Antoni Bolesław Dobrowolski - geofizyk, polarnik, pedagog

Opracowanie: Dagmara Bożek

„Przyszłe wyprawy pojadą tylko na wykończenie szczegółów. Nie odsłonią już nowej części świata, nie uchylą już żadnej wielkiej zasłony ziemi. I zazdrościć nam będą, żeśmy się w czasach szczęśliwych urodzili; zazdrościć będą tego jedynego uczucia, z jakim człowiek dotyka tajemnicy” – pisał w 1914 roku Antoni Bolesław Dobrowolski w jednym ze swoich dzieł zatytułowanym Wyprawy polarne, podsumowując heroiczny okres eksploracji Antarktyki. Było to piętnaście lat od momentu zakończenia Belgijskiej Wyprawy Antarktycznej na statku „Belgica”, w której uczestniczył jako jeden z dwóch pierwszych Polaków, obok Henryka Arctowskiego, którzy eksplorowali ten region świata.

Niełatwe dzieciństwo, burzliwa młodość

Antoni Bolesław Dobrowolski urodził się w rodzinie chłopskiej 6 czerwca 1872 w Dworszowicach Kościelnych pod Radomskiem. Był typem samouka, podobnie jak jego ojciec. Po ukończeniu wiejskiej szkoły elementarnej w 1884 roku, rozpoczął naukę w V Gimnazjum filologicznym w Warszawie. Na życie zarabiał udzielaniem korepetycji. Dość szybko zaangażował się w młodzieżową działalność konspiracyjną pod socjalistycznym sztandarem, w imię walki z rządami carskimi w Królestwie Kongresowym. W wyniku donosu, wraz z innymi uczestnikami II Proletariatu został aresztowany kilka miesięcy po zdaniu matury, w 1891 roku. Dwa lata przebywał w rosyjskim więzieniu, a następnie w 1894 roku został zesłany do Tyflisu (dziś Tbilisi), skąd udało mu się uciec.

W 1895 roku Dobrowolski znalazł się w Zurychu, w którym odbywał studia przyrodnicze, filozoficzne i psychologiczne. Rok później przeniósł się do Liège, gdzie studiował biologię i zoologię. Studia wyższe w Belgii ukończył w dwóch etapach – w 1897 i 1900 roku.

Wyprawa do Antarktyki i początek działalności naukowej

Jego dalsze losy mocno zdeterminował przypadek. Zaczęło się od tego, że odwiedził w Antwerpii Henryka Arctowskiego, swojego kolegę z czasów szkolnych. Ten zaproponował mu udział w Belgijskiej Wyprawie Antarktycznej pod dowództwem Adriena de Gerlache’a, w której miał wziąć udział jako kierownik naukowy. 21 sierpnia 1897 Dobrowolski dołączył do załogi. Początkowo jako zwykły marynarz, następnie pełnił funkcję asystenta naukowego, pomagając Arctowskiemu w badaniach, a także prowadząc własne obserwacje chmur, lodu i śniegu. Podczas ekspedycji pisał dziennik, który wydano po jego śmierci w 1962 roku pod tytułem Dziennik wyprawy na Antarktydę. Jego rękopis znajduje się w zbiorach Muzeum Ziemi Polskiej Akademii Nauk w Warszawie.

Po powrocie z wyprawy znalazł zatrudnienie w Komisji Wydawniczej przy Belgijskiej Akademii Nauk, gdzie opracowywał materiały naukowe zebrane podczas ekspedycji na statku „Belgica”. Wynikiem prac Komisji była seria Résultats voyage du S. Y. Belgica en 1897-1898-1899, w której Dobrowolski był autorem trzeciego i czwartego tomu – Météorologie: 7 Observations des nauges oraz La neige et le givre. W 1906 roku został członkiem Międzynarodowego Biura Polarnego przy belgijskim Ministerstwie Spraw Zagranicznych, gdzie zajmował się streszczaniem mało znanych rosyjskich prac polarnych, przekazanych przez rosyjskie Towarzystwo Geograficzne.

Powrót do Polski – praca na rzecz nauki i edukacji

W 1907 roku wrócił do kraju dzięki carskiej amnestii dla więźniów politycznych i skupił się na pracy pedagogicznej. Nauczał w gimnazjach z polskim językiem wykładowym do 1914 roku. Do pracy naukowej wrócił po wybuchu pierwszej wojny światowej. W latach 1914-1917 wyjechał do Szwecji w ramach stypendium otrzymanego od Kasy im. Mianowskiego, gdzie pracował w Instytucie Meteorologicznym w Uppsali i kontynuował badania nad krystalografią lodu.

