roku byli w Cambridge, gdzie Jonston został wpisany w poczet nauczycieli medycyny. Przy okazji zacieśnił dawne znajomości i nawiązał kolejne. Następne półtora roku spędzili, podróżując po Europie. Przez Hiszpańskie Niderlandy dotarli do Paryża. Stamtąd – odwiedzając znajdujące się po drodze miasta – pojechali do Włoch. Byli między innymi w Bolonii, wówczas słynnej z dostępnej publicznie kolekcji naturaliów Ulissesa Aldrovandiego, którą oczywiście widzieli.

Praca w Lesznie

Każda podróż dobiega jednak końca. W listopadzie 1636 roku Jonston i jego podopieczni wrócili do Leszna. Jonston został lekarzem rodziny Leszczyńskich i objął stanowisko lekarza miejskiego. Postanowił się też ustatkować. W 1637 roku ożenił się z Krystyną Hortensius, córką aptekarza z pobliskiego Wschowa. Niestety, jeszcze w tym samym roku, jego pierwsza żona zmarła i Jonston ożenił się ponownie, tym razem z Anną, córką lekarza Matthiasa Vechnera. Z drugą żoną doczekał się czwórki dzieci, acz tylko jedna córka dożyła wieku dorosłego.

Jonston zaangażował się w życie publiczne. Już w 1636 roku jego nazwisko znalazło się na liście członków Collegium Scholarianum – rady pedagogicznej leszczyńskiego gimnazjum. W latach 40. był także czynnym członkiem polskiej gminy braci czeskich w Lesznie. Jeździł na spotkania dysydentów, sejmy, poszukiwał patronów dla wspólnoty. Jego ożywiona korespondencja dotyczyła także spraw religijnych.

Oczywiście nie zaniedbywał medycyny. Prowadził praktykę, nadzorował pracę leszczyńskich aptekarzy (w gestii lekarza miejskiego był nadzór nad produkcją leków). Opracował wydane w 1642 roku Ad Theriacae Andromachi… Schediasma, będące próbą rekonstrukcji receptury driakwi – uniwersalnego antidotum i panaceum. Ten traktat tylko zwiększył sławę, jaką cieszył się w Europie. Organizujący wówczas uniwersytet we Frankfurcie nad Odrą elektor brandenburski zaproponował mu objęcie katedry medycyny. Jonston znów odmówił. Opracował za to podręcznik medycyny. Idea universae medicinae practicae to streszczenie dostępnej wówczas wiedzy praktycznej o zdrowiu, chorobach, ich zapobieganiu i leczeniu.

I właśnie pisanie podręczników okazało się być powołaniem Jonstona. Jako członek rady pedagogicznej gimnazjum zajmował się przygotowywaniem programów nauczania zgodnych z planem dydaktyki Komenskýego oraz kompendiów dla uczniów założonej w 1555 roku szkoły. Dzięki zaangażowaniu Leszczyńskich była to wówczas jedna z najlepszych szkół protestanckich. Działali tu sławni uczeni. Znali najnowsze badania, jednak uczniom przekazywano je ostrożnie, łącząc z wiedzą znaną od pokoleń. Taki właśnie kompilacyjny charakter mają dzieła Jonstona. W 1639 roku ukazały się Horae subcisivae – poszerzona o dzieje „wschodnich monarchii” wersja Sceleton.

Przede wszystkim Jonston opracował podręczniki historii naturalnej. Pomysł opracowania wyczerpującego kompendium przyrodniczego narodził się chyba jeszcze przed powrotem (albo krótko po przyjeździe) do Leszna. Opracowanie materiału zajęło mu większość lat 40. W 1646 roku ukazał się, niestety nieilustrowany, podręcznik sadownictwa (Syntagmatis dendrologii specimen), w którym opisał 11 drzew owocowych.

