Bronisława Dłuska - pierwsza w Polsce kobieta ginekolog, zasłużona dla budowy Instytutu Radowego

Opracowanie: dr Monika Wiśniewska

Niezwykła, utalentowana rodzina

Bronisława Dłuska (1865–1939), pierwsza w Polsce kobieta ginekolog, postać zasłużona dla budowy Instytutu Radowego w Polsce, a dzięki temu także dla walki z nowotworami u kobiet, siostra noblistki Marii Skłodowskiej-Curie. Bronisława przyszła na świat w drobnoszlacheckiej rodzinie Skłodowskich. Ojciec Władysław Skłodowski (1832–1902), absolwent Uniwersytetu Petersburskiego, z zawodu nauczyciel, pełnił funkcje kierownicze w szkolnictwie. Ponadto zajmował się przekładem literatury pięknej, był autorem podręcznika zoologii i haseł w encyklopedii powszechnej Samuela Orgelbrandta. Matka Marianna Bronisława z Boguskich była kierowniczką pensji dla dziewcząt w Warszawie. Bronisława miała starszego brata Józefa Skłodowskiego (1863–1937), lekarza internistę, prezesa Towarzystwa Lekarskiego w Warszawie, a także dwie młodsze siostry – Helenę Skłodowską-Szalay (1866–1961), wizytatorkę szkół warszawskich i działaczkę oświatową oraz Marię Skłodowską-Curie (1867–1934), podwójną noblistkę (fizyka 1903, chemia 1911).

Po śmierci matki Bronisława jako niespełna 13-letnia dziewczyna przejęła w dużym stopniu jej obowiązki w zakresie opieki nad rodzeństwem oraz prac w gospodarstwie domowym. Po ukończeniu gimnazjum w 1882 roku udzielała odpłatnie korepetycji. Od 1884 roku, wspólnie z siostrami Heleną i Marią, uczęszczała na zajęcia organizowane przez Uniwersytet Latający. Rodzeństwo odwdzięczyło się siostrze za jej poświęcenie. Dzięki Marii Bronisława mogła spełnić swoje marzenia i w 1886 roku wyjechać do Paryża, by podjąć studia medyczne, w których postępy wspominała następująco:

Medycyna moja idzie daleko lepiej, niż się spodziewałam ze względu na obcy język i uprzedzenia do kobiet. Sama sobie wierzyć nie chcę, że tak prędko już dojdę do zakreślonego celu. Cieszę się bardzo, że się na to zdecydowałam. Mam zajęcie użyteczne, które mi we wszelkich warunkach będzie uprzyjemniać życie (1890). 

W 1890 roku Bronisława wyszła za mąż za Kazimierza Dłuskiego (1855–1930), lekarza ftyzjatrę i działacza politycznego powiązanego z Polską Partią Socjalistyczną. W 1892 roku urodziła córkę Helenę (1892–1921), w przyszłości taterniczkę. W Paryżu Dłuscy prowadzili nieformalny salon polski, to jest mieszkanie otwarte dla polskich emigrantów. Wśród gości państwa Dłuskich byli między innymi przyszli prezydenci Rzeczypospolitej, Stanisław Wojciechowski (1869–1953) oraz Ignacy Mościcki (1867–1946). Dłuscy nawiązali serdeczne przyjaźnie również z Ignacym Janem Paderewskim (1860–1941), Henrykiem Sienkiewiczem (1846–1916), Bolesławem Limanowskim (1835–1935), Władysławem Grabskim (1874–1938) i innymi. W okresie paryskim Dłuscy prowadzili praktykę zawodową – Bronisława jako ginekolog, a jej mąż jako ftyzjatra.

