Florian Znaniecki - filozof, światowej sławy socjolog, pionier socjologii w Polsce

Opracowanie: dr Monika Wiśniewska

Florian Witold Znaniecki to światowej klasy socjolog polski, uznawany za łącznika pomiędzy polską a światową socjologią. Swoją drogę rozwoju naukowego rozpoczął od filozofii, poprzez odkrycie nauk socjologicznych po zorganizowanie podstaw instytucjonalnych nauki socjologii w Polsce.

Nauka

Florian Witold Znaniecki urodził się 15 stycznia 1882 roku w Świątnikach koło Włocławka, jako syn Leona (1850–1932) i Amelii z domu Holz (1855–1932) Znanieckich. Pochodził z rodziny ziemiańskiej. Był najstarszym z trojga rodzeństwa. Edukację początkową pobierał w domu rodzinnym u guwernerów. Z nauki domowej wyniósł dobrą znajomość języków niemieckiego i francuskiego. Po przeprowadzce rodziny Znanieckich do Warszawy w 1895 roku, rozpoczął naukę w gimnazjum rosyjskim, w którym nauczył się biegle języka rosyjskiego. Poznawał także języki klasyczne – łacinę i grekę. W tym okresie rozwinęła się u niego fascynacja literaturą piękną. Sam nawet chwycił za pióro. Był autorem utworów takich jak: Cheops. Poemat fantastyczny, Do Prometeusza, Hymn nocy czy Las. Celem pogłębiania interesujących go zagadnień, uczestniczył w zakonspirowanych uczniowskich zespołach samokształceniowych w zakresie historii Polski oraz filozofii. W 1902 roku jako ekstern gimnazjum w Częstochowie zdał egzamin dojrzałości. Następnie rozpoczął studia na Wydziale Filozoficznym Carskiego Uniwersytetu w Warszawie. Tu jego nauka nie potrwała jednak zbyt długo. Za udział w protestach studenckich został relegowany z uczelni już w pierwszym semestrze studiów (1903).

Różnorodne doświadczenia i dalszy rozwój

Jego dalsze życie cechowało się dużą różnorodnością co do podejmowanych aktywności, a także intelektualnym bogactwem oraz znaczącym zaangażowaniem naukowo-społecznym. W 1904 roku zdecydował się na wyjazd do Szwajcarii, następnie do Francji, gdzie wstąpił w szeregi Legii Cudzoziemskiej i przez krótki okres odbywał służbę wojskową w Algierii. Po powrocie do Francji znalazł zatrudnienie jako redaktor literacki pisma „Nice Illustrée”, a w 1905 roku został sekretarzem Stowarzyszenia Artystów Rosyjskich w Paryżu. Kształcenie na poziomie wyższym kontynuował w Szwajcarii, na Uniwersytecie w Genewie. W 1907 roku ożenił się z Emilią Szwejkowską (1881–1915) i osiadł w Zurychu, gdzie odbywał dalsze studia filozoficzne. Jednocześnie pracował jako bibliotekarz w Muzeum Narodowym Polskim w Rapperswilu. Pod koniec 1908 roku powrócił do Francji i podjął studia na Sorbonie. Rozpoczął ponadto pracę nad rozprawą doktorską pod tytułem „Idea honoru u szlachty francuskiej”. Z powodu śmierci promotora, dysertacji nie ukończył, ale na podstawie zgromadzonych materiałów opublikował artykuł pt. Etyka filozoficzna i nauka o wartościach moralnych („Przegląd Filozoficzny” 1909, r. 12, z. 2). W Paryżu słuchał wykładów filozofów i socjologów, takich jak: Emil Durkheim (1858–1917), Lucien Lévy-Bruhl (1857–1939) czy Henri Bergson (1859–1941). Pracę Bergsona pod tytułem Évolution créatrice zresztą przełożył na język polski (Ewolucja twórcza, Warszawa 1913). Stopień doktora uzyskał na podstawie rozprawy zatytułowanej „Zagadnienia wartości w filozofii”, którą obronił na Uniwersytecie Jagiellońskim w 1910 roku. Następnie, w 1911 roku, otrzymał posadę dyrektora Biura Towarzystwa Opieki nad Wychodźcami w Warszawie. W związku z tematyką migracji opracował raport na temat zarobkowej emigracji robotników sezonowych, rekrutujących się ze społeczności wiejskiej z Królestwa Polskiego do Ameryki i krajów europejskich. Został także redaktorem czasopisma „Wychodźca Polski”. Aktywnie udzielał się w Polskim Towarzystwie Psychologicznym, gdzie zyskał duże uznanie. Wykładał na Wyższych Kursach Pedagogicznych dla Kobiet. Przekładał podręczniki filozoficzne w ramach pracy przy Kasie imienia Józefa Mianowskiego w Warszawie. Należał do współinicjatorów Instytutu Filozoficznego w Warszawie.

