Bronisław Malinowski - znakomity antropolog o światowej renomie, notoryczny diarysta i przyjaciel Witkacego

Opracowanie: dr hab. Grażyna Kubica-Heller, prof. UJ

location_on Mapa szczegółowa

Wybitny brytyjski antropolog społeczny; niezrównany badacz terenowy; autor przełomowych monografii etnograficznych, jak popularnego Sexual Life of Savages (Życia seksualnego dzikich); twórca funkcjonalizmu i naukowej teorii kultury; profesor London School of Economics oraz Yale University; pierwszy prezydent Polskiego Instytutu Naukowego w Nowym Jorku; autor słynnego, pisanego po polsku Dziennika w ścisłym znaczeniu tego wyrazu; przyjaciel z czasów młodości Stanisława Ignacego Witkiewicza i Leona Chwistka; a wreszcie postać ikoniczna: bohater filmów dokumentalnych, powieści, dramatów, biografii, a także niezliczonych opracowań naukowych.

Rok 1922, czyli rok wydania jego pierwszej monografii terenowej, Argonauts of the Western Pacific [Argonautów zachodniego Pacyfiku], uważa się za początek nowoczesnej antropologii, a stulecie tego wydarzenia upamiętniane jest w wielu ważnych ośrodkach antropologicznych na całym świecie.

Krakowska młodość i edukacja

Bronisław Kacper Malinowski wywodził się z rodziny ziemiańsko-inteligenckiej pochodzącej z Królestwa Polskiego. Urodził się 7 kwietnia 1884 w Krakowie, był synem Lucjana i Józefy z Łąckich. Ojciec, Lucjan Malinowski (1839-1898), profesor filologii słowiańskiej na Uniwersytecie Jagiellońskim, twórca polskiej dialektologii, prowadzący badania na Śląsku, był także kierownikiem Bursy Akademickiej dla biednych studentów, mieszczącej się w pojezuickim budynku na Małym Rynku, gdzie zamieszkał z rodziną. Matka, Józefa z Łąckich (1848-1918) pochodziła z ziemiańskiej rodziny. Była osobą wykształconą, o wybitnym intelekcie, wielkiej determinacji i poświęceniu w wychowaniu jedynaka. Chorowity chłopiec wymagał leczenia klimatycznego, więc matka spędzała z nim dłuższe okresy we wsi Ponice pod Rabką i w Zakopanem. To wczesne doświadczenie różnorodności świata kultury: miejskiej-krakowskiej i wiejskiej-podhalańskiej uważał później Bronisław Malinowski za fundacyjne dla wykształcenia się jego zainteresowań antropologicznych.

Po śmierci Lucjana Malinowskiego w 1898 roku, wychowaniem syna zajmowała się wyłącznie matka. Bronisław od wczesnych lat zdradzał wybitne zdolności, zarówno naukowe, jak i muzyczne. Edukację rozpoczął w domu, a następnie uczęszczał do Gimnazjum im. Króla Jana III Sobieskiego w Krakowie. Ze względu na problemy ze wzrokiem syna, matka stała się jego lektorką i czytała mu cały gimnazjalny materiał. Jego najbliższym przyjacielem od wczesnych lat młodości był Stanisław Ignacy Witkiewicz, który sportretował Malinowskiego w swojej autobiograficznej powieści 622 upadki Bunga, czyli demoniczna kobieta, jako księcia Nevermore, a także w wizerunkach fotograficznych i malarskich. W gronie kolegów był także: logik i malarz Leon Chwistek, a później: poeci Tadeusz Nalepiński i Tadeusz Szymberski, lekarz i filozof Ignacy Wasserberg oraz matematyk Władysław Ślebodziński.

W 1902 roku, po zdaniu matury, Bronisław Malinowski zapisał się na Wydział Filozoficzny Uniwersytetu Jagiellońskiego i studiował głównie nauki ścisłe i filozofię, ale wybierał też kursy z pedagogiki, psychologii i literaturoznawstwa. Jego mentorem był filozof, ks. prof. Stefan Pawlicki. Malinowski ukończył studia w 1906 roku. Doktoryzował się na podstawie pracy „O zasadzie ekonomii myślenia” (Dzieła, t. 1), będącej krytycznym omówieniem empiriokrytycyzmu Richarda Avenariusa i Ernsta Macha. W rozprawie tej pojawiło się już pojęcie funkcji, tak ważne dla późniejszego systemu teoretycznego Malinowskiego.

W młodości wiele podróżował dla poratowania zdrowia. Prawie rok spędził w Północnej Afryce, kilka miesięcy w Turcji i innych krajach śródziemnomorskich. Po skończeniu studiów przez półtora roku mieszkał na Wyspach Kanaryjskich. Wszystkie te peregrynacje odbywał z matką.

