Czesław Słania - światowej sławy twórca znaczków pocztowych, zwany „Dürerem XX wieku”

Opracowanie: Piotr Gucwa

Rodzina i młodość w II Rzeczypospolitej Polskiej

Czesław Słania urodził się 22 października 1921 roku w Czeladzi, w Zagłębiu Dąbrowskim. Ojciec artysty, Ignacy Słania był górnikiem; matka, Józefa z domu Piorun pochodziła z Lubelszczyzny. W Czeladzi spędził pierwsze sześć lat życia – z rodzicami i młodszą siostrą Leokadią mieszkał w kamienicy przy ulicy Krzywej do 1927 roku. Później rodzina przeniosła się w rodzinne strony matki – do Osmolic. Młodość artysty, aż do wybuchu wojny związana była zatem z Lubelszczyzną i samym Lublinem, w którym Czesław Słania po ukończeniu sześcioklasowej szkoły powszechnej w 1934 roku rozpoczął naukę w gimnazjum. Jako uczeń wstąpił do Związku Młodzieży Wiejskiej Rzeczypospolitej Polskiej „Wici”. Zainteresowania artystyczne młodego Czesława Słani przejawiały się w wykonywanych rysunkach, przede wszystkim portretach najbliższych.

Czas okupacji

Wybuch II wojny światowej zmusił artystę do przerwania edukacji i podjęcia pracy w młynie „Osmolice” w charakterze buchaltera. W październiku 1942 roku został członkiem Polskiej Partii Robotniczej i krótko po tym został aresztowany przez Niemców, ale po pewnym czasie wypuszczono go dzięki protekcji żony znanego pisarza Tadeusza Brezy. Wiosną 1944 roku Czesław Słania zaangażował się w działalność konspiracyjną – wstąpił do Armii Ludowej, gdzie otrzymał pseudonim „Żuk”. Do jego zadań należało przede wszystkim podrabianie niemieckich dokumentów okupacyjnych, między innymi kart pracy oraz kart meldunkowych. Jesienią został wcielony do II Armii Wojska Polskiego, w której uzyskał stopień podporucznika. Jako zdemobilizowany wojskowy otrzymał po zakończeniu wojny gospodarstwo i pracę na Ziemiach Odzyskanych (okolice Lubania), skąd po krótkim czasie przeniósł się do Krakowa.

Studia i działalność artystyczna w Polsce

Kraków był miastem, w którym Czesław Słania dokończył przerwaną przez wubuch wojny edukację szkolną, po czym rozpoczął studia na Wydziale Poligrafiki krakowskiej Wyższej Szkoły Sztuk Plastycznych (późniejsza Akademia Sztuk Pięknych). Jego protektorem i opiekunem został profesor Witold Chomicz, który wstawił się za młodym artystą, po zakończonej niepowodzeniem pierwszej próbie podjęcia studiów. Zachęcał również Słanię do kontynuowania nauki, kiedy ten rozważał zajęcie się zawodem leśnika. W 1947 roku artysta zapoznał się podczas praktyk w Drukarni Narodowej z technikami grawerskimi, które rozwijał następnie podczas studiów. Grawerowanie stało się dziedziną, w której z biegiem czasu osiągnął mistrzostwo. Równocześnie zajmował się wykonywaniem ilustracji, plakatów oraz małych form graficznych. Pracą dyplomową Czesława Słani była wykonana techniką stalorytu miniatura w formie znaczka pocztowego „Bitwa pod Grunwaldem Jana Matejki”.

Jeszcze przed ukończeniem studiów, w 1950 roku Czesław Słania podjął pracę w Państwowej Wytwórni Papierów Wartościowych (PWPW) w Warszawie. W ciągu kilku lat wykonał dla niej 23 znaczki i 14 projektów. Jego pierwszą poważniejszą pracą dla PWPW, wykonaną z udziałem i pod kierunkiem Mariana Polaka, był znaczek wydany z okazji 80-lecia Komuny Paryskiej. Artysta rytował na nim portret generała Jarosława Dąbrowskiego. Za znaczek otwierający katalog artysty można uznać wydany w 1950 roku „I Polski Kongres Pokoju”, w którym Słania rytował jedynie detal – metalową część młotka, trzymanego przez sportretowanego na znaczku robotnika.