Kariera naukowa

Ważnym punktem w karierze naukowej Znanieckiego było spotkanie z amerykańskim antropologiem społecznym, psychologiem i socjologiem, prof. Williamem Isaakiem Thomasem (1863–1947), który prowadził badania nad imigrantami w Stanach Zjednoczonych. W 1914 roku Znaniecki na zaproszenie Thomasa wyjechał do Chicago, gdzie wspólnie opracowali wielotomowe dzieło, które okazało się przełomowe dla ich dalszej kariery: Polish Peasant in Europe and America (Boston 1918–1920) i zyskało dużą popularność. Znaniecki został wykładowcą na Wydziale Socjologicznym Uniwersytetu w Chicago. Na tym terenie angażował się dodatkowo w propagowanie wiedzy o dziejach Polski i polskiej kulturze. Syntezę jego dorobku w dziedzinie filozofii stanowi wydana w tym okresie praca Cultural Reality (Chicago 1919).

Znaniecki odegrał doniosłą rolę jako organizator polskiego życia naukowego. Wprowadził socjologię na polskie uniwersytety i zorganizował instytucjonalne podstawy nauczania socjologii w Polsce. Po powrocie do kraju w 1920 roku objął Katedrę Historii i Filozofii na Uniwersytecie Poznańskim, gdzie został profesorem nadzwyczajnym. W tym samym roku założył w Poznaniu pierwszy w Polsce, a piąty w Europie (po Paryżu, Brukseli, Turynie oraz Kolonii) Instytut Socjologiczny (od 1927 roku o zasięgu ogólnopolskim jako Polski Instytut Socjologiczny), którego został dyrektorem. Katedrę Historii i Filozofii Uniwersytetu Poznańskiego przekształcił w Katedrę Filozofii i Socjologii Kultury. Zmianę nazwy jednostki naukowej Ministerstwo Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego formalnie zatwierdziło w 1920 roku. Od 1921 roku pracował tu jako profesor zwyczajny socjologii i filozofii kultury. Znaniecki walnie przyczynił się do wyodrębnienia socjologii jako kierunku studiów uniwersyteckich.

W ramach rozwoju swojej autorskiej metody biograficznej w socjologii zorganizował pierwszy w świecie konkurs naukowy na autobiografię robotników (1921). W latach dwudziestych powstały jego znaczące prace socjologiczne, takie jak Wstęp do socjologii (1922) czy The Laws of Social Psychology (1925). Z jego inicjatywy i pod jego redakcją w 1930 roku powstało pierwsze polskie czasopismo socjologiczne, wydane pod nazwą „Przegląd Socjologiczny”. Znaniecki został pierwszym i długoletnim redaktorem pisma (w latach 1930–1939). Zainspirował zwołanie pierwszego w Polsce Zjazdu Socjologów (1930), podczas którego powołano Polskie Towarzystwo Socjologiczne.

Swojej dalszej aktywności naukowej nie ograniczał jedynie do działań na terenie kraju. Na początku lat 30. wyjeżdżał do Stanów Zjednoczonych, gdzie w charakterze profesora wizytującego prowadził wykłady z socjologii wychowania na Uniwersytecie Columbia w Nowym Jorku. Wydał wówczas kolejną ważną monografię pod tytułem The Metod of Socjology. Do kraju powrócił w 1934 roku. W tym samym roku za swoje zasługi na polu nauki polskiej odznaczony został Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski. W 1935 roku podczas II Zjazdu Socjologów w Warszawie zaprezentował autorski „Projekt zbiorowych badań socjologicznych nad społeczeństwem polskim jako całością”.

W 1939 roku wybuch II wojny światowej zaskoczył go w drodze powrotnej z podróży zagranicznej do kraju, w związku z czym zdecydował się na powrót i osiedlenie w Stanach Zjednoczonych. Zatrudniony był w charakterze profesora wizytującego oraz wykładowcy na Uniwersytecie Columbia. Ponadto od 1940 roku prowadził prace naukowo-badawcze na Uniwersytecie Illinois w Urbanie-Champaign. Wyróżniał się również zaangażowaniem w Amerykańskim Towarzystwie Socjologicznym. W 1942 roku otrzymał obywatelstwo amerykańskie. Po zakończeniu II wojny światowej nie zdecydował się na powrót do Polski. W 1947 roku został wybrany na członka zagranicznego Polskiej Akademii Umiejętności. W 1950 roku przeszedł na emeryturę, jednak pozostawał czynnym działaczem, naukowcem i dydaktykiem, między innymi jako profesor wizytujący w Wayne University w Detroit. Pozostawał ponadto długoletnim prezesem American Sociological Society.

