Edward Strasburger - jeden z najwybitniejszych botaników swoich czasów

Opracowanie: prof. dr hab. Piotr Köhler

Edward (Eduard) Adolf Strasburger – botanik (cytologia, anatomia, embriologia) – urodził się 1 lutego 1844 roku w Warszawie, a zmarł 19 maja 1912 roku w Bonn.

Z dziejów rodziny Strasburgerów

Rodzina pochodziła z Saksonii, gdzie w okolicach Drezna mieszkali przodkowie Edwarda Strasburgera. W czasach saskich do Polski przeprowadził się dziadek Edwarda – Johann Christian Gottfried Strasburger. Jego syn, Edward Bogumił (1803-1874), ojciec Edwarda, był właścicielem cukierni w Warszawie. Przodkowie od strony matki również pochodzili z Saksonii, w Polsce mieszkali od czasów króla Stanisława Augusta Poniatowskiego. Byli wybitnymi warszawskimi architektami. Matką Edwarda była Anna Karolina, z domu Schütz (1822-1911). Edward miał pięcioro rodzeństwa. Brat Leon (1845-1883) uczestniczył w powstaniu styczniowym, był właścicielem majątku w okolicach Miechowa. Jego wnuk, Leon Kozłowski (1892-1944) był profesorem archeologii na Uniwersytecie Jana Kazimierza we Lwowie, ministrem i premierem rządu RP, wnuczka, Aniela Kozłowska (1898-1981), była botaniczką i profesorem na UJ, następnie na WRS w Krakowie, a prawnuk, Krzysztof Kozłowski (1931-2013), był redaktorem „Tygodnika Powszechnego” i m.in. ministrem spraw wewnętrznych, druga wnuczka, Zofia Budkowa (1893-1989), była profesorem historii na UJ. Kolejnym bratem Edwarda był Julian (1847-1916), który był dyrektorem Warszawskiego Towarzystwa Kopalń Węgla. Jego syn, Henryk Leon (1887-1951) był dyplomatą i politykiem, m.in. Komisarzem Generalnym RP w Wolnym Mieście Gdańsku, ministrem przemysłu i handlu. Czwartym bratem Edwarda był Karol Ludwik (1848-1916), który był m.in. dyrektorem Kolei Warszawsko-Wiedeńskiej. Jego syn, Edward Karol (1882-1923), był ekonomistą, profesorem UW; jego wnukiem jest aktor Karol Strasburger. Najmłodszy brat, Józef (1859-1924), był chemikiem i przemysłowcem. Jedyna siostra Edwarda – Maria Paulina – była żoną Bronisława Wernera. Ich syn – Edward Werner (1878-1945) – był ekonomistą i prawnikiem, wiceministrem skarbu w rządzie II RP. Żoną Edwarda Strasburgera była Aleksandra Julia, z domu Wertheim (1847-1902), córka warszawskiego bankiera. Mieli córkę Annę, zamężną von Tobold (1870-1942), i syna Juliusza (1871-1934), internistę, profesora na uniwersytecie we Frankfurcie nad Menem.

Edukacja i kariera zawodowa Edwarda Strasburgera

Edward Strasburger początkowo uczył się w domu. Następnie, przez 3 lata, w gimnazjum w Zgorzelcu, gdzie zainteresował się botaniką. Naukę na poziomie gimnazjalnym ukończył w Warszawie. Miał po ojcu przejąć rodzinną firmę cukierniczą (w latach 1860-1862 odbył nawet praktykę w Paryżu, jednak głównie słuchał wykładów z botaniki na Sorbonie). Studia rozpoczął w 1862 roku w Szkole Głównej Warszawskiej jako student nadzwyczajny i studiował botanikę pod kierunkiem prof. Jerzego Aleksandrowicza (1819-1894). Od 1 marca 1864 roku studiował w Bonn, głównie anatomię roślin u prof. Hermana Schachta (1814-1864). Po jego śmierci przeniósł się do Jeny, gdzie studiował pod kierunkiem profesora Nathanaela Pringsheima (1823-1894), morfologa i najlepszego wówczas badacza procesów rozwojowych roślin. Spotkał tam także zoologa Ernsta Haeckla (1834-1919), entuzjastę teorii Karola Darwina. 17 lutego 1866 roku w Jenie otrzymał doktorat filozofii w zakresie botaniki na podstawie niepublikowanej rozprawy „Asplenium bulbiferum, ein Beitrag zur Entwicklungsgeschichte der Farnblattes mit besonderer Berücksichtigung der Spaltöffnungen und des Chlorophylls”. W latach 1864-1866, podczas pobytu na uniwersytecie w Jenie, był asystentem N. Pringsheima. Wiosną 1866 roku wrócił do Warszawy, gdzie przygotował rozprawę habilitacyjną Krótki rys historyi rozwoju szparek u roślin (Warszawa 1867), na podstawie której 13 marca 1867 roku uzyskał habilitację (prawo wykładu) na Wydziale Matematyczno-Fizycznym Szkoły Głównej Warszawskiej. W latach 1866-1869 pracował w Szkole Głównej Warszawskiej, od 1867 jako docent. Wykładał głównie histologię, anatomię i fizjologię roślin. Nie mając perspektywy objęcia profesury w Warszawie (nie przyjął zaproponowanej mu przez władze carskie katedry w Kazaniu), przyjął ofertę uniwersytetu w Jenie, dokąd przeniósł się w marcu 1869 roku. Tam objął katedrę botaniki jako profesor nadzwyczajny (od 1871 roku był profesorem zwyczajnym). Pracował tam do 1880 roku. Następnie przeniósł się do Bonn, na Uniwersytet Fryderyka Wilhelma, gdzie do śmierci kierował Instytutem Botanicznym. W roku akademickim 1891/1892 był rektorem tamtejszego uniwersytetu. Pod jego kierunkiem ogród botaniczny w Bonn stał się jednym z najważniejszych tego typu placówek w Prusach.