Po promocji doktorskiej sub auspiciis Imperatoris (1908), wielkim wyróżnieniu, o które mógł wnioskować Senat UJ tylko dla jednego kandydata rocznie, Bronisław Malinowski udał się do Lipska, gdzie przez trzy semestry studiował nauki ścisłe, ale także słuchał wykładów historyka gospodarki i socjologa Karla Büchera oraz twórcy psychologii eksperymentalnej Wilhelma Wundta.

Wyjazd do Londynu, początek kariery naukowej

W 1910 roku rozpoczął się nowy etap w życiu młodego uczonego: wyjazd do Londynu na dalsze studia, tym razem w dziedzinie antropologii i socjologii, którymi interesował się już wcześniej. Jeszcze w Krakowie czytał popularne dzieło Jamesa George’a Frazera The Golden Bough, a w Lipsku, u Wundta zgłębiał psychologię ludów. Studiował w London School of Economics and Political Science u znakomitych uczonych: fińskiego filozofa i socjologa Edwarda Westermarcka oraz brytyjskiego lekarza i etnologa Charlesa Seligmana, uczestnika słynnej wyprawy do Cieśniny Torresa, który stał się przyjacielem i opiekunem naukowym młodego Polaka. W LSE nie uznano krakowskiego doktoratu Malinowskiego, ale od 1913 roku wykładał tam między innymi socjologię religii i psychologię społeczną. Z jego przedterenowych prac zasługuje na uwagę The Family among the Australian Aborigines. A Sociological Study (Londyn 1913, wyd. pol. Dzieła, t. 11) oraz jedyna jego książka w języku polskim Wierzenia pierwotne i formy ustroju społecznego (Kraków 1915, Dzieła, t. 1), która miała być podstawą habilitacji na Uniwersytecie Jagiellońskim, do której ostatecznie nie doszło.

W 1914 roku, dzięki stypendium przemysłowca Roberta Monda, Malinowski wyruszył na badania terenowe. Towarzyszył mu, w charakterze fotografa i rysownika, Stanisław Ignacy Witkiewicz, który jednak na wieść o wybuchu I wojny światowej, gdy byli już w Australii, zawrócił z drogi. Malinowski kontynuował podróż samotnie. Od września 1914 do marca 1915 prowadził badania terenowe na wyspie Mailu przy południowym wybrzeżu Nowej Gwinei. Później w Australii przygotował raport The Natives of Mailu. Preliminary Results of the Robert Mond Research Work in British New Guinea (1915, wyd. pol. Dzieła, t. 12). Praca ta, stała się wraz z The Family… podstawą jego drugiego doktoratu uzyskanego w Londynie (1916). Następną wyprawę terenową podjął w czerwcu 1915. Celem podróży były Wyspy Trobrianda, położone na zachód od południowego krańca Nowej Gwinei. Osiedlił się w wiosce Omarakana, położonej na Kiriwinie, największej wyspie archipelagu. Przebywał tam do maja 1916. Druga wyprawa na Trobriandy trwała od  października 1917 do października 1918. W przerwach między ekspedycjami i po ich zakończeniu opracowywał swe materiały terenowe, mieszkając w Melbourne.

W 1920 roku powrócił do Europy, a w 1921 na swą londyńską uczelnię (starał się także o katedrę na UJ, ale w końcu jej nie przyjął). W 1924 został docentem (reader), a w 1927 otrzymał tytuł profesora i katedrę antropologii społecznej. Był założycielem funkcjonalistycznej szkoły w antropologii. Jego słynne seminarium przyciągało liczne i zróżnicowane audytorium (wiele kobiet i cudzoziemców), w tym późniejszych luminarzy antropologii (Raymonda Firtha, Audrey Richards, Edmunda Leacha i innych), czy polityki (Jomo Kenyatta’ę, późniejszego przywódcę i prezydenta Kenii). Z Polaków uczestniczyli w nich Kazimierz Dobrowolski, Feliks Gross, Jan Kuryłowicz, Józef Obrębski, Maria i Stanisław Ossowscy, Andrzej Waligórski. Bronisław Malinowski wybrał angielską drogę kariery naukowej, jednak nigdy nie stracił kontaktu ze swoimi polskimi przyjaciółmi, opiekował się studentami, pomagał znajomym.

W 1919 roku Malinowski ożenił się w Melbourne z Elsie R. Masson, pielęgniarką i pisarką, córką profesora chemii tamtejszego uniwersytetu. Mieli trzy córki, Józefę, Wandę i Helenę. Elsie była ważną współpracowniczką męża, pierwszą krytyczną czytelniczką i redaktorką jego tekstów. Ich wzajemna korespondencja została wydana jako A Story of a Marriage w 1995 roku przez najmłodszą córkę, Helenę Wayne (pol. wyd. 2012). Owdowiał w 1935 roku, a w 1940 zawarł związek małżeński z angielską malarką, Anną Valettą Hayman-Joyce, znaną pod pseudonimem Valetta Swann.