Życie w Szwecji i kariera międzynarodowa

W 1956 roku Czesław Słania wyjechał do Szwecji, gdzie zdecydował się pozostać z powodów zdrowotnych, ponieważ od czasów okupacji zmagał się z gruźlicą. Po trzech latach emigracyjnego życia, podczas którego musiał pracować fizycznie, sporadycznie tylko otrzymując zamówienie na ryty znaczków, rozpoczął współpracę z Pocztą Szwedzką, dla której stworzył prawie 400 prac. W 1972 roku artysta został uhonorowany przez króla Szwecji Gustawa VI Adolfa tytułem Nadwornego Grawera, jako drugi Polak w historii monarchii szwedzkiej – poprzednim był wybitny XVII-wieczny rytownik, gdańszczanin Jeremiasz Falck.

Na początku lat 60. rozpoczęła się międzynarodowa kariera Czesława Słani. Początkowo współpracował z pocztami pozostałych krajów skandynawskich (Dania, posiadająca odrębny urząd pocztowy Grenlandia, Islandia), a następnie otrzymywał zamówienia od instytucji z całego świata, w tym również od 1993 roku z Polski. Dla tych instytucji zaprojektował 1070 znaczków, dzięki czemu znalazł się w Księdze Rekordów Guinnessa jako grawer, który stworzył ich największą ilość – drugi pod względem dorobku twórca wykonał ponad 700 prac mniej. Słania trafił do księgi kilkukrotnie, między innymi jako autor największego na świecie znaczka pocztowego wykonanego techniką grawerską. Stworzony w 2000 roku znaczek o wymiarach 60 mm na 81 mm przedstawiał fragment fresku „Wielkie czyny szwedzkich królów” z Pałacu Drottningholm.

Czesław Słania projektował również banknoty dla banków europejskich i pozaeuropejskich państw (Argentyna, Belgia, Brazylia, Izrael, Kanada, Kazachstan, Litwa, Portugalia i Wenezuela). Na jego dorobek artystyczny składają się ponadto plakietki, medale, sztychy, a także ekslibrisy. Był uważany za pracoholika, ale również artystę o ponadprzeciętnej pracowitości i zdolności do tworzenia w bardzo szybkim tempie, wytrwałego, skupionego, konsekwentnie trzymającego się własnej techniki i metody twórczej. Posiadał również zdolności muzyczne, grywał na kilku instrumentach, a we wspomnieniach znajomych zapisał się jako człowiek skromny i spokojny, a przy tym obdarzony poczuciem humoru.

Czesław Słania był prawdziwym obywatelem świata, ale chociaż związany przez blisko pół wieku ze Szwecją, posiadający obywatelstwo Księstwa Monako, wielokrotnie odwiedzał Polskę, gdzie zmarł 17 marca 2005 w Krakowie. Został pochowany na Cmentarzu Rakowickim.