Zwieńczeniem jego pracy badawczej rozpoczętej w Antarktyce, była Historia naturalna lodu. Kilkusetstronicowa monografia, którą wydał w 1923 roku. W związku z wieloletnimi badaniami we wspomnianej tematyce, Dobrowolskiego uznaje się za prekursora nowej dziedziny – kriologii – czyli nauki o lodzie.

Zasadniczym przedmiotem jego prac geofizycznych był lód, rozumiany ogólnie jako stała faza wody. Jego zasługą jest stwierdzenie, że cząsteczka H₂O krzepnąc, krystalizuje się zawsze w układzie tzw. heksagonalnym. Uczony zbadał różne odmiany lodu i warunki jego powstawania i stwierdził, że istnieje jedna niezmienna podstawowa forma kryształu. Dobrowolski równolegle rozwijał swoje zainteresowania pedagogiczne – był wizytatorem szkolnym, naczelnikiem Wydziału Reform w Ministerstwie Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego, a w latach 1927-1938 profesorem Wolnej Wszechnicy Polskiej.

Nestor polskiej polarystyki

W 1924 roku rozpoczął pracę w Państwowym Instytucie Meteorologicznym – najpierw jako kierownik Wydziału Aerologiczno-Wojskowego, następnie wicedyrektor i kierownik Wydziału Stacji, a od 1928 roku jako dyrektor. Z jego inicjatywy powstało Obserwatorium Morskie w Gdyni i Obserwatorium Aerologiczne w Legionowie. Ze względu na pogarszający się stan zdrowia, pod koniec 1929 roku przeszedł na emeryturę. Miał wówczas 57 lat.

Dobrowolski brał aktywny udział w przygotowaniach Polski do udziału w II Międzynarodowym Roku Polarnym w latach 1932-1933. Jako członek Polskiej Komisji Narodowego Roku Polarnego, wraz z jej dyrektorem Jeanem Lugeonem zorganizowali pierwszą polską całoroczną wyprawę polarną na Wyspę Niedźwiedzią, której kierownikiem został Czesław Centkiewicz. Brał również udział w przygotowaniu dwóch innych polskich wypraw na Spitsbergen w latach 1934 i 1936.

W 2019 roku, w archiwach Wytwórni Filmów Oświatowych w Łodzi, udało się odnaleźć fragment filmu Do Ziemi Torella w reżyserii Witolda Biernawskiego, z pierwszej z wymienionych ekspedycji. To niecałe dziesięć minut, ale zachowało się wśród nich krótkie i jedyne znane filmowe przedstawienie Dobrowolskiego, który wygłosił słowo wstępne: „W roku 1934 wyruszyła na północ pierwsza polska wyprawa polarna. Pierwsza polska podróż odkrywcza do krain wiecznego lodu Spitsbergenu. Oto Norwegia, Wyspa Niedźwiedzia, Spitsbergen, Ziemia Torella, jej nieznane wnętrze. Wyprawa nieduża, z siedmiu osób, i krótka, trzymiesięczna. Ale za to stuprocentowa, jeśli idzie o zdobycze możliwe w tak krótkim czasie i w tak trudnych warunkach. W ciągłej mgle, w górach zatopionych po same szczyty potworną falą lodu spękanego w szczeliny głębokie, przepastne. Rok przed wrócili z Wyspy Niedźwiedziej trzej uczestnicy innego czynu polarnego – pierwszej polskiej stacji polarnej. Tymi dwoma czynami Polska stanęła pierwszy raz w rzędzie państw cywilizowanych do walki wspólnej z groźnym żywiołem, z wielką zagadką północy. Te dwie daty, to daty historyczne”.

Działalność pedagogiczna i popularyzatorska

W czasie okupacji, Dobrowolski poświęcił się głównie opracowywaniu swoich prac z dziedziny nauk humanistycznych z zakresu wychowania i kształcenia młodzieży. Postulował w nich m.in. rozwijanie samodzielności ucznia w myśleniu i uczeniu się, pojęcie moralności umysłowej, wprowadzenie dziesięcioletniej, obowiązkowej szkoły podstawowej dla młodzieży do 17. roku życia jako fundamentu niezbędnego do dalszej edukacji oraz pojęcie „Universitas Rediviva” –wykształcenia ogólnego na wyższym poziomie, przeznaczonego dla ogółu ludności.

