Henryk Bukowski - antykwariusz i filantrop

Opracowanie: dr Elżbieta Szwejkowska-Olsson

Henryk Bukowski, herbu rodzinnego Bończa, urodził się 6 stycznia 1839 roku w majątku Kaukle (Kiauklivose) na Litwie, jako jedno z jedenaściorga dzieci w niezamożnej rodzinie szlacheckiej. Zmarł 11 marca 1900 roku w Sztokholmie w wieku 61 lat, przypuszczalnie na zawał serca.

Lata młodości

Po nauce domowej i gimnazjalnej udał się na studia prawnicze do Moskwy. Przerwał je jednak, by wziąć udział w powstaniu styczniowym w 1863 roku. Ranny po bitwie pod Świętobrościem ukrywał się przed siepaczami carskimi i w 1864 roku udał się na emigrację do Szwecji. Z Rygi płynął angielskim statkiem handlowym wraz z dwoma powstańcami, Michałem Michałowskim i Janem Lawskim. Ten drugi osiadł później w Norrköping, gdzie założył własny handel antykami. Jako przyjaciel Bukowskiego, po jego śmierci, przewiózł trumnę ze zwłokami kolegi przez całą Europę (najpierw statkiem, a później koleją), aż do szwajcarskiego Rapperswilu, spełniając tym samym życzenie zmarłego.

W Szwecji, Henryk Bukowski nawiązał kontakt z Józefem Demontowiczem, uchodźcą po powstaniu listopadowym z 1831 roku, delegatem Narodowego Rządu Polskiego na Skandynawię i handlarzem win. W 1884 roku został przewodniczącym Polskiego Klubu Emigranckiego. Dzięki sieci pomocy Polakom pod egidą króla szwedzkiego Karola XV i kontaktom Demontowicza, otrzymał w 1864 roku pracę w Bibliotece Królewskiej, gdzie porządkował zbiory dzieł słowiańskich. Pracował także jako nauczyciel języka polskiego i rosyjskiego (wskazują na to listy Haralda Wieselgrena i majora Juliusa Mankella do Henryka Bukowskiego – patrz zdjęcia poniżej). Mieszkał w tym czasie na sztokholmskiej starówce przy Köpmangatan 5 na trzecim piętrze, gdzie mieścił się od sierpnia 1864 roku Polski Klub Emigrancki. Po roku pracy w Bibliotece i uporządkowaniu tamtejszych poloników (karty w katalogach pisane czarnym atramentem, przypuszczalnie ręką Henryka Bukowskiego), otrzymał pracę u królewskiego złotnika i antykwariusza norweskiego pochodzenia, Chrystiana Hammera. Miał uporządkować olbrzymie zbiory wszelakich dzieł sztuki i przedmiotów antycznych, z czego wywiązał się z wielką pracowitością i sumiennością, tworząc pierwsze fachowe katalogi antykwaryczne w Szwecji.

Pierwszy sklep z antykami

W tym samym czasie poznał i poślubił w 1866 roku młodszą siostrę żony Hammera, Anne Marie Saxenhausen z Landshut. Po narodzinach ich dzieci, przeprowadził się w 1866 roku na Master Samuelsgatan. Dwa lata później rodzina przeniosła się na ulicę świętego Jakuba, gdzie 22 kwietnia 1870 roku Bukowski otworzył swój pierwszy sklep z antykami (początkowo mieścił się przy Rynku świętego Jakuba nr 3, Jakobstorg 3). Wspomnianą datę uważa się za początek znanej dziś szwedzkiej firmy „Bukowskis”, chociaż Henryk już wcześniej prowadził indywidualną działalność handlową. Dużej pomocy udzieliła mu w tym początkowym okresie katolicka, bawarska królowa Szwecji, z domu Beauharnais, Józefina von Leuchtenberg (1807–1876, żona Oskara I), która prowadziła szeroko zakrojoną działalność charytatywną i „pozbywała się” niepotrzebnych rzeczy. Wszystko odbywało się za pośrednictwem firmy Bukowskiego, pod klauzulą najwyższej dyskrecji. Budynek naprzeciwko Kościoła świętego Jakuba istnieje do dziś, jakkolwiek mocno przebudowany. Również w 1870 roku, Henryk Bukowski otrzymał pozwolenie od króla Karola XV na stały pobyt w Królestwie Szwecji, a 8 stycznia 1875 roku – obywatelstwo szwedzkie. Z czwórki dzieci Henryka, troje umarło w krótkim odstępie czasu na nieuleczalną w owym czasie chorobę krupu, odmianę szkarlatyny.

