Ferdynand Karo - farmaceuta-botanik i jego syberyjskie peregrynacje

Opracowanie: dr hab. Iwona Arabas, prof. PAN

Magister farmacji Ferdynand Karo poświęcił życie swojej pasji – botanice. Był wśród grona Polaków, którzy dobrowolnie zdecydowali się na wyjazd w głąb Rosji. Dzięki swoim dokonaniom dołączył do najbardziej zasłużonych polskich badaczy Syberii, wśród których byli zesłańcy tacy jak Benedykt Dybowski (1833-1930), Aleksander Czekanowski (1833-1876), Jan Czerski (1845-1892), Wacław Sieroszewski (1858-1945) oraz Bronisław Piłsudski (1866-1918).

Na ponad osiemdziesięciu tysiącach kart zielnikowych utrwalił florę. Zielniki są jednym z najstarszych, a jednocześnie niezbędnym współcześnie źródłem botaniki systematycznej. Ich wartość obecnie wzrasta ze względu na masowe ginięcie gatunków roślinnych na całym świecie. Okazy zielnikowe są więc często jedynym świadectwem ich istnienia i stanowią prawdziwie bezcenny materiał badawczy. Zbiory polskiego farmaceuty przechowywane są w muzeach przyrodniczych i instytutach botanicznych na całym świecie m.in.: w Warszawie, Krakowie, Jenie, Bazylei, Zurichu, Lozannie, Berlinie, Monachium, Getyndze, Paryżu, Wiedniu, Genui, Florencji, Lejdzie, Londynie, Irkucku, Czycie, St. Petersburgu i Kijowie. W Polsce największy jego zbiór znajduje się obecnie w Zielniku Wydziału Biologii Uniwersytetu Warszawskiego. Wśród arkuszy z 493 gatunkami roślin są również te, które wcześniej były w posiadaniu Warszawskiego Towarzystwa Farmaceutycznego.

Młodość – narodziny pasji

Ferdynand Karo urodził się 6 maja 1845 roku w Brześciu Litewskim. Był synem Kajetana Caro (Karo) i Anastazji z Wołcakiewiczów. Rodzina Karo przeniosła się z Warszawy, gdzie ojciec Ferdynanda prowadził restaurację w hotelu „Rzymskim”, do Czarnego Lasu koło Częstochowy. W 1855 roku zakupił w Częstochowie (dzierżawiony od 1852 roku) budynek w pobliżu nowego dworca Kolei Warszawsko-Wiedeńskiej, w którym uruchomił hotel i restaurację (dzisiejszy hotel „Polonia”).

Prawdopodobnie ze względu na wyznanie protestanckie rodzice wysłali Ferdynanda do wrocławskiego Gimnazjum św. Ducha. Tam, dzięki botanikowi dr. Juliuszowi Milde, narodziła się jego wielka przyrodnicza pasja. Już mając 12 lat na etykiecie storczyka (lipiennik Loesela, Liparis loeselli (L.) Rich.) zapisał nie bez patosu: „W okolicach Wrocławia […], na łąkach torfiastych wspólnie z D. Milde odkryliśmy”.

Jako zawód wybrał farmację. W 1861 roku został uczniem w warszawskiej aptece Henryka Spiessa. W latach 1863-1864 był tajnym kurierem Rządu Narodowego – jak pisał Hryniewiecki „w bliskiej styczności z R. Trauguttem”. W marcu 1864 roku został aresztowany i osadzony w X Pawilonie Cytadeli Warszawskiej. Dzięki pomocy rodziny uniknął zesłania w głąb Rosji i jeszcze tego samego roku powrócił do Częstochowy, aby kontynuować praktykę pomocnika aptekarskiego u mgra Romualda Wendy (1864-1866). W 1866 roku, po zdaniu egzaminu „podaptekarskiego”, rozpoczął studia farmaceutyczne w Szkole Głównej Warszawskiej, a w 1868 roku, po dwuletnim kursie, uzyskał stopień prowizora. W czasie studiów przygotował już pierwszą pracę florystyczną poświęconą okolicom Warszawy, która została opublikowana w 1867 roku w wiedeńskim „Oesterreichische Botanische Zeitschrift”.

Praca zawodowa i życie rodzinne

Zaraz po studiach ożenił się z Zofią z Barthlów de Weidenthal i osiadł w Łosicach koło Siedlec, gdzie przez kilka lat prowadził aptekę. W latach 1874-1880 był właścicielem apteki w Częstochowie, przy ulicy Panny Maryi „pod numerem policyjnym trzydziestym”, a następnie przez sześć lat kierował apteką wojskową w Lublinie. Wszędzie, gdzie zamieszkiwał, powstawały prace dokumentujące miejscową florę: „Einiges zur Flora von Polen, insbesondre des Städtchens Łosice”, „Flora okolic Częstochowy” oraz „Spis rzadszych krajowych roślin zebranych w latach 1881 i 1882 w okolicach Lublina oraz pod Stawską Górą za Chełmem”.