Aktywność publiczna i talenty menadżerskie Bronisławy

Bronisława nie chciała na stałe wiązać się z obczyzną. Marzyła o powrocie na ziemie polskie, jednak powrót do Królestwa Polskiego uniemożliwiała Dłuskim rewolucyjna przeszłość męża Bronisławy. Po długo wyczekiwanym powrocie w 1902 roku, Dłuscy pozostawali aktywni nie tylko zawodowo, ale i na niwie społecznej. W Zakopanem uruchomili pierwsze polskie sanatorium przeciwgruźlicze. Celem pozyskania środków na budowę obiektu dla chorych, zawiązali Stowarzyszenie Sanatoryum dla Chorych Piersiowych. Placówka rozpoczęła działalność po trzech latach od rozpoczęcia budowy. Dzieło Dłuskich finansowo wspierała Maria Skłodowska-Curie, po otrzymaniu Nagrody Nobla. W Kościelisku zorganizowali nowoczesny zakład leczniczy. Dłuska odznaczała się dużą siłą wewnętrzną, hartem, odpowiedzialnością i talentami menadżerskimi. Charakter jej prac stopniowo zmieniał się z typowo zawodowych, tzn. lekarskich, na zarządzanie. Jej aktywność zapamiętano następująco:

wkrótce po otwarciu sama Dłuska obejmuje administrację sanatorium i prowadzi ją w sposób nadzwyczajny. Twórczy jej umysł dąży do ciągłego ulepszania i powiększania gmachu. Przenosi i pomnaża zabudowania gospodarcze, buduje letnią leżalnię.

Z usług obiektów wybudowanych dzięki Dłuskim żołnierze Legionów Polskich ranni podczas I wojny światowej mogli korzystać nieodpłatnie. Społeczne zaangażowanie Dłuskiej na Podhalu było wielokierunkowe. Działała ponadto: w Towarzystwie „Pomoc Bratnia”, w komitecie budowy pomnika Tytusa Chałubińskiego, w Towarzystwie Tatrzańskim, jako przewodnicząca komitetu budowy nowego gmachu Muzeum Tatrzańskiego, który dzięki jej zaangażowaniu oddany został do użytku w 1922 roku. Dłuska zgromadziła też pokaźną kolekcję sztuki ludowej. 

Była ponadto członkinią Ligii Kobiet Galicji i Śląska 1914–1918, wspierała zakładanie oraz działalność ochronek dla dzieci legionistów w Zakopanem i Rabce, działała w Lidze Kobiet Polskich 1918–1928. Uruchomiła i zarządzała pensjonatem „Uzdrowisko” w Aninie, majątkiem Kacza Kałuża w Międzylesiu oraz prewentorium przeciwgruźliczym w Świdrze.

Przez długi okres była działaczką Związku Pracy Obywatelskiej Kobiet 1928–1938, a także Komitetu Pomocy Ubogim Mieszkańcom Warszawy „Osiedle” oraz Stowarzyszenia Kobiet z Wyższym Wykształceniem. Po tragicznej śmierci jedynej córki Heleny zainicjowała powstanie nowatorskiego świeckiego ośrodka dla sierot „Helenów”.  

Zaangażowanie w budowę Instytutu Radowego w Warszawie

Działalność, dzięki której obecność Dłuskiej zapisała się w historii Polski złotymi literami związana była przede wszystkim z jej zaangażowaniem w budowę Instytutu Radowego w Warszawie, który powstał z inicjatywy jej siostry noblistki. Było to przedsięwzięcie wieloetapowe i kosztochłonne. Początkowo w 1921 roku zawiązane zostało Towarzystwo Instytutu Radowego pod patronatem Marii Skłodowskiej-Curie. W Towarzystwie dużym zaangażowaniem wyróżniało się rodzeństwo noblistki, Bronisława, Helena i brat Józef. Sprawie Instytutu szczególnie oddana była Dłuska:

Instytut nie powstałby, gdyby nie energia i żelazna wolna siostry uczonej dr B[ronisławy] D[łuskiej]. Ona to wpadła na świetny pomysł, aby instytut stał się darem dla narodu w tej formie, że zaczęto sprzedawać cegiełki […] cieniutkimi strugami popłynęły setki tysięcy (A. Dorabialska, Jeszcze jedno życie, Warszawa 1998).