Po długotrwałym i bolesnym procesie rozwodowym, który miał miejsce w latach 1875–1877, Bukowski otrzymał przyznaną przez sąd najwyższej instancji opiekę nad pozostałą przy życiu córką Marią (później żoną lekarza Władysława Harajewicza). Zatrudnił do niej opiekunkę, zwaną „Odin”, która pochodziła ze zubożałej, szlacheckiej rodziny szwedzkiej. Kobieta ta nigdy nie została zidentyfikowana. Wiadomo tylko, że znała języki obce, przede wszystkim angielski, w związku z czym pracowała też jako sekretarka i gospodyni aukcji u Bukowskiego, zastępując go z czasem także w czasie jego podróży do Szwajcarii czy Niemiec. W 1882 roku Bukowski przeniósł się z córką, jej opiekunką oraz ze wszystkimi swoimi zbiorami na Arsenalsgatan 2, gdzie jego dom handlowy, później aukcyjny, rozrósł się i stał ośrodkiem spotkań towarzyskich Sztokholmu. Istnieje on do dzisiaj i nosi imię „Bukowskis”. W 2020 roku obchodził 150-lecie istnienia, w związku z czym wydano pamiątkowy album.

Drugi początek

Ze związku z około piętnaście lat młodszą „Odin” pochodziła dwójka dzieci Henryka Bukowskiego, które zostały zaadoptowane i wychowywały się u brata Henryka – Józefa Bukowskiego i jego żony Zenaide we Francji w Neuilly. Ojciec wspierał jednak ich wykształcenie i utrzymanie. Drugi syn, również Józef, zmarł w młodym wieku na gruźlicę (1909). Córka Izabela (druga), lekarz po studiach medycznych w Paryżu, po spotkaniu ze swoją rodzoną matką w 1911 roku w Norrköping, w domu Lawskiego i poznaniu prawdy o swoim pochodzeniu, wyszła za mąż w 1915 roku za Stanisława Limanowskiego, syna przyjaciela Henryka z Rapperswilu. Wyjechała z nim później, w 1924 roku do Polski, do Poznania. Po śmierci męża w 1927 roku wyjechała do Brazylii, gdzie otworzyła przychodnię dla polskich emigrantów. „Odin” też w końcu odeszła od Bukowskiego i znalazła męża, zamożnego właściciela ziemskiego, który zabezpieczył jej przyszłość i z którym miała syna. Cała rodzina osiedliła się w pobliżu Norrköping.

Henryk Bukowski był wraz z hrabią Władysławem Platerem współzałożycielem Muzeum Narodowego Polskiego w Rapperswilu (Szwajcaria), które w 2020 roku obchodziło jubileusz 150-lecia, oraz Muzeum Nordyckiego i Skansenu w Sztokholmie. Dla rapperswilskiego muzeum zdobywał, poprzez zakupy i wymianę, wywiezione przez Szwedów w różnych wojnach polonika. Także tam przyjeżdżał od 1876 roku na zebrania Rady Muzeum jako wiceprezes, działał w latach 1896–1898 jako kustosz Muzeum, pisał artykuły do polskiej gazety „Ojczyzna”, wydawanej początkowo w Szwajcarii i tam spoczął, wedle swojego życzenia, pochowany w wolnej, gościnnej szwajcarskiej ziemii, na małym wewnętrznym dziedzińcu zamkowym, obok twórcy Muzeum Polskiego Narodowego, hrabiego Władysława Platera. Wspierał specjalną fundacją młodzież polską studiującą za granicą. Portret córki Henryka Bukowskiego, Marii Harajewicz, pędzla Zygmunta Ajdukiewicza, wisi również dzisiaj w Muzeum w Rapperswilu. Miasteczko to stało się dla niego uosobieniem ojczyzny i tu chciał spędzić ostatnie lata swego życia. Zaczął wyprzedawać i spieniężać swoje zbiory. Nie zdążył. Zmarł nagle na zawał serca.

Bukowski obdarowywał polonikami również instytucje warszawskie, krakowskie i poznańskie. Przekazał je między innymi Bibliotece Polskiej Akademii Umiejętności i Uniwersytetu Jagiellońskiego czy Poznańskiemu Towarzystwu Naukowemu, Muzeum Przyrodniczemu w Krakowie, Muzeum Etnograficznemu w Warszawie. Dla Muzeum Nordyckiego w Sztokholmie przeznaczył sporo antyków szwedzkich oraz zbiór autografów wielu słynnych ludzi – artystów i dziennikarzy, z którymi utrzymywał korespondencję. Są one uporządkowane alfabetycznie, ale nadal nie opracowane. Wspierał to muzeum finansowo, finansował także utworzenie słynnego później Skansenu, muzeum pod otwartym niebem, czy Sztokholmskiej Szkoły Wyższej, późniejszego Uniwersytetu.