Już w publikacji z 1881 roku, dotyczącej flory z okolic Częstochowy, zwracał uwagę na konieczność prowadzenia notatek terenowych i dokładnego opisywania miejsc zbioru okazów, co okazało się niezbędne w późniejszych badaniach flory Syberii. Swój zielnik układał „familiami naturalnymi”, a każdy rodzaj opisywał i owijał arkuszem niebieskiego, grubego papieru. Z kolei poszczególne gatunki w szarą bibułę z kartką opatrzoną napisem. Okazy z różnych miejsc, ale jednego gatunku, układał na białej bibule dużego formatu. Każda roślina opatrzona była etykietą z własnoręcznymi notatkami.

Tworzone przez niego zbiory zielnikowe były wówczas oceniane jako jedne z największych w Polsce. Oprócz roślin krajowych (co najmniej 1228 gatunków), kolekcja zawierała karty z okazami pochodzącymi z wymiany ze zbieraczami europejskimi, m.in. z Lajosem Richterem (1844-1917), Josephem F. Freynem (1845-1903), Eugenem von Halácsym (1842-1913) i Ladislav Josef Čelakovským (1834-1902). W 1885 roku, planując wyjazd z kraju, sprzedał swoją kolekcję Warszawskiemu Towarzystwu Farmaceutycznemu, a „Wiadomości Farmaceutyczne”, organ Towarzystwa, opublikowały list Ferdynanda Karo, w którym została opisana historia zielnika, dająca obraz jego wartości naukowej.

Prawdopodobnie trudna sytuacja finansowa (miał pięcioro dzieci) spowodowała dość zaskakującą decyzję przyjęcia stanowiska kierownika apteki wojskowej w Irkucku nad Angarą. O losach pozostawionej w Lublinie rodziny wiemy dzięki kustoszce Biblioteki Rolniczej w Warszawie, Wandzie Sampolskiej, która spisała wspomnienia jego córki Marii Czarnieckiej: „Gdy zdecydował się na wyjazd na wschód – spieniężył aptekę w Częstochowie i kupił dom w Lublinie koło Bramy Krakowskiej, gdzie zamieszkała moja matka wraz z dziećmi. Ponieważ jednak kłopoty z domem przerastały siły mojej matki, dom został sprzedany, a my zamieszkaliśmy wszyscy w Warszawie. Mieszkaliśmy zawsze koło Placu Trzech Krzyży, na ulicy Wspólnej, Hożej. Tam też wyszły za mąż siostry moje, jedna za doktora medycyny Munkiewicza, druga za profesora szkoły muzycznej Ludwika Tisserauta. Ja, jako młodsza, uczęszczałam do freblówki pani Jahołkowskiej; po ukończeniu szkoły wyszłam za mąż za obywatela ziemskiego Romana Ossowicza, a po raz drugi za Franciszka Czarnieckiego inżyniera wojskowego, który zmarł w Glasgow. Jeden z braci zmarł wskutek tragicznego wypadku, drugi zakończył życie w Krakowie”.

Syberyjskie peregrynacje

Florystyczna syberyjska przygoda Ferdynanda Karo rozpoczęła się wiosną 1887 roku. Pierwsza praca w Irkucku trwała zaledwie dwa miesiące, a następnie został przeniesiony do Nerczyńska nad Szyłką, gdzie spędził sześć lat. Powrócił do kraju i przez trzy lata prowadził aptekę w Magnuszewie. Fascynacja syberyjską przyrodą ułatwiła mu podjęcie decyzji o ponownym wyjeździe w 1897 roku do pracy w aptece w Błagowieszczeńsku nad Amurem, a potem w Zejskiej Przystani nad rzeką Zeją, gdzie cały czas tworzył karty zielnikowe.

Podczas kilkumiesięcznego pobytu w Polsce został zatrudniony w Warszawskim Towarzystwie Farmaceutycznym jako kustosz kolekcji przyrodniczej, w skład której wchodziło również ponad 4000 jego arkuszy zielnikowych.

Kolejne wyprawy syberyjskie – trzecia (1902-1908) i czwarta, ostatnia (1910-1913) były dedykowane już tylko badaniom roślinności nadamurskich terenów Mandżurii (prawy brzeg środkowego Amuru). Przygotowane karty zielnikowe, z okazami zakonserwowanymi sublimatem (chlorkiem rtęci (II)) rozpuszczonym w spirytusie, wysyłał do oznaczenia (sporządzania diagnoz taksonomicznych) do botaników do Pesztu na Węgry, do Pragi i Wiednia. Okazy, po oznaczeniu przez specjalistów, były kupowane przede wszystkim przez europejskie uniwersytety i muzea przyrodnicze. Pozyskiwanie okazów na Syberii było wielkim wyzwaniem dla pracownika apteki. Wyprawy botaniczne rozpoczynał o 3 rano i jak wspominał musiał kraść czas, żeby zdążyć w ciągu dnia przełożyć rośliny i wysuszyć papier: „Praca taka trwa dzień w dzień, przez całe lato do września; dopiero gdy przyjdą pierwsze mrozy, czuję zadowolenie, że mogę nareszcie odpocząć. Komary i moskity mogą tu każdego zbieracza doprowadzić do rozpaczy; jest to w dosłownym znaczeniu krwawa praca”.

