Hilary Koprowski - wybitny naukowiec, immunolog, wynalazca szczepionki na polio

Opracowanie: Aleksandra Lipiec

Renesansowy umysł

Hilary Koprowski urodził się 5 grudnia 1916 roku w Warszawie, gdzie spędził całe dzieciństwo i wczesne lata młodości (mieszkał przy Wiejskiej 74a, a potem przy Moniuszki 9). Przyszedł na świat jako pierwsze i jedyne dziecko Pawła Koprowskiego i Soni (Zofii) Koprowskiej z domu Berland. Pochodzący z Berdyczowa na Ukrainie Berlandowie byli wielopokoleniową rodziną lekarską. Sonia – jedna z nielicznych kobiet pracujących na początku XX stulecia w zawodzie stomatologa – lecząc pacjentów, kontynuowała rodową tradycję. Paweł natomiast prowadził małą, lecz bardzo dobrze prosperującą firmę z branży produkcyjno-handlowej, która zajmowała się obrotem angielskimi tekstyliami. Od lat 20. Koprowscy posiadali dworek w Celestynowie koło Otwocka, dokąd jeździli na wakacje. Hilary miał do tego miejsca ogromny sentyment.

Rodzice wychowywali syna w zamiłowaniu do literatury, poezji i muzyki. Zadbali także o to, by odebrał staranne wykształcenie. Jako młody chłopak przez osiem lat (1926–1934) uczył się w Gimnazjum im. Mikołaja Reja Zboru Ewangelicko-Augsburskiego w Warszawie (czyli dzisiejszym XI Liceum Ogólnokształcącym, które jest jedną z najstarszych szkół średnich w stolicy). Będąc w trzeciej klasie, równolegle podjął naukę gry na fortepianie w Konserwatorium Muzycznym. Edukację kontynuował później na Akademii Muzycznej świętej Cecylii w Rzymie. Nigdy nie rozstawał się ze swoimi ulubionymi nutami. Przez całe życie nie przestawał też organizować recitali fortepianowych ani dokształcać się w zakresie komponowania.

Choć Hilary Koprowski – niczym prawdziwy człowiek renesansu – był utalentowanym muzykiem, a także obiecującym beletrystą, poliglotą (znał pięć języków obcych), kolekcjonerem i znawcą sztuki, swoje plany wiązał z największą życiową pasją, czyli medycyną. W 1934 roku podjął studia medyczne na Wydziale Lekarskim Uniwersytetu imienia Józefa Piłsudskiego w Warszawie, podczas których odbywał staż w University College w Dublinie. Rozpoczął też pracę naukową jako asystent w Katedrze Patologii Doświadczalnej Uniwersytetu Warszawskiego. Wkrótce potem ożenił się z koleżanką ze studiów – Ireną Grasberg (1917–2012). Młodzi małżonkowie byli w ostatniej grupie adeptów sztuki medycznej, którym udało się zakończyć edukację przed wybuchem II wojny światowej.

Emigracja, biomedycyna i innowacyjna szczepionka

Wydarzenia września 1939 roku zastały Hilarego Koprowskiego we Włoszech (studiował wtedy na Akademii świętej Cecylii). Po rozpoczęciu wojny pracował jako oficer medyczny wśród ochotników formujących oddziały polskie poza granicami kraju. Zajmował się tym krótko – póki Włochy nie zawarły sojuszu z III Rzeszą. Irena, spodziewająca się dziecka, przebywała po wybuchu wojny najpierw w Anglii, a następnie we Francji. W maju 1940 roku doszło do niemieckiej ofensywy na Francję. Małżonkowie próbowali więc zdobyć wizę do Brazylii, co udało się dość szybko dzięki znajomości Koprowskiego z samą konsul generalną. Wraz z nowo narodzonym synem (Claudem) przez Hiszpanię i Portugalię młodzi lekarze dotarli do Rio de Janeiro. Tam Irena została zatrudniona jako patolożka w szpitalu, a Hilary podjął pracę w Laboratorium Żółtej Febry Fundacji Rockefellera, które współpracowało z Ministerstwem Zdrowia Brazylii. Otrzymał posadę asystenta w zespole badawczym pochodzącego z Południowej Afryki Maxa Theilera – późniejszego laureata Nagrody Nobla, który został uhonorowany za opracowanie szczepionki z żywych wirusów przeciwko żółtej febrze. Doświadczenie to zdefiniowało dalszą ścieżkę kariery Koprowskiego, a pionierskie badania Theilera nad szczepionką atenuowaną wyznaczyły polskiemu naukowcowi kierunek własnych eksploracji.