W 1934 roku spędził kilka miesięcy w Afryce Południowej, gdzie odwiedzał swoich uczniów i sam prowadził badania terenowe. Końcowe lata życia spędził w Stanach Zjednoczonych. Tam zaskoczył go wybuch II wojny światowej. Pozostał za oceanem i objął stanowisko Visiting-professor na Yale University w New Haven, gdzie w 1942 roku miał otrzymać profesurę zwyczajną, której nie doczekał. Podczas wakacji letnich 1940 i 1941 prowadził badania nad chłopskimi targami u Zapoteków w Meksyku.

Najważniejsze publikacje Malinowskiego to: Argonauts of the Western Pacific (1922; wyd. pol. Dzieła, t. 3), Crime and Custom in Savage Society (1926, wyd. pol. Dzieła, t. 2), Sex and Repression in Savage Society (1927, wyd. pol. Dzieła, t. 6), Sexual Life of Savages in Northwestern Melanesia (1929, wyd. pol. Dzieła, t. 2), Coral Gardens  and their Magic (1935, wyd. pol. Dzieła, t. 4 i 5); A Scientific Theory of Culture, and Other Essays (1944, wyd. pol. Dzieła, t. 9);  Freedom and Civilization (New York 1944, wyd. pol. Dzieła, t. 10). Wszystkie dzieła naukowe Malinowskiego są napisane żywym, literackim stylem, co przyczyniło się do ich nieustającej popularności nie tylko wśród antropologów. Całość jego dorobku naukowego została przetłumaczona i opublikowana w edycji Dzieł, którą kierował Andrzej K. Paluch, a później Janusz Mucha.

Bronisław Malinowski stał się dla pokoleń antropologów „archetypicznym” badaczem terenowym, który dopracował reguły podstawowej metody ich dyscypliny: intensywnych badań terenowych, polegających na długotrwałym pobycie etnografa wśród badanego ludu; znajomości lokalnego języka; obserwowaniu codziennego życia; wrażliwości na różne odcienie opinii; świadomości faktu, że ludzie mówią co innego, a robią co innego; rozważaniu każdego aspektu w kontekście całej kultury a nie w izolacji. Wszystko to było niezbędne aby zrozumieć  kulturę z „punktu widzenia krajowca”. Ta dyrektywa empatii stanowi główną metodologiczną i etyczną wytyczną badań terenowych.

Malinowski traktował kulturę jako rzeczywistość instrumentalną, służącą zaspokajaniu ludzkich potrzeb: od podstawowych uniwersalnych potrzeb indywidualnego organizmu do wysoce rozwiniętych i często wyspecjalizowanych potrzeb złożonego społeczeństwa. Jego funkcjonalna analiza magii i religii może służyć za dobry przykład tego podejścia. Magia działa, gdyż łagodzi niepokój spowodowany niemożnością kontroli żywiołów przyszłości. Z kolei religia pomaga w sytuacjach emocjonalnego napięcia. Trobriandczyk wiedział jak zbudować czółno z technologicznego punktu widzenia, lecz aby radzić sobie z emocjonalnym napięciem związanym z morską podróżą w nieznane, potrzebował magii i rytuału.

Stanowisko Malinowskiego polegało na łączeniu trzech różnych pozycji: etnograficznego holizmu (badanie wyznaczonych granicami całości); empiryzmu (ważność badań terenowych) i psychologizmu (przywiązywanie wagi do indywidualnych motywów ludzkich działań). Malinowskiego oskarżano (z czym się zgadzał) o nie zajmowanie się problemem zmiany. Analizował on stan pierwotnej kultury Trobriandów a nie kulturę kolonialną w procesie zmiany. Oskarżenia te były zasadne, gdy chodzi o teorię funkcjonalną, ale Malinowski był także zaangażowany w problemy polityczne państw kolonialnych i musiał zajmować się tą problematyką. Później sformułował teorię zmiany kulturowej, która postulowała, że badacz powinien brać pod uwagę trzy kulturowe rzeczywistości: „kulturę tradycyjną”, napływową kulturę europejską i nową – synkretyczną, która wyłania się w efekcie zmiany. Dzieło Malinowskiego stało się inspiracją nie tylko dla antropologów, ale także przedstawicieli innych dyscyplin, jak ekonomia, językoznawstwo, psychologia, socjologia.