Bukowski był tytanem pracy, ale był przede wszystkim człowiekiem uczciwym. Nie używał swojej wiedzy do wykorzystywania ludzi, którzy oddawali mu w komis czy na sprzedaż części swoich majątków, często będąc nieświadomymi ich wartości. Wiele osób podkreśla, że był dżentelmenem w każdym calu. We wspomnieniach wskazuje się przede wszystkim na jego rzetelność i systematyczne zdobywanie wiedzy, dokładność i umiejętność współpracy z ludźmi. Tym bardziej przeżywał swoją trudną prywatną sytuację, gdy nie mógł ożenić się z „Odin”, gdyż był katolikiem i jego pierwsza żona jeszcze żyła. Starał się zrozumieć, dlaczego jego życie potoczyło się tak a nie inaczej. Tylko wir pracy dawał mu zapomnienie i wytchnienie. Zachowało się sporo zbiorów archiwalnych, zawierających listy i autografy, zdjęcia oraz katalogi dzieł sztuki Bukowskiego. Są to zbiory Szwedzkiego Archiwum Królewskiego (Sveriges Riksarkiv), zbiory listów i katalogów Biblioteki Królewskiej (Narodowej) (Kungliga Biblioteket – Sveriges Nationalbibliotek) oraz zbiory zdjęć i listów do Henryka Bukowskiego w Muzeum Nordyckim (Nordiska Museet) w Sztokholmie. W Norrköping, w Archiwum Miejskim (Stadsarkivet) znajdują się zbiory córki jego przyjaciela – Svea Lawska Samling – z listami i pamiątkami po Henryku Bukowskim. Pisał on ogromne ilości listów, często w pośpiechu ołówkiem czy piórem i na jakimkolwiek papierze lub na wizytówkach, na których widnieją jego adresy zamieszkania i adresy pocztowe. Jako ciekawostkę można potraktować list do bibliotekarza i przyjaciela, bibliofila Christoffera Eichhorna z 19 grudnia 1886 roku, pisany na odwrocie opakowania cygaretek, które przesyłał mu z Drezna znany pisarz, Jan Kraszewski. Na uznanie zasługuje zbiór fachowych katalogów Henryka Bukowskiego, dostępnych w Bibliotece Królewskiej (Narodowej) w Sztokholmie – od numeru pierwszego w postaci cienkiego zeszytu do pięknych książek z grafikami, winietami i kolorowanymi zdjęciami (ostatni numer przygotowany jeszcze krótko przed śmiercią nosi cyfrę 128). Henryk Bukowski publikował bardzo dużo w Szwecji jak i za granicą. W niektórych katalogach aukcyjnych są prawdziwe rozprawy naukowe jego autorstwa, dotyczące danej dziedziny sztuki.

Ostatnie lata

Zawsze informował dziennikarzy w Szwecji i za granicą o planowanych aukcjach, które były ważnymi spotkaniami towarzyskimi ówczesnego Sztokholmu. Dziennikarze z czasem dopominali się sami o katalogi i informacje o następnych aukcjach. Oprócz jego własnych artykułów jest sporo artykułów innych osób, z którymi współpracował (Palm, Eichhorn, Klemming), pisanych do prasy szwedzkiej („Aftonbladet”, „Ny Illustrerad Tidning”, „Göteborgs Posten”, „Svea” czy „Expressen”) o nim samym, jego katalogach i aukcjach. Wymagałyby one odrębnego opracowania.

Pamiątki materialne po Bukowskim w Sztokholmie nie są liczne – zachowane zbiory własne zostały sprzedane na trzech aukcjach pośmiertnych w roku 1900 i 1901 z dochodem 28.437,10 koron. W porównaniu do zbiorów Hammera (kilkadziesiąt tysięcy koron dochodu z każdej aukcji), były to skromne sumy, ale takim był Henryk Bukowski przez całe swoje życie: skromnym i pracowitym człowiekiem. Inwentarz całego spadku wyniósł 71.700,00 koron, z czego 38.211,00 przypadło na dzieła sztuki. Zgodnie z testamentem, cała własność Bukowskiego miała zostać sprzedana na aukcji. Bolesną pamiątką jest nagrobek, jaki postawił zmarłym dzieciom na cmentarzu katolickim Haga Norra w Sztokholmie, gmina Solna. Znajduje się na nim, napisane po polsku, zdanie: „Stroskany ojciec drogim dzieciom pamiątkę tę położył”. Staraniami Polskiego Komitetu Pomocy z prezesem Janem Andrzejewskim na czele, udało się uratować i zachować ten nagrobek od rozbiórki do powtórnego użycia kamienia! Obok stoi wysoki kamień z rysunkiem runicznym wystawiony Józefowi Demontowiczowi przez jego szwedzkich przyjaciół ze Szwedzko-Polskiego Komitetu, który został uznany za pamiątkowy szwedzki nagrobek historyczny i ma pozostać nienaruszony.