Po wojnie wziął udział w pracach reaktywujących działalność Towarzystwa Geofizyków, Polskiego Koła Polarnego, które powstało w 1938 roku z jego inicjatywy, oraz katedry geofizyki w Warszawie. To ostatnie było tym bardziej istotne, że w Polsce, przed wojną, studia na poziomie uniwersyteckim z zakresu geofizyki nie były prowadzone. Nadal brał czynny udział w życiu naukowym. W 1946 roku został zaproszony do Szwecji, aby wziąć udział w dyskusji dotyczącej badań nad lodem, którą organizowało Szwedzkie Towarzystwo Geofizyczne, a w 1948 roku uczestniczył w uroczystościach pięćdziesięciolecia wyprawy na statku „Belgica”, obchodzonych w Belgii.

W latach 1944-1946 przebywał w Łodzi, gdzie pełnił funkcję wiceprezesa Zarządu Głównego oraz Głównej Komisji Współpracy Intelektualnej w Towarzystwie Przyjaźni Polsko-Francuskiej. Mianowano go również członkiem Rady Szkół Wyższych, działającej przy Prezydium Rady Ministrów.

Następnie Dobrowolski wrócił do Warszawy. W latach 1947-1950 był pracownikiem Katedry Pedagogiki Ogólnej na Uniwersytecie Warszawskim, gdzie prowadził konwersatorium dla pedagogów. Wykładał również teorię oświaty dla dorosłych. W 1948 roku otrzymał tytuł profesora zwyczajnego pedagogiki na Wydziale Humanistycznym Uniwersytetu Warszawskiego, a w 1952 roku został członkiem tytularnym Polskiej Akademii Nauk.

Upamiętnienie

Antoni Bolesław Dobrowolski zmarł 27 kwietnia 1954 roku w Warszawie i został pochowany na Cmentarzu Wojskowym na Powązkach. Rok później zmarła jego żona Zofia, z domu Ulińska. Na nagrobku, pod nazwiskiem Dobrowolskiego widnieje inskrypcja: „Uczestnik belgijskiej wyprawy na Antarktydę 1897-1899, twórca i nieugięty bojownik upowszechnienia nauki i sztuki”.

Współpracował z licznymi pismami o charakterze naukowym, kulturalnym i społecznym, m.in. „Kuźnicą”, „Twórczością”, „Wiedzą i Życiem”, „Nowinami Literackimi”. Jego nazwiskiem nazwano lodowiec oraz szczyt na Wyspie Króla Jerzego w Antarktyce Zachodniej, a także stację badawczą w Oazie Bungera na Antarktydzie Wschodniej. Placówka została przekazana Polsce przez Związek Radziecki i od 23 stycznia 1959 roku funkcjonuje jako Polska Stacja Antarktyczna im. A.B. Dobrowolskiego. Baza jest sporadycznie użytkowana przez polskie wyprawy i nie prowadzi się w niej ciągłych obserwacji naukowych. W sezonie antarktycznego lata 2021/2022 dotarła tam IV Wyprawa Geofizyczna zorganizowana przez Instytut Geofizyki PAN w celu rewitalizacji stacji i określenia jej stanu technicznego oraz potencjału badawczego pod kątem ewentualnych przyszłych polskich wypraw.

Bibliografia:

Cisak J., List of place-names in Antarctica introduced by Poland in 1978-1990 [w:] „Polish Polar Research”, vol. 13, nr 3-4, 1992, s. 273-302.

Dobrowolski A. B., Wyprawy polarne, Warszawa 1925.

Fragment filmu Do Ziemi Torella udostępniony przez WFO w Łodzi.

Krzyżaniak H., Antoni Bolesław Dobrowolski (6 VI 1872 — 27 IV 1954) [w:] „Polish Polar Research”, vol. 1, nr 1, 1980, s. 153-154.

Ostrowski J. Y., Antoni Bolesław Dobrowolski (1872-1954) – geofizyk, humanista, pedagog [w:] „Kwartalnik Historii Nauki i Techniki” nr 42/1, 1997, s. 75-104.

Szymala J., Rogatchevski A., Svalbard w filmach polskich z lat 30. XX wieku, [w:] „Kwartalnik Filmowy” nr 112 (2020), s. 161–180.

Wąsik Maria, Materiały Antoniego Bolesława Dobrowolskiego (1872-1954) [w]: Materiały archiwalne z zakresu historii nauk o Ziemi w Zbiorach Muzeum Ziemi PAN. Inwentarz spuścizn naukowych część III, s. 6-10, https://mz.pan.pl/wp-content/uploads/2017/05/INWENTARZ-III.pdf (dostęp: 14.08.2022).

Mapa