Osiągnięcia naukowe

Na dorobek naukowy Znanieckiego składają się prace filozoficzne, metodologiczne i inne teoretyczne z zakresu nauk o kulturze oraz socjologii. Uczony inspirował się pozaeuropejskimi tradycjami intelektualnymi, co wpłynęło na światową recepcję jego dorobku. Jako socjolog był twórcą oryginalnych i nośnych koncepcji i terminów, jak: „kulturalizm”, „metoda autobiograficzna” czy „współczynnik humanistyczny”. Znaniecki był przekonany, że źródłem światopoglądowej rewolucji może być tylko postęp filozoficznej refleksji o kulturze (Jerzy Szacki, Historia myśli socjologicznej, t. 1, Warszawa 1981). Zaliczany jest do głównych przedstawicieli kierunku socjologii humanistycznej. Obok Karla Manheima (1893–1947) i Maxa Schelera (1874–1928) należał do inicjatorów socjologii wiedzy. Jako filozof kontynuował koncepcje Wilhelma Diltheya (1833–1911), Wilhelma Windelbanda (1848–1915) oraz Heinricha Rickerta (1863–1936). Inspirował go również Henri Bergson (1859–1941). Znaniecki był przedstawicielem filozofii kultury i filozofii wartości. Wniósł także znaczący wkład do socjologii narodu, tworząc koncepcję narodu jako „społeczeństwa kultury narodowej”. Jako teoretyk nauki pedagogicznej zwracał uwagę na przystosowanie młodzieży do przemian cywilizacyjnych oraz postulował uwzględnienie społecznego charakteru osoby. Również na gruncie pedagogiki i psychologii, za najwyższe dobro upatrywał rozwój człowieka. Zwalczał metody wychowania oparte na przymusie. Z drugiej strony krytycznie odnosił się do metod posługujących się tylko nagrodami. Doceniał rolę samokształcenia oraz problemowego podejścia do procesu uczenia. Bliska mu była idea społeczeństwa wychowującego. Uważał, że znaczenie „kręgu społecznego”, w którym kształtuje się jednostka jest dla osobowości społecznej nie do przecenienia.

Znaniecki skupił wokół siebie znaczące grono uczniów i wykształcił wielu ważnych polskich badaczy społecznych, socjologów takich jak: Józef Chałasiński (1904–1979), Tadeusz Szczurkiewicz (1895–1984), Jan Szczepański (1913–2004), późniejszy przewodniczący Międzynarodowego Stowarzyszenia Socjologicznego, Zygmunt Dulczewski (1916–2004), ks. Franciszek Mirek (1893–1970) czy ks. Walerian Adamski (1885–1965). Wśród socjologów amerykańskich, na których Znaniecki wywarł znaczący wpływ był m.in. Robert Bierstedt (1913–1998).

Do jego najważniejszych prac zaliczają się: Rzeczywistość kulturowa (oryg. Cultural Reality, 1919), Upadek cywilizacji zachodniej. Szkice z pogranicza filozofii kultury i socjologii (1921), Wstęp do socjologii (1922), Prawa psychologii społecznej (1925), Socjologia wychowania (t. 1: 1928, t. 2: 1930), Miasto w świadomości jego obywateli (1931), Metoda socjologii (oryg. The Method of Sociology, 1934), Ludzie teraźniejsi a cywilizacja przyszłości (1934), Social Actions (1936), Społeczne role uczonych (oryg. The Social Role of the Man of Knowledge, 1940), Nauki o kulturze (oryg. Cultural Sciences. The Origin Development, 1952), Współczesne narody (oryg. Modern Nationalities, 1952), Relacje społeczne i role społeczne. Nieukończona socjologia systematyczna (oryg. Social Relations and Social Roles. The Unfinished Systematic Sociology, 1965).

Znaniecki zmarł 23 marca 1958 roku w Urbana (stan Illinois) i pochowany został na cmentarzu Roselawn Champaign. 

 

Bibliografia (wybór):

Brodacka-Adamowicz E., Znaniecki Florian Witold [w:] Encyklopedia pedagogiczna XXI wieku, t. 7, red. T. Pilch i in., Warszawa 2008, s. 963–965.

Dulczewski Z., Florian Znaniecki. Życie i dzieło, Poznań 1984.

Florian Znaniecki. Myśl społeczna a wychowanie. Inspiracje dla współczesności, red. H. Rotkiewicz, Warszawa 2001, s. 7–15.

Kuszyk-Bytniewska M., Znaniecki Florian Witold [w:] Powszechna encyklopedia filozofii, t. 9, red. nacz. A. Maryniarczyk, Lublin 2008, s. 957–961.

Świda-Ziemba H, Typ „ludzi dobrze wychowanych” – aktualna refleksja pedagogiczna [w:] Florian Znaniecki. Myśl społeczna a wychowanie. Inspiracje dla współczesności, red. H. Rotkiewicz, Warszawa 2001, s. 124–135.