Opus magnum Jonstona była 6-tomowa Historia naturalna. Opracowanie kompendium wiadomości o ponad 1000 gatunków zwierząt było gigantycznym zadaniem. Pierwszy tom wysłano do druku dopiero w 1649 roku. We frankfurckiej oficynie Matthäusa Meriana przygotowano komplet ilustracji skopiowanych z innych dzieł przyrodniczych. Dzieło ukazywało się partiami w latach 1650-53 [kolejne tomy poświęcone są ptakom, rybom i wielorybom, „wodnym zwierzętom bezkrwistym”, czyli bezkręgowcom, czworonogom, owadom (i innym bezkręgowcom lądowym) oraz wężom i smokom].

Jonston tymczasem w 1652 roku kupił wieś Ziebendorf w Księstwie Legnickim (obecnie to Składowice w powiecie lubińskim). Kiedy w 1655 roku wojska szwedzkie napadły na Rzeczpospolitą, Leszczyńscy opowiedzieli się po ich stronie. Protestanckie miasto rok później zostało zdobyte i spalone przez polskie wojska. Jonston wyjechał na Śląsk. Liczył, że uda mu się powrócić do Polski, ale nie było mu już to dane.

Życie na Śląsku

W Ziebendorf Jonston poświęcił się pracy naukowej. Mimo zachęt i zaproszeń, nie objął katedry medycyny ani w Lipsku, ani w Heidelbergu. Skupił się na pisaniu. Spod jego pióra wychodziły dzieła o różnorodnej tematyce. W 1658 roku ukazało się De communione veteris ecclesiae, a dwa lata później De festis Hebraeorum et Graecorum – rozprawa o greckich bóstwach i ich świętych dniach. W 1660 roku wydał także – z własnym, bardzo rozbudowanym, komentarzem – grecki tekst i łacińskie tłumaczenie Prognoz koskich Hipokratesa. Kolejne dzieło medyczne Jonstona to traktat o higienie, czyli o tym, jak się zachowywać, by pozostać zdrowym (Idea hygieines).

Poza tym nadal pisał podręczniki. W 1660 roku zaczął się ukazywać Polyhistor, gigantyczne, pięciotomowe kompendium wiedzy o dziejach świata od biblijnych początków do końca panowania cesarza Zygmunta Luksemburskiego w 1437 roku. W 1661 roku Jonston wrócił do historii naturalnej i opracował spisy roślin zielnych (Notitia regni vegetabilis) i minerałów (Notitia regni mineralis), a rok później kolejny bogato ilustrowany podręcznik przyrody. Dendrographia traktuje o drzewach i tym samym zamyka jego plan opracowania kompendiów wiedzy pozwalających na poznanie natury. W 1666 roku ukazał się ostatni opracowany przez niego podręcznik. Polymathia philologica to liczące ponad 12 000 haseł kompendium systematycznie uporządkowanej wiedzy o świecie natury, człowieku i społeczeństwie.

W ostatniej dekadzie życia Jonston zajął się porządkowaniem swoich dzieł medycznych. Zebrane teksty zostały wspólnie wydane w 1673 roku pt. Syntagma universae medicinae practicae. Jan Jonston zmarł 6 lub 8 czerwca 1675 roku. We wrześniu tego roku jego ciało przeniesiono do Leszna, gdzie 29 września odbył się jego uroczysty pogrzeb.

Twórczość Jonstona ceniono jeszcze w XVIII wieku. Stopniowo jednak zmieniające się podejście do nauki i edukacji sprawiło, że zaczęto je uważać za pozbawione jakiejkolwiek wartości, bezkrytyczne kompilacje. W rzeczywistości jest to niesprawiedliwe uproszczenie. Jonston postulował prowadzenie badań empirycznych. Sam jednak pisał podręczniki. To specyficzny gatunek, który musi przekazywać informacje sprawdzone, a zarazem ciekawe. Jonston doskonale znał najnowsze dzieła naukowe i krytycznie podchodził do dawniejszych publikacji. Toteż jego podręczniki zawierające umiejętnie zebrane i starannie przedstawione wiadomości dają nam wgląd w XVII-wieczny system edukacji.

Bibliografia prac Jonstona

[Jonston J.], Relation tres veritable et miraculeuse d’une jeune fille de Boheme, demeurant à présent a Lesno en Pologne, Genewa 1629.

