Henryk Arctowski - geofizyk, geograf, meteorolog, badacz regionów polarnych

Opracowanie: Dagmara Bożek

„To prawda, że jestem młody i nie mam jeszcze przeszłości [naukowej], ale jestem w pełni aktywności życiowej, życie mnie pobudza [do działania], kocham Przyrodę i Prawdę i jestem całkowicie oddany Nauce. Kontynuuję moją karierę naukową i doskonale zdaję sobie sprawę z ilości pracy, jaką muszę jeszcze wykonać zanim osiągnę znaczącą pozycję. Jeśli więc Pan, Panie de Gerlache zechce mnie wziąć na pokład, będzie Pan miał ze sobą człowieka pragnącego uczyć się, obserwować i prowadzić badania przynoszące postępy ludzkiej wiedzy — to wszystko, proszę mi wierzyć, mogę Panu zapewnić”.

Tak w liście z datą 19 lipca 1895 roku pisał dwudziestoczteroletni Henryk Arctowski, wówczas pracownik naukowy na Uniwersytecie w Liège, do Adriena de Gerlache – oficera marynarki wojennej, organizatora Belgijskiej Wyprawy Antarktycznej na statku „Belgica”. Prośba została rozpatrzona pozytywnie i Arctowski dołączył do ekspedycji, która w latach 1897-1899 jako pierwsza w historii eksploracji regionów polarnych zimowała w Antarktyce. Razem z Antonim Bolesławem Dobrowolskim, który również uczestniczył w tej wyprawie, byli pierwszymi Polakami, prowadzącymi badania naukowe w tej części świata.

Lata młodzieńcze

Henryk Bronisław Arctowski urodził się 15 lipca 1871 roku w Warszawie. Pochodził ze spolonizowanej saksońskiej rodziny Artztów i pod takim nazwiskiem figuruje na liście uczniów Królewskiego Gimnazjum w Inowrocławiu (wówczas Königliches Gymnasium zu Inowrazlaw), gdzie odbywał naukę w latach 1881-1884. Następnie uczył się w gimnazjum Athénée w Liège, które ukończył egzaminem maturalnym w 1888 roku. W tym samym roku rozpoczął studia w zakresie matematyki i fizyki w Liège, po roku przeniósł się do Paryża, gdzie studiował chemię i geologię na Sorbonie, w Collège de France i Szkole Górniczej, a następnie meteorologię i geologię w Londynie, Edynburgu i Zurychu. W 1893 roku rozpoczął pracę jako asystent w Katedrze Chemii na Uniwersytecie w Liège pod kierunkiem profesora Walthera Springa.

Podczas studiów utrzymywał kontakty z Polakami mieszkającymi we Francji, między innymi z Marią Skłodowską. Przejawiał postawę patriotyczną, czego wyrazem było uzyskanie zgody u rządu belgijskiego na spolszczenie dotychczasowego nazwiska Artz na Arctowski i publikowanie pod nim prac naukowych.

Wyprawa na statku „Belgica” i badania polarne

W latach 1897-1899 Arctowski brał udział we wspomnianej Belgijskiej Wyprawie Antarktycznej – nie tylko jako badacz, ale również współorganizator, pomagając dowódcy de Gerlache’owi zbierać fundusze na potrzeby ekspedycji m.in. poprzez serię odczytów w języku francuskim. Podczas wyprawy pełnił funkcję kierownika naukowego, a także prowadził badania geologiczne, glacjologiczne, meteorologiczne i oceanologiczne Dzięki całorocznym obserwacjom meteorologicznym ustalił, że Antarktyda jest chłodniejsza, niż do tej pory sądzono. Zauważył też analogię w budowie geologicznej Andów Południowych i archipelagów u czubka Półwyspu Antarktycznego oraz gór na jego powierzchni. Jego zdjęcie z Antarktyki zrobione w 1898 roku przedstawia brodatego dwudziestosiedmioletniego mężczyznę w anoraku z futra. Odwzorowaniem tego wizerunku jest portret Arctowskiego pędzla Ewy Rakusy-Suszczewskiej, który wisi w mesie budynku głównego Polskiej Stacji Antarktycznej jego imienia na Wyspie Króla Jerzego. Trafił tam 22 lutego 1977 roku, na cztery dni przed oficjalnym rozpoczęciem funkcjonowania placówki.