Na podstawie syberyjskich materiałów F. Karo zostało opisanych szesnaście nowych, nieznanych nauce gatunków, z czego osiem, od jego nazwiska, nosi miano Karoi: Astragalus Karoi Freyn, Carex Karoi Freyn, Chenopodium Karoi Aellen, Euphorbia Karoi Freyn, Linum Karoi Freyn, Pedicularis Karoi Freyn, Saussurea Karoi Freyn, Rosa Karoi Borbas. Dokumentacją jego pracy były spisy gatunków roślin zbieranych w okolicach Irkucka (1887), Nerczyńska (1887-1893), Błagowieszczeńska (1897-1898, 1902-1908, 1910-1913 oraz Zejskiej Przystani (1898-1902, 1910-1913) ogłaszane pod nazwą Plantae Karoanae w czasopiśmie wiedeńskim „Osterreichische Botanische Zeitschrift” przez J. Freyna w latach 1889-1903. Zielniki Karo były nagradzane na wystawach międzynarodowych, m.in. w 1892 roku w Moskwie i w 1899 roku w Chabarowsku. Tak duży sukces badawczy był możliwy dzięki wielkiej pracowitości i sumienności w preparowaniu oraz opisywaniu kart.

Syberyjską przygodę zakończył mając 68 lat. Pomimo sprzedaży syberyjskiej kolekcji zasuszonych roślin miał problemy finansowe i dlatego zdecydował się na kupno apteki w Latowcach, którą sprzedał po wybuchu I wojny światowej. Przeniósł się do Warszawy i od 1920 roku był doradcą zielarskim w aptece Adolfa Bukowskiego. Koledzy farmaceuci bardzo cenili jego zasługi dla światowej nauki i w 1925 roku poprosili go o przyjęcie, po raz kolejny, funkcji kustosza zbiorów Warszawskiego Towarzystwa Farmaceutycznego. Jeszcze tego samego roku Towarzystwo zorganizowało uroczyste obchody jego osiemdziesiątych urodzin i 65-lecia pracy zawodowej. Jubilat otrzymał wówczas członkostwo honorowe Polskiego Powszechnego Towarzystwa Farmaceutycznego oraz Polskiego Towarzystwa Botanicznego. Profesor Józef Rostafiński (1850-1928), przyjaciel Ferdynanda Karo jeszcze z czasów studiów i późniejszy dyrektor Ogrodu Botanicznego Uniwersytetu Warszawskiego, wygłaszając laudację stwierdził, że był on w życiu „gnany jedną tylko namiętnością, żeby móc badać florę”. On sam uważał, że „pracował jako zwyczajny uczciwy rzemieślnik. […] dał tylko materiał do dalszych naukowych badań”. Znaczenie jego prac dla światowej botaniki zasługuje na umieszczenie jego nazwiska w gronie najbardziej zasłużonych badaczy światowej flory.

Ferdynand Karo pracował do ostatnich swoich dni. Zmarł w Konstancinie 3 września 1927 roku.

Bibliografia:

Arabas I., Ferdynanda Karo na tle inwentaryzacji świata, [w:] Karo, Dziedzictwo kulturowe Warszawskiego Farmaceuty Ferdynanda Karo na tle inwentaryzacji świata, Katalog wystawy, Cultural legacy of a Warsaw pharmacist Ferdynand Karo in the context of cataloguing the world, Exhibition catalogue, Muzeum Warszawy, Warszawa 2015, s. 119.

Bukowiecki H., Bełdowska B., Plantea Karoanae w Zielniku Warszawskim, „Studia i Materiały z Dziejów Nauki Polskiej”, seria B, 1968, z. 14, s. 75-122.

Hereźniak J., Ferdynand Karo (1845-1927) farmaceuta, wielki zapomniany badacz flory Polski i Syberii, [w:] J. Partyka (red.), Zróżnicowanie i przemiany środowiska przyrodniczo-kulturowego Wyżyny Krakowsko -Częstochowskiej, t. 2 Kultura, Ojców 2004, s. 315-322.

Kaczmarzyk E., Postać Ferdynanda Karo (1845–1927) w świetle dokumentów archiwalnych znajdujących się w Częstochowie, „Rocznik Muzeum Częstochowskiego”, t. 14, Częstochowa 2015, s. 211-217.

Kuźnicka B., Ferdynand Karo 1845-1927, Warszawa 1966.