W roku 1944 rodzina Koprowskich wyjechała na stałe do Stanów Zjednoczonych. Początkowo osiadła w Pearl River w stanie Nowy Jork. Tam, w Laboratorium Lederle należącym do American Cyanamid Company, Hilary rozpoczął pracę w Zespole Badań Wirusologicznych i Riketsjologicznych nad szczepionką przeciwko japońskiemu zapaleniu mózgu – chorobie przenoszonej przez komary, która stanowiła zagrożenie dla żołnierzy amerykańskich stacjonujących na Pacyfiku.

Następnie zmienił obiekt zainteresowań badawczych. Podjął się wyizolowania atenuowanego wirusa nagminnego paraliżu dziecięcego i opracowania szczepionki przeciwko poliomyelitis, czyli chorobie Heinego-Medina (potocznie polio). Choroba ta, która pod koniec XIX wieku przybrała charakter epidemii szerzącej się na całym świecie, głównie wśród dzieci i młodzieży, powodowała uszkodzenia komórek nerwowych i rdzenia kręgowego oraz deformacje układu kostnego.

Pierwsze testy szczepionki przeciwko polio Koprowski przeprowadzał na sobie, następne na współpracownikach. W 1950 roku szczepienie otrzymała grupa 20 dzieci. Badania wykazały, że u pacjentów pojawiły się przeciwciała. Obiecujące wyniki testów najpierw zostały przedstawione na konferencji medycznej w Hershey, a następnie ukazały się w czasopiśmie „American Journal of Hygiene”. W 1958 roku szczepionkę Koprowskiego zastosowano do masowych szczepień w Kongo Belgijskim (dzisiejszej Demokratycznej Republice Konga). Dzięki innowacyjnej doustnej formie podania w ciągu sześciu tygodni zaszczepiono ponad 250 tysięcy dzieci (w grupie tej były również niemowlęta). Następnie szczepionkę na masową skalę zastosowano w Rwandzie, a także w Chorwacji i w Polsce.

W latach 50. w Polsce na polio rokrocznie chorowało kilka tysięcy dzieci. W szczytowym momencie epidemii, który przypadł na 1958 rok, chorobę zdiagnozowano u prawie 6 tysięcy pacjentów. Szczepienia powszechne zostały przeprowadzone jesienią 1959 roku, z inicjatywy profesora Feliksa Przesmyckiego – ówczesnego dyrektora Państwowego Zakładu Higieny. Do kraju drogą morską dotarło około 9 milionów dawek preparatu wyprodukowanego przez firmę Wyeth. Szczepienie otrzymało ponad 7 milionów dzieci, co pozwoliło na opanowanie epidemii i uchronienie dużej części społeczeństwa przed śmiercią lub ciężkim kalectwem. Ostatni przypadek poliomyelitis wystąpił w Polsce w 1984 roku.