Strasburger był jednym z najwybitniejszych botaników swoich czasów. Był doktorem honoris causa uniwersytetów: w Getyndze (1887), Oksfordzie (1894), Connecticut (1901), Chicago (1903) i Brukseli (1909). Został członkiem wielu akademii nauk: w Berlinie (1890), Monachium i Paryżu (1901), Royal Society w Londynie, American Academy of Arts and Sciences w Bostonie, National Academy of Sciences U.S.A., Academia dei Lincei w Rzymie, Royal Irish Academy w Dublinie, akademii w Turynie, belgijskiej, holenderskiej, duńskiej i norweskiej. Akademia Umiejętności w Krakowie wybrała go na członka korespondenta w 1873 roku, a na członka czynnego w 1888 roku. Od rządu Prus otrzymał godność tajnego radcy (geheimer Regierungsrath).

Inspiracje i odkrycia botaniczne

Botaniką zainteresował się już w czasach nauki w gimnazjum w Zgorzelcu. Wtedy rozpoczął zbierać rośliny, oznaczać je i sporządzać zielnik. Przebywając w Paryżu uczestniczył w wycieczkach florystycznych. Po powrocie do Warszawy zaczął odwiedzać Ogród Botaniczny, gdzie pod kierunkiem J. Aleksandrowicza oznaczał rośliny i sporządzał zielnik. Na studiach w Jenie rozpoczął badania w zakresie morfologii rozwojowej roślin – z tej dziedziny przygotował swą rozprawę doktorską. Po powrocie do Warszawy rozwijał badania z zakresu morfologii rozwojowej – tematem rozprawy habilitacyjnej był rozwój aparatów szparkowych u przedstawicieli rożnych grup roślin. W okresie warszawskim rozpoczął badania przemiany pokoleń u różnych grup roślin. Początkowo badał przebieg zapłodnienia u paproci oraz u drzew iglastych. Opublikował także interesujące opracowanie „Dwupłciowość, wielokształtność i krzyżowanie się roślin. Rzecz w duchu teorji Darwina wyłożona”. Jest to jedno z pierwszych w języku polskim opracowań dotyczących ekologii kwiatów i zapylania. Podczas pracy na uniwersytecie w Jenie (1869-1880) nadal prowadził prace nad rozwojem szparek u paproci. Kontynuował badania Wilhelma Hofmeistra (1824-1877), niemieckiego botanika i odkrywcy przemiany pokoleń u roślin, nad podobieństwami i różnicami w rozwoju mszaków, paprotników i roślin nagozalążkowych. Wyjaśnił przebieg procesu zapłodnienia u paproci, wątrobowców i nagozalążkowych. Najważniejszą publikacją okresu pracy w Jenie jest monografia Die Coniferen und Gnetaceen. Eine morphologische Studie (Leipzig 1872), w której dał wyraz swym poglądom na filogenetyczną pozycję i znaczenie gniotowców. Druga ważna praca tego okresu to monografia o tworzeniu się i podziale komórek Ueber Zellbildung und Zelltheilung (Jena 1875). Zostały tu opisane po raz pierwszy m.in. szczegóły mitotycznego podziału jądra; w kolejnych wydaniach tego dzieła uzupełniał i modyfikował opis, aż w końcu w trzecim wydaniu (1880) sformułował jedno z współczesnych praw cytologii roślin: nowe jądro powstaje tylko z podziału innego jądra. Dzieło to dało początek nowej dziedzinie botaniki – cytologii roślin. W początkowym okresie pracy w Bonn zajmował się procesem zapłodnienia u roślin wyższych. Opublikował na ten temat pracę Neue Untersuchungen über den Befruchtungsvorgang bei den Phanerogamen als Grundlage für eine Theorie der Zeugung (Jena 1884). Potwierdził w niej, w odniesieniu do roślin, wcześniejszą obserwację dotyczącą zwierząt Oskara Hertwiga (1849-1922), niemieckiego zoologa i embriologa, że proces zapłodnienia polega na kopulacji jąder komórki jajowej i