W latach 1899-1911 roku Arctowski kierował stacją meteorologiczną Belgijskiego Królewskiego Obserwatorium w Uccle, opracowując materiały badawcze zebrane podczas wyprawy do Antarktyki. Równolegle prowadził międzynarodową działalność naukową, której celem było propagowanie wiedzy o najmniej poznanym kontynencie na Ziemi, np. opracował projekty sieci placówek meteorologicznych wokół Antarktydy czy wyprawy transantarktycznej przez biegun południowy z zastosowaniem mechanicznego środka lokomocji. W 1907 roku wystąpił do rządu Belgii z propozycją zorganizowania drugiej ekspedycji na kontynent Antarktydy, ale nie spotkała się ona z zainteresowaniem ze względu na sytuację polityczną w Kongu.

Życie prywatne i zawodowe

W 1900 roku Arctowski wziął ślub z amerykańską śpiewaczką operową Arian Jane Addy. Artystka przeprowadziła się do Belgii i kontynuowała karierę w Europie. Dzięki swojej pozycji finansowej mogła wesprzeć męża, zwłaszcza na początku ich związku, w jego działalności naukowej. W późniejszych latach oboje aktywnie włączali się w szeroko pojętą działalność polonijną, wspierali polskich uchodźców wojennych, prowadzili wykłady promujące polską historię, kulturę i naukę.

Po powrocie z wyprawy na Spitsbergen i Lofoty na statku „Ile-de-France”, w której uczestniczył w charakterze protektora naukowego, Arctowski podjął się zorganizowania działu przyrodniczego w New York Public Library, w latach 1911-1919 pełniąc funkcję jego dyrektora. W tym czasie zajmował się wpływem zmian klimatu na wydajność rolnictwa, wydał też kilka prac z zakresu m.in. heliogeofizyki i strefowości plam słonecznych.

W uznaniu zasług na rzecz nauki, Uniwersytet Lwowski przyznał Arctowskiemu w 1912 roku tytuł doctor honoris causa.

Praca na rzecz Polski

Podczas pierwszej wojny światowej, uczony żywo angażował się w sprawy Polski. Kiedy w USA powstała Instytucja do Spraw Pokoju, Arctowski zgłosił się do Komisji Dla Spraw Polski, opracowując obszerny, składający się z czternastu części Raport o Polsce (ang. Report on Poland, compiled for the use of the American Delegation to the Peace Conference by Henryk Arctowski) przedstawiający sytuację demograficzną, gospodarczą, historyczną, kulturową i polityczną kraju. Współpracował również z polską delegacją w latach 1919-1920 podczas rokowań w Wersalu pod Paryżem, kończących działania wojenne. Pełnił tam funkcję doradcy Romana Dmowskiego i Ignacego Paderewskiego.

W 1920 roku Arctowscy zamieszkali w odrodzonej Polsce. Chcąc się poświęcić pracy naukowej, Henryk odmówił przyjęcia urzędu Ministra Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego, wybierając posadę profesora na Uniwersytecie Jana Kazimierza we Lwowie. W 1921 rok objął Katedrę Geofizyki i Meteorologii, przekształconą wkrótce w Instytut, pozostając jej kierownikiem aż do wybuchu drugiej wojny światowej. Była to jedyna placówka w II Rzeczypospolitej, która zajmowała się m.in. badaniami ropy naftowej w Karpatach, wahań klimatu i aerologią na potrzeby szybownictwa.

W 1935 roku Arctowski został przyjęty w poczet członków Polskiej Akademii Umiejętności. Z ramienia tej instytucji oraz Uniwersytetu Jana Kazimierza uczony wraz z żoną wyjechali w sierpniu 1939 roku do Waszyngtonu, gdzie Arctowski, jako przewodniczący Komisji Zmian Klimatu, miał wziąć udział w Kongresie Międzynarodowej Unii Geodezyjno-Geofizycznej. Wybuch drugiej wojny światowej przekreślił dalsze plany naukowe profesora w Polsce i uniemożliwił Arctowskim powrót do kraju. Do końca życia pozostali w Stanach Zjednoczonych.