Paradoksalnie szczepionka Koprowskiego, mimo potwierdzonej skuteczności, nie została dopuszczona do użytku w Stanach Zjednoczonych. W 1960 roku minister zdrowia USA ogłosił, że do powszechnych szczepień przeciwko polio wybrany został preparat doustny Alberta Sabina. W Stanach wykorzystywano również szczepionkę domięśniową Jonasa Salka. Obaj Amerykanie zaprezentowali swoje odkrycia później niż Koprowski (Sabin po wielokroć wskazywał na pierwszeństwo dokonań polskiego naukowca). Decyzja amerykańskiego rządu nie miała podłoża naukowego, lecz polityczne – Koprowski, w przeciwieństwie do Sabina, nie współpracował z Narodową Fundacją ds. Zwalczania Paraliżu Dziecięcego powołaną przez prezydenta Roosevelta.

Dorobek naukowy polskiego Pasteura

Kariera Hilarego Koprowskiego, nazywanego przez niektórych polskim Pasteurem, rozwijała się dynamicznie. W Stanach Polak obronił dwa doktoraty (z nauk przyrodniczych w Widener College w Pensylwanii i z nauk humanistycznych w Holy Family College w Filadelfii). Do 1957 roku pracował jako zastępca dyrektora Zespołu Badań Wirusologicznych i Riketsjologicznych w Lederle, a następnie przeniósł się do Wynnewood pod Filadelfią (gdzie mieszkał już do końca życia) i objął kierownictwo nad podupadającym Instytutem Anatomii i Biologii im. Wistara. Ośrodek ten dzięki Koprowskiemu zyskał bardzo wiele – zmienił zakres tematyki badawczej i stał się prężnie działającym specjalistycznym centrum badań biomedycznych, które przyciągało zdolnych naukowców z całego świata (w ramach wymiany międzynarodowej uczyło się tam co najmniej 80 stażystów z Polski).

Koprowski w Instytucie Wistara prowadził intensywne badania nad wirusami polio i wścieklizny (opracował bezbolesną szczepionkę na wściekliznę, udoskonalił więc wynalazek Pasteura). Od lat 70. pracował także nad możliwością zastosowania immunoterapii w leczeniu chorób nowotworowych (z wykorzystaniem metod molekularnych i cytochemicznych) oraz badał etiologię przewlekłych chorób neurologicznych, takich jak stwardnienie rozsiane. Jego odkrycia położyły podwaliny pod nową dyscyplinę nauki – immunodiagnostykę. Z inicjatywy polskiego naukowca w 1979 roku powstała najlepiej prosperująca amerykańska firma biotechnologiczna Centocor, która skomercjalizowała przeciwciała monoklonalne.

W 1992 roku doszło do próby zakwestionowania dorobku zasłużonego immunologa i zniszczenia jego autorytetu. W artykule, który ukazał się na łamach amerykańskiego pisma „Rolling Stone”, Koprowski został oskarżony o rozprzestrzenienie wirusa HIV i wywołanie epidemii AIDS w Afryce. Zarzut ten pojawiał się później w innych publikacjach. Oparty był na hipotezie grupy naukowców z Kalifornii, którzy twierdzili, że szczepionka Koprowskiego przeciwko polio, podana masowo w Kongo, zawierała komórki szympansów – nosicieli wirusa SIV, czyli odzwierzęcego prototypu HIV. Teoria ta została obalona przez kilku niezależnych badaczy. W szczepionce nie wykryto ani wirusa SIV, ani DNA szympansów.

W wieku 76 lat Hilary Koprowski przeniósł swoje badania z Instytutu Wistara do innego ośrodka, którym był Wydział Mikrobiologii i Immunologii Uniwersytetu Thomasa Jeffersona w Filadelfii. Objął pieczę nad stworzonym specjalnie dla niego Instytutem Biotechnologii i Zaawansowanej Medycyny Molekularnej. Został też dyrektorem Centrum Neurowirusologii i Laboratoriów Fundacji Biotechnologii. W nowej placówce pracował między innymi nad szczepionkami izolowanymi z roślin transgenicznych.