plemnika, a w zapłodnieniu nie bierze udziału plazma. Oprócz badań cytologicznych, zajmował się wtedy także w aspekcie anatomicznym, jak i fizjologicznym, cyrkulacją soków w roślinach. Rezultatem było ogromne dzieło Ueber den Bau und die Verrichtungen der Leitungsbahnen in den Pflanzen (Jena 1891). W pracy tej udowodnił, że proces ten jest bardziej fizyczny niż fizjologiczny. W pracy Über periodische Reduktion der Chromosomenzahl im Entwicklungsgang der Organismem (Biologisches Zentralblatt 1894 14: 849-866) ustalił związek między przemianą pokoleń a redukcją liczby chromosomów. Wykazał, że u roślin okrytozalążkowych jądra macierzystych komórek makrospor ulegają mejozie (podziałowi redukcyjnemu) i tworzą się jądra z połową liczby chromosomów pierwotnych jąder. W 1904 roku doszedł do teoretycznej konstatacji, że periodyczna redukcja chromosomów związana z przemianą pokoleń jest redukcyjnym podziałem komórek (mejozą) (artykuł Über Reduktionsteilung w czasopiśmie Berlińskiej Akademii Nauk). Prace te, wraz z późniejszymi badaniami nad partenogenezą i apogamią, łącznie ze stwierdzeniem różnej liczby chromosomów u różnych gatunków roślin, były bodźcem do kolejnych badań uczniów E. Strasburgera, zaś w XX wieku okazały się morfologicznym uzasadnieniem chromosomowej teorii dziedzicznośc

Badania Strasburgera dotyczyły cytologii, anatomii i embriologii. Do głównych osiągnięć należy pierwszy dokładny opis woreczka zalążkowego u nagozalążkowych i okrytozalążkowych, a także wykazanie istnienia podwójnego zapłodnienia u okrytozalążkowych. Wykazał ponadto, że podczas zapłodnienia roślin kwiatowych jądro jest podstawową strukturą związaną z dziedzicznością. Nie wszystkie zagadnienia znajdywały poprawne rozwiązanie za pierwszym razem. E. Strasburger powracał do niektórych z nich, potrafił przyznać się do wcześniej popełnionych błędów. Była to ważna cecha jego charakteru.

Spuścizna Edwarda Strasburgera

Strasburger był świetnym dydaktykiem. Jeszcze w Warszawie jego wykładów słuchali m.in. Emil Godlewski senior (1847-1930), fizjolog roślin i chemik rolny, Leon Nowakowski (1847-1918), pedagog i mykolog, czy Józef Rostafiński (1850-1928), algolog, a później historyk botaniki. Pod kierunkiem E. Strasburgera studiowało wielu późniejszych wybitnych botaników z całego świata, szczególnie wielu było Amerykanów. W pracowni E. Strasburgera zarówno w Jenie, jak i w Bonn, studiowali i Polacy: Edmund Jankowski (1849-1938), biolog, ogrodnik i pomolog, Aleksander Zalewski (1854-1906), florysta i mykolog, Edward Strumpf (1873-1901), anatom roślin, Bronisław Dębski (1874-1927), entomolog i botanik, a Marian Raciborski (1863-1917), jeden z najwybitniejszych polskich botaników przełomu XIX i XX wieku, przez pewien czas pracował w jego pracowni. W 1887 roku ukazało się polskie tłumaczenie jego podręcznika Das kleine botanische Prakticum für Anfänger pt. Krótki przewodnik do zajęć praktycznych z botaniki mikroskopowej (Warszawa 1887), który zmienił i uzupełnił. Razem z Fritzem Nollem (1858-1908), Heinrichem Schenkiem (1860-1927) i Andreasem Franzem Wilhelmem Schimperem (1856-1901) napisał podręcznik do botaniki Lehrbuch der Botanik für Hochschulen (Jena 1894), który w Niemczech miał co najmniej 37 wydań (ostatnie z 2014 r.). Opracowanie to było tłumaczone na wiele języków, w tym na język polski (dwukrotnie – w latach 1915 i 1960).