W 1930 roku został wybrany zagranicznym członkiem korespondentem Polskiej Akademii Umiejętności, a w 1938 jej zwyczajnym członkiem zagranicznym. W 1936 roku otrzymał stopień doktora honoris causa Harvard University w USA z okazji 300-lecia tej uczelni. W 1942 roku został wybrany pierwszym prezesem Polskiego Instytutu Naukowego (Polish Institute of  Arts and Sciences in America), którego był współzałożycielem. Zmarł nagle na atak serca, po powrocie z uroczystości otwarcia tego instytutu, 16 maja 1942 roku w New Haven, Connecticut w USA. Został pochowany tamże, na cmentarzu Yale University.

W latach 1908-1918 Malinowski systematycznie prowadził intymny dziennik, który pierwotnie miał być pomocą w projekcie pracy nad sobą, a później, w czasie podróży do Australii i pracy terenowej na Nowej Gwinei, także zapisem osobistych wrażeń i refleksji badacza. Ta druga część dzienników, już po śmierci autora, została przetłumaczona na angielski i opublikowana w 1967 roku. Ta ważna książka, stanowiąca wgląd w trudy codzienności badań terenowych, wywołała niemały skandal: postać empatycznego badacza terenowego, która wyłaniała się z kart monografii Malinowskiego, zastąpił niesympatyczny naukowiec irytujący się na swoich tubylczych informatorów. Całość diarystycznych zapisków Malinowskiego w krytycznym opracowaniu została opublikowana w 2002 roku jako Dziennik w ścisłym znaczeniu tego wyrazu.

Samego Malinowskiego, jego własna teoria mitu (który widział jako wierzenia legitymizujące organizację społeczną) nie uchroniła przed stworzeniem legendy o samym sobie, gdy przedstawiał się jako „prorok nowej wiary”: funkcjonalizmu. Niechcący przyczynił się także do zburzenia mitu nowoczesnej antropologii poprzez swoje dzienniki, których opublikowanie rozpoczęło krytyczną autorefleksję antropologów nad wpływem badaczy na obserwowaną rzeczywistość, nad retoryką i charakterem literackim ich monografii oraz wieloma innymi problemami.  

 

Bibliografia (wybór prac polskojęzycznych):

Flis Mariola, Paluch Andrzej K. red., Antropologia społeczna Bronisława Malinowskiego, PWN, Warszawa 1985.

Kubica Grażyna, Wstęp, w: B. Malinowski, Dziennik w ścisłym znaczeniu tego wyrazu, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2002, s. 5-36.

Paluch Andrzej K., Malinowski, w serii: Myśli i Ludzie, Wiedza Powszechna, Warszawa 1983.

Young Michael, Bronisław Malinowski. Odyseja antropologa 1884-1920, tłum. Piotr Szymor, Wydawnictwo Książkowe Twój Styl, Warszawa 2008.

 

Filmy dokumentalne poświęcone postaci Bronisława Malinowskiego:

Off the Verandah, w serii: Strangers abroad, Royal Anthropological Institute, reż. Andre Singer, Bruce Dakowski, 1985.

Szlachetny dzikus, reż. Jerzy Domaradzki, Astra Film i Telewizja Polska, 1998.

Tales from the Jungle: Malinowski, BBC Four, 2007.

Savage Memory, reż. Zachary Stuart, Kelly Thomson, Sly Productions, 2013.

Mapa

Miejsce urodzenia, nauki w gimnazjum i studiów w Uniwersytecie Jagiellońskim


Kraków, Polska

Miejsce częstych pobytów w dzieciństwie w celu poratowania zdrowia


Ponice, Polska

Miejsce częstych pobytów w dzieciństwie i młodości


Zakopane, Polska

Podróż dla poratowania zdrowia


Włochy

Podróż dla poratowania zdrowia


Afryka Północna

Podróż dla poratowania zdrowia


Azja Mniejsza

Miejsce zamieszkania w okresie 1906-1907 w celu poratowania zdrowia


Wyspy Kanaryjskie, Hiszpania

Dwuletni pobyt naukowy na Uniwersytecie Lipskim (1908-1910)


Lipsk, Niemcy

Studia antropologiczne w London School of Economics, praca wykładowcy, a od 1927 roku stanowisko profesora antropologii społecznej


Londyn, Wielka Brytania

Badanie terenowe w okresie sierpień 1914 - marzec 1915


Mailu Island, Papua-Nowa Gwinea

Miejsce opracowywania materiałów z kolejnych wypraw i poślubienia Elsie Masson


Melbourne Wiktoria, Australia

Badania terenowe podczas dwóch wypraw badawczych: maj 1915 - maj 1916 oraz październik 1917 - październik 1918


Trobriand Islands, Papua-Nowa Gwinea

Miejsce kilkumiesięcznego pobytu badawczego w 1934 roku


Afryka Południowa

Miejsce pobytu w ostatnich latach życia


USA

Profesura w Yale University, miejsce śmierci i pochówku


New Haven, Connecticut, Stany Zjednoczone

Badania chłopskich targów u Zapoteków, lato 1940 i 1941 roku


Oaxaca, Meksyk