Profesor Koprowski pozostał czynnym naukowcem aż do osiągnięcia sędziwego wieku. Dożył 96 lat – zmarł 11 kwietnia 2013 roku w Filadelfii. Zapisał się w historii medycyny jako pionier, odkrywca i autor ponad 850 publikacji. Jego zasługi były wysoko oceniane przez wiodących badaczy i prestiżowe ośrodki medyczne, o czym świadczą liczne tytuły i odznaczenia, które zostały mu przyznane na wszystkich kontynentach. W Polsce uzyskał członkostwo Polskiej Akademii Nauk, a także doktoraty honorowe kilku uniwersytetów medycznych (w Warszawie, Poznaniu, Lublinie) i warszawskiej Szkole Głównej Gospodarstwa Wiejskiego. Został też Honorowym Obywatelem Miasta Stołecznego Warszawy, Honorowym Obywatelem Gminy Celestynów, Kawalerem Orderu Uśmiechu i patronem Gdańskiego Parku Naukowo-Technologicznego. W 2005 roku z rąk Aleksandra Kwaśniewskiego odebrał Nagrodę imienia Andrzeja Drawicza, a w roku 2007 Lech Kaczyński odznaczył go Krzyżem Wielkim Orderu Odrodzenia Polski.

W roku 1989 roku naukowiec założył działającą do dziś Fundację imienia Koprowskich, której celami statutowymi są umacnianie polsko-amerykańskiej współpracy naukowej, promowanie młodych badaczy z Polski oraz wspomaganie rozwoju nauki w kraju.

Zasługi dla medycyny mają także żona i dwaj synowie Hilarego Koprowskiego. Irena Koprowska, która zmarła niespełna rok przed mężem, była specjalistką w dziedzinie patomorfologii. Kierowała Zakładem Patologii Szpitala Uniwersyteckiego Hahnemanna w Filadelfii. Pełniła również funkcję dyrektorki Wydziału Cytologii na Uniwersytecie Temple. Wniosła duży wkład w upowszechnienie cytodiagnostyki (otrzymała Nagrodę imienia Papanicolaou przyznawaną przez Amerykańskie Towarzystwo Cytopatologii). Ponadto znajdowała się w gronie konsultantów Światowej Organizacji Zdrowia i Pan American Health Organization. Claude Koprowski (1940–2020), choć w młodości wybrał karierę dziennikarską, w wieku 30 lat zdobył dyplom uczelni medycznej. Specjalizował się w medycynie ratunkowej (kierował kilkoma oddziałami ratunkowymi), był też lekarzem sądowym. Natomiast o 11 lat młodszy od brata Christopher Koprowski wciąż pozostaje aktywnym zawodowo specjalistą radiologii onkologicznej.

Bibliografia

Chorąży M., Prof. Hilary Koprowski (1916–2013). Wspomnienie, „Nowotwory. Journal of Oncology” 2013, 63 (3), s. 263–266.

Koprowski H., AIDS and the Polio Vaccine, „Science” 1992, 257, (5073), s. 1024–1027.

Koprowski H, Wygrać każdy dzień, spisała A. Tuszyńska, Warszawa 1996.

Legocki A.B., Hilary Koprowski (1916–2013), „Nauka” 2013, 2, s. 181–188.

Marczyński M., Pękacz A., Hilary Koprowski – polski lekarz, wirusolog i immunolog, „Humanum. Międzynarodowe Studia Społeczno-Humanistyczne” 2018, 28, (1), s. 119–123.

Okulicz M., Hilary Koprowski (5.12.1916–11.04.2013) – polski lekarz, pionier wirusologii i immunologii, pianista klasyczny, wizjoner, erudyta, „Kosmos. Problemy Nauk Biologicznych” 2020, 69, 3 (328), s. 391–397.

Plotkin S.A., In Memoriam: Hilary Koprowski, 1916 –2013, „Journal of Virology” 2013, 87, (15), s. 8270–8271.

Watts G., Hilary Koprowski, „The Lancet” 2013, 382, 3, s. 390.