Dorobek artystyczny

Czesław Słania, nazywany „Dürerem XX” wieku, był jednym z najwybitniejszych grawerów w historii projektowania i tworzenia znaczków pocztowych. Tematy jego prac były różnorodne, można znaleźć wśród nich znaczki okolicznościowe, postacie i sceny historyczne, portrety znanych osób, florę i faunę, architekturę, sport. Artysta rytował swoje prace na metalowych płytkach w lustrzanym odbiciu, w skali 1:1. Poprzedzone studiami rysunkowymi, stworzone z punktów i linii charakteryzują się drobiazgową szczegółowością i starannością, umiejętnością operowania światłocieniem, wielką dbałością o czystość rysunku, elegancję i lekkość stylu. Swoje znaczki oznaczał sygnaturą „Cz. Slania s.c.”. Jego projekty nie były pozbawione specyficznego, grawerskiego poczucia humoru, żartów i aluzji do wydarzeń z własnego życia. Niejednokrotnie używał swojej podobizny (albo portretów członków rodziny) jako modeli do postaci występujących w jego pracach. Zamieszczał również na nich mikronapisy z imionami lub inicjałami swoich bliskich. Te wszystkie niedostrzegalne gołym okiem detale są możliwe jedynie do obejrzenia po wielokrotnym powiększeniu. Estetyczna wartość prac artysty przyniosła mu międzynarodowe uznanie i popularność wśród filatelistów, o czym świadczy fakt, że sześciokrotnie otrzymał nagrodę za najładniejszy znaczek świata, w 1979 roku za wykonany dla Poczty Szwedzkiej „Balet”, mistrzowskie dzieło przedstawiające tańczącą parę z baletu „Romeo i Julia” Sergiusza Prokofiewa. Prestiżowym wyróżnieniem był złoty medal Phillips Gold Medal, który poczta brytyjska przyznaje raz na pięć lat.

Dzięki bogatemu dorobkowi, różnorodnej tematyce prac, mistrzostwu technicznemu i artystycznym wartościom rozpoznawalność Czesława Słani wykroczyła poza środowisko filatelistyczne. O jego międzynarodowym znaczeniu świadczy anegdota o wizycie artysty w Chinach, podczas której tysiące ludzi chciało dostać się na spotkanie z nim, by otrzymać autograf na jego znaczku. Oprócz tytułu Nadwornego Grawera Króla Szwecji został uhonorowany w podobny sposób przez władców Danii i Monako, otrzymując również ważne odznaczenia nadawane przez monarchów tych krajów – z duńskim Orderem Danebroga na czele (1973) oraz najwyższym odznaczeniem Księstwa Monako – Orderem Świętego Karola. Rzeczpospolita uhonorowała artystę dwukrotnie – w 1991 roku Srebrnym Krzyżem Zasługi, a w 1998 roku Krzyżem Komandorskim Orderu Zasługi Rzeczypospolitej Polskiej. Został również honorowym obywatelem Czeladzi, gdzie w pierwszą rocznicę jego śmierci odsłonięto tablicę pamiątkową na ścianie kamienicy przy ulicy Krzywej 2, w której mieszkał jako dziecko. Wśród licznych nagród i wyróżnień, które spotkały artystę, warto zwrócić uwagę na tytuł Polaka Stulecia w Szwecji (1999 rok), świadectwo popularności artysty w kraju, w którym spędził większość swojego życia.

Twórczość artysty była przedmiotem wielu wystaw filatelistycznych. W 2021 r. odbyła się duża wystawa w sztokholmskim Muzeum Poczty z okazji stulecia urodzin artysty. Z tej okazji Poczta Polska i szwedzka PostNord wyemitowały w tym samym dniu specjalny znaczek z podobizną artysty. Rok 2021 został ogłoszony przez Polski Związek Filatelistów rokiem Czesława Słani. Jego twórczość jest również przedmiotem licznych publikacji, katalogów, stron internetowych, a sam artysta został bohaterem filmu dokumentalnego „Gigant w miniaturze”. Prace artysty są przedmiotem nieustannego zainteresowania kolekcjonerów, szacuje się, że znaczków jego autorstwa wyemitowano ponad 25 miliardów. O żywym zainteresowaniu jego twórczością świadczą działające na świecie kluby kolekcjonerów znaczków Słani, czy po prostu kluby miłośników artysty (w Stanach Zjednoczonych i krajach skandynawskich, na czele z istniejącym od 1980 roku szwedzkim Towarzystwem Czesława Słani). Artysta, który najpierw zdobył międzynarodową popularność i uznanie, a dopiero później został poznany i doceniony w Polsce, jest ważną postacią dla miłośników i znawców sztuki rytownictwa, a także filatelistów na całym świecie.