Emigracja i spuścizna naukowa

W 1939 roku uczony otrzymał posadę w Smithsonian Institution w Waszyngtonie, gdzie pracował do 1950 roku. Zajmował się tam badaniami w dziedzinie promieniowania słonecznego, a w szczególności zmian stałej słonecznej i ich wpływu na zmiany pogody. W 1940 roku Arctowscy otrzymali obywatelstwo amerykańskie.

Oboje angażowali się w życie polonijne i wspierali rodaków w kraju, np. wysyłając książki do instytucji naukowych w Polsce czy organizując wydarzenia promujące polską kulturę jak uroczysta akademia w 1943 roku w Nowym Jorku z okazji 400. rocznicy śmierci Mikołaja Kopernika.

Henryk Arctowski zmarł 21 lutego 1958 roku w Waszyngtonie. W testamencie życzył sobie, aby jego prochy zostały pochowane w Warszawie. Kilkanaście tygodni później zmarła jego żona. Prochy obojga 13 czerwca 1960 roku sprowadzono do Polski i złożono na powązkowskim Cmentarzu Wojskowym.

Henryk Arctowski był autorem ponad 400 prac naukowych pisanych po niemiecku, francusku, polsku i angielsku. W latach 1922-1938 był redaktorem naczelnym czasopisma „Communications de l’Institut de Géophysique et de Météorologie”. Otrzymał liczne odznaczenia państwowe, m.in. Krzyż Oficerski belgijskiego orderu Leopolda, Krzyż Komandorski Orderu Polonia Restituta, Krzyż Komandorski egipskiego Orderu Nilu. W 1920 roku został przyjęty w poczet członków prestiżowego The Explorers Club obok takich osobistości jak Roald Amundsen i Fridtjof Nansen.

Jego imieniem nazwano wspomnianą jedyną całoroczną polską stację badawczą w Antarktyce na Wyspie Króla Jerzego, co można symbolicznie uznać za spełnienie marzenia wielkiego uczonego o polskiej obecności w Antarktyce wyrażonego w słowach, które zamieścił w notatce Polska a międzynarodowy rok polarny 1932-33: „Nieobecność nasza byłaby bez wątpienia dla nas szkodliwą. Wykorzystanie zaś tej okazji dla zamanifestowania naszej chęci zajęcia należnego nam stanowiska w rzędzie państw kulturalnych jest koniecznem”. Oprócz tego nazwisko Arctowskiego w regionach polarnych noszą szczyt i lodowiec na Spitsbergenie w Arktyce, a także góra, nunataki oraz półwysep na Antarktydzie. 20 lutego 1982 roku zwodowano okręt ORP Arctowski przeznaczony do działań hydrograficznych na rzecz Marynarki Wojennej. W 2022 roku jednostka została oddana do służby po gruntownej modernizacji.

Bibliografia:

Arctowski H., Polska a międzynarodowy rok polarny 1932-33, Lwów 1930.

Borucki M., Wielcy zapomniani Polacy, którzy zmienili świat. Część 1, Warszawa 2019, s. 6-17.

Kosiba A., Działalność naukowa Profesora Henryka Arctowskiego [w:] Henryk Arctowski. Polski badacz polarny – Antarctic Explorer, „Acta Geophysica Polonica” – Komitet Geofizyki PAN, vol. VII, No 3-4, Warszawa 1960, s. 4-35.

Jażdżewski K., Balcerska J., An important letter of Henryk Arctowski to Adrien de Gerlache [w:] „Polish Polar Research”, vol. 14, nr 1, 1993, s. 99-104.

Mikołajczak E., Henryk Arctowski w Gimnazjum Inowrocławskim [w:] „Ziemia Kujawska”, t. 23, 2010, s. 155-160.

Mikołajczak E., Kasprowiczanie. Mały Słownik Biograficzny Wychowanków Gimnazjum i Liceum Jana Kasprowicza w Inowrocławiu, Inowrocław 2013, s. 19-21.

Mapa