Jan Czerski - niestrudzony badacz Syberii

Opracowanie: dr hab. Mariusz Kulik

Jan Stanisław Franciszek Czerski (1845–1892) – zesłaniec, geolog, paleontolog, badacz Syberii Wschodniej

Urodził się 5 maja 1845 roku w rodzinie ziemiańskiej, w majątku Swołna (powiat drysieński guberni witebskiej). Ojciec Dominik zmarł przedwcześnie, Jana wychowywała matka. Naukę rozpoczął w wileńskim gimnazjum, by w trzeciej klasie przenieść się do Instytutu Szlacheckiego. Nie ukończył go – tuż przed maturą przyłączył się do powstania styczniowego. Pojmano go i karnie wcielono do 5. batalionu liniowego w Omsku. Pomagała mu wówczas miejscowa Polonia (wiadomo o nazwiskach Marczewski i Kwiatkowski), która dostarczała mu książek. Za namową inżyniera Marczewskiego założył wraz z kolegami kółko samokształceniowe. Kontaktował się z Grigorijem Potaninem, również samoukiem, późniejszym geografem, oraz archeologiem i turkologiem Nikołajem Jadrincewem. Po nocach studiował podręczniki akademickie i wykonywał preparaty anatomiczne. Swoją pierwszą rozprawę naukową przesłał w 1867 roku do Towarzystwa Przyrodniczego w Moskwie, jednak na wieść, że to dzieło zesłańca, zaniechano jej wydania, a z autorem zerwano stosunki.

Czerskiego objęła amnestia, jednak jego starania o powrót do kraju okazały się bezskuteczne. Przez dwa lata pozostawał w Omsku, utrzymując się z dawania lekcji. Pod koniec 1870 roku zezwolono mu na przenosiny do Irkucka, gdzie znalazł wsparcie w Aleksandrze Czekanowskim i Benedykcie Dybowskim. Dzięki ich staraniom został kustoszem w irkuckim Muzeum Cesarskiego Rosyjskiego Towarzystwa Geograficznego. Po zapoznaniu się z literaturą geologiczną i zbiorami towarzystwa rozpoczął samodzielne prace badawcze. W 1872 roku ogłosił drukiem zarys budowy geologicznej okolic Omska. Od tego czasu w wydawnictwach Oddziału Rosyjskiego Towarzystwa Geograficznego, a następnie Cesarskiej Akademii Nauk drukowano jego prace. Na zlecenie towarzystwa kontynuował badania geologiczne Aleksandra Czekanowskiego w guberni irkuckiej.

Skromnie finansowane wyprawy wymagały olbrzymiej odwagi i wytrwałości. Jesienią 1871 roku Czerski i Czekanowski uczestniczyli w ekspedycji nad Uszakowkę (dopływ Angary). W 1873 roku Czerski, wraz z Mikołajem Hartungiem, odbył trudną podróż w Sajan Wschodni. W jej trakcie, oprócz kolekcji przyrodniczych, zebrał także wiadomości o ludzie Sojotów. W kolejnych latach wyprawiał się w Góry Tunkińskie (1874), traktem moskiewskim z Irkucka do rzeki Birusy (1875), w dolinę Udy. W jaskiniach w pobliżu Niżnieudyńska i Bałagańska znalazł bogate okazy paleontologiczne, za co został wyróżniony przez Cesarską Akademię Nauk małym złotym medalem (1877). Spłynął doliną rzeki Irkut (1877) i przez cztery lata (1877–1880) prowadził badania geologiczne brzegów Bajkału. Były uciążliwe, ponieważ Czerski płynął łódką – samodzielnie wiosłując, pokonał 1800 kilometrów. Wyniki zawarł w rozprawie naukowej, do której załączył geologiczną mapę wybrzeży jeziora. Rok później Czerski udał się wraz z Mikołajem Witkowskim w dolinę rzeki Selengi, a w następnych latach (1882–1883) badał w dolinie Katungi młodsze formacje geologiczne oraz ślady obecności ludzi pierwotnych. Prowadził także badania geologiczne w dolinie rzeki Irkut i Dolnej Tunguzki. Poza tym wspomnianymi badaniami zgłębiał zagadnienia antropologiczne i meteorologiczne, gromadził okazy fauny kopalnej. Uzupełnił i poprawił dotychczasowe informacje o rzeźbie obszaru Azji Północno-Wschodniej.