W roku 1884 Henryk Bukowski został odznaczony Orderem Wazów pierwszej klasy przez króla Oscara II, między innymi za dokonanie olbrzymiej pracy zebrania i systematycznego opisu naukowego wszystkich szwedzkich banknotów i obligacji. Katalog ukazał się w 1886 roku. Szwecja była pierwszym w Europie krajem, który w 1656 roku wypuścił w obieg papierowe wartościowe bilety bankowe, ale nigdy nie zatroszczył się o ich zebranie i opis. Dzisiaj istnieje w Sztokholmie Muzeum Ekonomiczne – Kungliga Myntkabinettet, pokazujące historię pieniądza nie tylko w Szwecji. Bukowski przyczynił się też pośrednio do jego powstania.

Lista literatury

Asplund Karl, „Bukowskis. Ett konsthandelshus i Stockholm, 1870-1945”, Stockholm. Norstedts 1945.

Henrik M A Bukowski [Bóncz], https://sok.riksarkivet.se/sbl/mobil/Artikel/17143 (dostęp: 20.04.2022)

Bukowski Henryk, „Förteckning öfver en boksamling i olika ämnen”, bildad af H. B-i., Stockholm 1887.

Bukowski Henryk, „Samling af svenskt och utländskt sedelmynt”, Stockholm 1886.

Bukowski Henryk, „Förteckning öfver polska assignationer tillhöriga H. Bukowski”, Stockholm 1886.

Bukowski Henryk, „E. A. Bomans efterlämnade samling af Rörstrands och Mariebergs keramiska tillverkningar: kritisk förteckning”, Stockholm 1888.

Bukowski Henryk, Svenska adliga ätters sigillstampar (grefliga, friherrliga, ridders- och adelsmäns): samling bidrag af H. Bi., Stockholm 1890.

„Bukowskis 125 år. Jubileumsutställning 1870-1995”, Stockholm 199, s.5-42.

„Bukowskis 150 years. Jubileumskatalogen”, Stockholm 2020.

Hammer Christian, „Kort öfversikt af Christian Hammers konst- och kulturhistoriska samling, sammanställd av. H. Bukowski”, Stockholm 1870.

Haykowski Michał, „Henryk Bukowski. Namnet lever kvar”, Stockholm 1990.

Haykowski, Michał, „Henryk Bukowski. Imię żyje nadal”, Warszawa 2019

http://www.polskieslady.se/stockholm1.htm (dostęp: 20.04.2022)

Wawrzyniec Benzelstierna-Engeström, „Henryk Bukowski. (wspomnienie pośmiertne)”, Poznań 1900.

Greta Lemanaitė, „Ze Szwecji do Polski. Dary Henryka Bukowskiego w bibliotekach krakowskich”, w: Z Badań nad Książką i Księgozbiorami Historycznymi 2018, t. 12, s. 167-190.

„Henryk Bukowski. Wspomnienia powstańca styczniowego”, oprac. Dorota Lewandowska, Warszawa 2018.

https://weburn.kb.se/eod_best/metadata/269/EOD_2582269.htm (dostęp: 20.04.2022)

Rejestr przyznanych orderów i medali z Riksarkivet, order Wazów 1. Klasy, zdjęcie 201 https://sok.riksarkivet.se/arkiv/acLRKk4Mja26szBw1zOU03 (dostęp: 20.04.2022)

Listy od Henryka Bukowskiego do różnych odbiorców, Kungliga Biblioteket, handskriftsavdelning: brevsamlingar (Zbiory listów Biblioteki Narodowej w Sztokholmie).

Nordisk Familjebok, Bukowski; Stockholm 1905.

„Bukowski Henryk”, w: PSB, tom III, Kraków 1937 str. 120-121.

Stankiewicz Witold, „Listy Henryka Bukowskiego do rodziny Gierszyńskich. Źródło do dziejów Muzeum Polskiego w Rapperswilu”, cz. I – Warszawa 1971; cz. II – Warszawa 1972.

Svenska män och kvinnor, Bd 1 Bukowski, Stockholm 1942.

Svenskt biografiskt lexikon, Bd 6 Bukowski, Stockholm 1926, s. 662-664.

Żeromski Stefan, „Listy do Henryka Bukowskiego”, oprac. Władysława Wasilewska, Warszawa 1975.