Na jego cześć francuski botanik Henri Ernest Baillon (1827-1895) nadał nazwę nowemu rodzajowi rośliny Strasburgeria, rosnącej na Nowej Kaledonii. Od tego rodzaju utworzono nazwę całej rodziny Strasburgeriaceae.

Bibliografia:

[anonim], Profesor Edward Strasburger, „Tygodnik Illustrowany”, 1912, nr 23(2743), s. 485.

Hryniewiecki B., Prof. dr. Edward Strasburger (1844-1912). Jego życie i dzieła, Biblioteka Botaniczna, Warszawa, 1938, t. 4.

[K.], Dr. Edward Strasburger, b. docent Szkoły Głównej warszawskiej, profesor uniwersytetu w Jenie, „Tygodnik Illustrowany” ser. II, III, 1869, t. 60, s. 92-93.

Karpowiczowa L., Sylwetki dwu botaników Warszawskiej Szkoły Głównej – Jerzego Alexandrowicza i Edwarda Strasburgera, „Roczniki UW”, 1964, t. 5, nr 1, s. 15-19.

Köhler P., Strasburger Edward (Eduard) Adolf, [w:] Piotr Köhler (red.), Słownik biograficznych polskich botaników. Polska Akademia Umiejętności. [w druku].

Korohoda W., W stulecie śmierci wielkiego uczonego przyrodnika, „Wszechświat”, 2012, t. 113, nr 10-12, s. 330-332.

Majewski T., Strasburger Edward Adolf, [w:] Giganci nauki https://gigancinauki.pl/gn/biogramy/82897,Strasburger-Edward-Adolf.html [dostęp: 10 VIII 2022]

Orlikowska C., Rozwój poglądów Edwarda Strasburgera na zagadnienie „mieszańców szczepieniowych” (Rok 1884-1909), „Kosmos ser. A”, 1959, t. 8, nr 2, s. 125-131.

Orlikowska C., Z dziejów kształcenia biologów polskich w Szkole Głównej Warszawskiej w latach 1862-1869, „Roczniki UW”, 1968, t.. 7 (za lata 1966-1968), s. 33-104.

Rostański K., Korespondencja polskich botaników z profesorem Edwardem Strasburgerem z lat 1870-1911, [w:] Roślina a człowiek. 49. Zjazd Polskiego Towarzystwa Botanicznego, Kielce, 1-5.09.1992, Kielce 1992, s. 162-163.

Rostański K., Nieznane fakty dotyczące niemieckiej linii potomków profesora Edwarda Strasburgera (1844-1912). Some unknown facts dealing with the German line of the descendants of the professor Eduard Strasburger (1844-1912), [w:] Szata roślinna Polski w procesie przemian. Materiały konferencji i sympozjów 50 Zjazdu Polskiego Towarzystwa Botanicznego, Kraków 26.06-01.07. 1995, Kraków 1995.

Sroka S.T., Strasburger Edward Adolf (1844-1912), „Polski Słownik Biograficzny”, 2006-2007, t. 44 s. 183.

Sulma T., Nieznany zbiór porostów Edwarda Strasburgera i Marjana Raciborskiego. Eine unbekannte Flechtensammlung von E. Strasburger und M. Raciborski, „Acta Societatis Botanicorum Poloniae”, 1935, t. 12, nr 1, s. 105-111.

TM [T. Majewski], Strasburger Edward Adolf (1 II 1844, Warszawa – 19 V 1912, Bonn), [w:] Bolesław Orłowski (red. nauk.), Polski wkład w przyrodoznawstwo i technikę. Słownik polskich i związanych w Polską odkrywców, wynalazców oraz pionierów nauk matematyczno-przyrodniczych i techniki. Tom IV S-Ż, Warszawa 2015, s. 161-164.

Z.P. [Z. Podbielkowski], Strasburger Edward Adolf (1844-1912), [w:] S. Feliksiak (red.), Słownik biologów polskich, Warszawa 1987, s. 508-509.

Zemanek A., Historia botaniki, [w:] Dzieje nauki. Nauki ścisłe i przyrodnicze. Warszawa – Bielsko-Biała 2011, s. 391-455.

Mapa