Z powodu niezbyt dobrych relacji z władzami oddziału towarzystwa geograficznego w Irkucku, zmuszony był do opuszczenia dotychczas zajmowanej posady w muzeum. By zdobyć środki utrzymania, podjął pracę w sklepie prowadzonym przez Polaka, a dzięki pomocy innego rodaka przeniósł się do Petersburga. W trakcie podróży badał szlak pocztowy z Irkucka na Ural, opracowując jego opis geologiczny, który ukazał się drukiem wraz z mapą geologiczną i profilami w formie monografii (1889) opisującej równoleżnikowy przekrój Syberii. Z powodu choroby serca Czerski nie mógł się wspinać, więc wyręczała go w tym żona Marfa, którą wykształcił na współpracowniczkę.

W Petersburgu pracował przez pięć lat w Muzeum Mineralogicznym Cesarskiej Akademii Nauk. Opracowywał wyniki własnych badań dotyczących budowy Syberii Wschodniej, uzupełniając dotychczasowe ustalenia na ten temat. Zajmował się także zbiorami pozostałymi po zmarłym Aleksandrze Czekanowskim i przygotował do druku jego dziennik.

Czerski pragnął kontynuować badania Czekanowskiego w dolinach rzek północnej Syberii. W 1891 roku Akademia Nauk zleciła mu wyprawę w te rejony, w celu eksploracji niemal nieznanego Kraju Kołymskiego (dorzecza Jany, Indygirki i Kołymy). Mimo złego stanu zdrowia i szczupłych środków Czerski podjął się ryzykownego przedsięwzięcia. Latem 1891 roku, wraz z żoną i dwunastoletnim synem, przebył konno trudny szlak z Jakucka do Wierchniekołymska, pokonując łańcuch Gór Wierchojańskich, dolinę górnej Indygirki, pasma Ułachan Czystaj i Tomus Chaja. W górach nazwanych potem Górami Czerskiego trafił na niezbadany obszar. Spędził tam dłuższy czas (od sierpnia 1891 do maja 1892 roku), w trudnych zimowych warunkach, w maleńkim domku z oknami oszklonymi szybami z lodu. Posyłał do Petersburga różne informacje, między innymi o życiu tubylców. Wiosną znacznie podupadł na zdrowiu – gorączkowo pisał sprawozdania i instrukcje co do dalszych badań. 31 maja 1892 roku, gdy Kołyma stała się spławna, ruszył w dół jej nurtu. Obserwacje prowadził z krzesła ustawionego na dziobie statku. Przewidywał rychłą śmierć i robił co w jego mocy, by przygotować żonę do doprowadzenia ekspedycji do końca.

25 czerwca 1892 roku, poniżej Średniego Kołymska, Czerski dostał silnego krwotoku. Statki, wyprawy dobiły do brzegu u ujścia rzeki Prorwy, gdzie zmarł. Pochowano go około trzydziestu kilometrów niżej, przy ujściu rzeki Omołon.

Współcześni uważali samouka Czerskiego za bardzo dobrego badacza o wszechstronnym warsztacie, zarówno w terenie, jak i za biurkiem. Znajomość z Aleksandrem Czekanowskim i Benedyktem Dybowskim pozwoliła mu zajmować się tymi samymi problemami badawczymi co oni, a z czasem je kontynuować. W ramach uznania dla pracy Czerskiego Rosyjskie Towarzystwo Geograficzne powołało go w poczet członków i trzykrotnie nagrodziło medalem, w 1876, 1878 i 1886 roku. Jego imieniem nazwano pasma górskie w północno-wschodniej Azji.

Kijas A., Polacy w Rosji od XVII wieku do 1917 roku. Słownik biograficzny, Warszawa–Poznań 2000, s. 60–62.

Słabczyński T., Encyklopedia odkryć i odkrywców, Warszawa 2004, s. 187–188.

Turkowski T., Czerski Jan, PSB, t. 4, s. 345–347.

Wójcik Z., Jan Czerski. Polski badacz Syberii, Lublin 1986.

Wójcik Z., Udział Polaków w rozpoznaniu przyrody Syberii, [w:] Polacy w nauce, gospodarce i administracji na Syberii w XIX i na początku XX wieku, Wrocław 2007, s. 636–656.