Ważnym zadaniem było zmotywowanie środowisk polonijnych do udzielenia wsparcia. W 1921 roku Dłuska napisała i wydała książkę adresowaną do Polonii w Stanach Zjednoczonych pt. Marja Skłodowska-Curie. Życiorys i działalność naukowa genialnej Polki (Chicago 1921).

Kolejnym istotnym faktem na drodze do powstania Instytutu były obchody jubileuszowe, przypadające w 1923 roku, w związku z dwudziestą piątą rocznicą odkrycia radu. Wówczas rodzeństwo Skłodowskich spotkało się w Paryżu, gdzie podczas uroczystości jubileuszowych prezydent Francji przyznał Marii Skłodowskiej-Curie czterdzieści tysięcy franków rocznie jako „Dar Narodowy”. Wydarzenie paryskie zainspirowało społeczność polską. Komitet do zwalczania i badania raka w Polsce jeszcze w tym samym roku ogłosił apel do narodu, wzywający do zbiórek i ofiar na rzecz polskiego „Daru Narodowego”. Już na początku 1924 roku powołany został Komitet Daru Narodowego dla Marii Skłodowskiej-Curie z prezydentem II Rzeczypospolitej, Stanisławem Wojciechowskim jako honorowym prezesem na czele. W tym też roku na pytanie delegacji kobiet podczas pobytu noblistki w Warszawie, w jaki sposób uczcić jej dokonania, Maria odpowiedziała: „Moim najgorętszym życzeniem jest powstanie Instytutu Radowego w Warszawie dla badań naukowych i dla walki z rakiem”. W skład Komitetu budowy Instytutu wchodziła między innymi Bronisława Dłuska. Komitet rozwinął oddziały lokalne w miastach wojewódzkich oraz powiatowych. Z racji doświadczenia Dłuskiej w prowadzeniu dużych przedsięwzięć budowlanych – od etapu koncepcyjnego po oddanie budowy do użytku oraz jej umiejętności związanych z administrowaniem i pozyskiwaniem środków, Maria Skłodowska-Curie to właśnie jej powierzyła kierownictwo budowy Instytutu Radowego. Nie bez znaczenia pozostawały cenione powszechnie przymioty jej charakteru, intelektu i siła osobowości: „Był to umysł realny, ścisły. Lubiła rachować – nie znosiła fantazjowania. Wiedziała zawsze czego chce i z żelazną wolą z twardym uporem potrafiła dojść do celu” (R. Dalborowa, 1939).

Objęcie kierownictwa przez Dłuską usprawniło przebieg prac, dzięki czemu wmurowanie kamienia węgielnego pod budowę Instytut Radowego przy ul. Wawelskiej w Warszawie odbyło się już w pierwszej połowie 1925 roku, natomiast budowa faktycznie ruszyła w 1926 roku. Instytut Radowy w Warszawie wzorował się na podobnej instytucji działającej w Paryżu.

Ze względu na duże zapotrzebowanie na stały dopływ środków finansowych, dzięki zabiegom Dłuskiej w organizacjach kobiecych, zawiązał się Komitet Zjednoczonych Organizacji Kobiecych dla dokończenia Instytutu Radowego im. Marji Skołowskiej-Curie, który wydatnie wspierał zbiórkę funduszy na rzecz budowy.