Jonston J., Thaumatographia naturalis in decem classes distincta, Amsterdam 1630.

Jonston J., Naturae constantia seu diatribe, Amsterdam 1632.

Jonston J., Sceleton historiae universalis, civilis et ecclesiasticae, Lejda 1633.

Jonston J., Disputatio medica inauguralis de febribus, [Lejda?] 1634.

Jonston J., Enchiridion ethicum ex sententiosissimis dictis concinnatum et in libros tres distinctum, Lejda 1634.

Jonston J., Horae subcisivae seu rerum toto orbe ab universi exortu gestarum idea, Leszno 1639.

Jonston J., Ad theriacae andromachi singularia schediasma, Leszno 1642.

Jonston J., Idea universae medicinae practicae libris VIII absoluta, Amsterdam 1644.

Jonston J., Syntagmatis dendrologici, in quo plantae majores tam indigenae quam exoticae, in certas classes digestae, ex veterum et recentiorum placitis exhibentur […] specimen, Leszno [1646].

Jonston J., Historia naturalis, Frankfurt 1650–53.

Jonston J., De communione veteris ecclesiae syntagma, Amsterdam 1658.

Jonston J., De festis Hebraeorum et Graecorum schediasma, Wrocław 1660.

Jonston J., Magni Hippocratis Coi medicorum principis, Coacae Praenotiones, Graece et Latine, Amsterdam 1660.

Jonston J., Polyhistor seu rerum ab exortu universi ad nostra usque tempora, Jena 1660–67.

Jonston J., Idea Hygieines recensita libri II, Jena 1661.

Jonston J., Notitia regni mineralis, seu subterraneorum catalogus, Lipsk 1661.

Jonston J., Notitia regni vegetabilis seu plantarum a veteribus observatarum, Lipsk 1661.

Jonston J., Dendrographias sive historiae naturalis de arboribus et fructibus, Frankfurt 1662.

JJonston J., Polymathiae philologicae: seu, Totis rerum universitatis ad suos ordines revocatae, Frankfurt, Lipsk 1666.

Jonston J., Syntagma universae medicinae practicae libri XIV, Jena 1673.

Wybór opracowań

Bilikiewicz T., Jan Jonston [w:] Polski Słownik Biograficzny, t. 11, Wrocław 1964–65.

Bilikiewicz T., Jan Jonston 1603 – 1675. Żywot i działalność lekarska, Warszawa 1931.

Czapla J., Między autorem a drukarzem. Dobór ilustracji w „Historia naturalis” Jana Jonstona, „Zeszyty Naukowe Towarzystwa Doktorantów UJ Nauki Społeczne” 2016, t. 14, nr 3, s. 9–25.

Jonston J., The letters of Jan Jonston to Samuel Hartlib, red. W.J. Hitchens, A. Matuszewski, i J.T. Young, Warszawa 2000.

Jan Jonston 1603-1675, red. Z. Smoluchowski, Leszno 1974.

Jan Jonston. Lekarz i uczony XVII wieku. Materiały Sympozjum Naukowego, Leszno-Lublin, 6–8 czerwca 1975, red. J. Babicz, H. Ostromęcka, A. Piwoń, Warszawa 1978 („Studia i materiały z Dziejów Nauki Polskiej”, Seria B, 28).

Matuszewski A., Jan Jonston: outstanding scholar of 17th century, „Studia Comeniana et historica” 1989, t. 19, s. 37–53.

Matuszewski A., Odrębność i stereotypowość życia umysłowego w Lesznie w XVII wieku, Leszno 1998.

Matuszewski A., Popularyzacja nauki europejskiej w twórczości Jana Jonstona, „Kwartalnik Historii Nauki i Techniki” 2011, t. 56, s. 57–75.

Ostromęcka H., Jonston Jan (1603-1675) [w:] Słownik biologów polskich, red. S. Felisiak, Warszawa 1987.

Sadowska H., Nieznany rekopis Jana Jonstona. Wykaz pozycji podręcznego ksiegozbioru, Lubin 1975.

Mapa