Po śmierci męża w 1931 roku Dłuska przeprowadziła się do mieszkania przy ul. Wawelskiej, by móc jeszcze więcej czasu poświęcić sprawom Instytutu. „P[ani] Doktorowa Dłuska energiczna, zapracowana, ale dobrze się czuje i w humorze” – przekazała Marii Skłodowskiej-Curie pod koniec 1931 roku przewodnicząca Komitetu Organizacji Kobiecych, Maria Pieńkowska. Mimo zaawansowanego wieku, rozlicznych obowiązków i zadań związanych z budową oraz organizacją Instytutu Radowego, Bronisława nie przestawała udzielać się w stowarzyszeniach i organizacjach. Nie wycofała się z prowadzenia pensjonatu w Aninie, ośrodka w Helenowie oraz prewentorium przeciwgruźliczego w Świdrze. Skrótową relację na temat swojej kondycji psychofizycznej złożyła swoje siostrze Marii: „Ja lawiruję między Aninem, Świdrem (w lecie i Helenówkiem) a Instytutem Radowym i jeszcze jakoś znajduję tyle sił, że mnie to wcale nie męczy”. Dłuska budowę Instytutu wspomagała również prywatnymi funduszami.

Doceniona działaczka

Choć pozostawała poniekąd w cieniu siostry noblistki i nie troszczyła się o uznanie, doczekała się zauważenia tak w kraju, jak i na forum międzynarodowym. Po oficjalnym otwarciu Instytutu Radowego pod koniec maja 1932 roku „Kurier Warszawski” donosił: „Istotną, choć ukrytą rolę w tworzeniu instytutu odegrała rzadkiej energii i zapału d-rowa Bronisława Dłuska, dusza i serce całej akcji finansowej i organizacyjnej”. Dłuska znalazła się w gronie przedstawicieli najważniejszych polskich uczelni na obchodach Międzynarodowego Tygodnia Walki z Rakiem w Paryżu (1938). Otrzymywała wysokie odznaczenia państwowe: dwukrotnie Złoty Krzyż Zasługi (1930 i 1933), Krzyż Komandorski Orderu Odrodzenia Polski (1937) oraz Medal Niepodległości (1938).

Zmarła przed wybuchem II wojny światowej, 15 kwietnia 1939 roku. Pochowana została na Cmentarzu Powązkowskim w Warszawie. Pierwszy dyrektor Instytut Radowego w Warszawie, dr Franciszek Łukaszczyk wspominał po jej śmierci:

Tą jednak, która inicjatywę przejęła, która nadała jej konkretne kształty i która wcieliła ją w życie, była dr Bronisława Dłuska. Trzeba podziwiać ogrom pracy, który w to włożyła i umiejętności z jakimi to zadanie rozwiązała. Należało zdobyć środki, jak na nasze stosunki wielkie […]. Należało przygotować przyszłych pracowników. Wszystkim tym zajęła się Dr Bronisława Dłuska. Co tylko mogła, robiła sama, czego nie mogła zrobić sama – robiła przez organizacje. Umiała wyszukać ludzi wartościowych, umiała zjednać sobie ich współpracę i zainteresować swoim duchem. W organizacjach, które się do akcji wzniesienia Instytutu Radowego przyłączyły odgrywała ona główną, chociaż nie zawsze najbardziej widoczną rolę, była Ona ich motorem. Do końca życia otaczała Instytut niezmordowaną opieką. […] śmiało można powiedzieć, że jego [Instytutu Radowego] powstanie jest w ogromnej części Jej zasługą. […] Cieszyła się, że Instytut się rozwija, ale Jej najwyższą troską było, żeby rozwój odbywał się na najwyższym poziomie i żeby ten poziom zawsze był zachowany.

Bibliografia (wybór)

Henry N., Uczone siostry. Rodzinna historia Marii i Broni Skłodowskich, przeł. A. Borczkowska-Nguyen, Poznań–Wrocław 2017.

Wajs-Baryła E., Bronisława Dłuska doktor wszech nauk lekarskich, Warszawa 2018.

Wajs-Baryła E., Bronisława Dłuska twórczyni Instytut Radowego w Warszawie [w:] Warszawskie oblicza Niepodległości. Zbiór esejów, red. E. Wajs-Baryła, Warszawa 2019, s. 86–96.