Anna Maria Wyczółkowska (Wyczołkowska) - psycholog, działaczka społeczna i polonijna

Opracowanie: dr hab. Cezary W. Domański, prof. ucz. (UMCS)

location_on Mapa szczegółowa

Z Krakowa w świat

Anna Maria Wyczółkowska (Wyczołkowska) urodziła się 7 listopada 1853 roku w Krakowie. Jej ojciec, Henryk Dulęba, starosta w Nowym Sączu, około 1840 roku przeniósł się do Krakowa. Tam związał się z wdową, Marią z Wyczołkowskich (vel Wyczałkowskich) Skibową. Pracował jako administrator Teatru Polskiego. Ponieważ nie miał rozwodu z pierwszą żoną, dopiero po jej śmierci poślubił matkę Anny. Mieli kilkoro dzieci, z których troje zapisało się chwalebnie w historii polskiej polityki i kultury. Oprócz Anny, byli to: Władysław Dulęba (1851-1930), lwowski adwokat, polityk, tzw. minister dla Galicji przy austriackiej Radzie Państwa oraz Maria Magdalena Dulębianka (1858-1919), utalentowana malarka i literatka, wieloletnia przyjaciółka Marii Konopnickiej.

Wyczółkowska uczyła się w szkole wychowania „panien z dobrego domu”. Ponieważ wykazywała zdolności muzyczne, została wysłana na dalszą naukę do Wiednia. W konserwatorium wiedeńskim ukończyła z wyróżnieniem klasę fortepianu, harmonii i kompozycji muzycznej. Planowała zostać prywatną nauczycielką. Latem 1875 roku Wyczółkowska przeniosła się z Krakowa do Warszawy, poszukując dla siebie jakiegoś źródła utrzymania. Wystąpiła w Salach Redutowych Opery Narodowej w Warszawie w wielkim koncercie na rzecz niezamożnych uczniów gimnazjum. W 1876 roku złożyła egzamin pedagogiczny w Krakowie, niezbędny do udzielania prywatnych lekcji gry na fortepianie dzieciom bogatych mieszczan. Praca guwernantki jednak nie zadawalała Wyczółkowskiej, która postanowiła wyjechać do Francji. W latach 1883-1886 studiowała na Sorbonie. Naukę musiała przerwać z powodu problemów finansowych.  Po pewnym czasie znaleziono jednak nietypowe rozwiązanie dla tej sytuacji. Anna poślubiła własnego wuja, młodszego brata matki, Cyryla Wyczołkowskiego, który niedawno owdowiał (jego żona Maria z domu Molnár de Kereszt et Vajka zmarła 27 lipca 1883 w Użhorodzie). Był on absolwentem Akademii Wojskowej Terezjanum w Wiedniu. W służbie austriackiej doszedł do stopnia majora. Związek z nim dał Annie swobodę finansową. Jesienią 1891 roku na nowo podjęła studia, tym razem w Zurychu. Zapisała się na Wydział Filozoficzny tamtejszego uniwersytetu. Stylem życia demonstrowała niezależność i nonkonformizm (np. jesienią 1891 roku odbyła wraz z siostrą oraz Marią Konopnicką wspinaczkę na jeden z najwyższych szczytów w Alpach Szwajcarskich – stała się więc wraz z nimi pionierką polskiego alpinizmu). W 1893 roku uzyskała stopień doktora filozofii. Była jedną z trzynastu kobiet, które w tymże roku doktoryzowały się w Szwajcarii. Niestety, lata te były również okresem dla niej bardzo trudnym. W maju 1893 roku zmarła w Paryżu jej matka (w grudniu 1982 jej grób na cmentarzu Père-Lachaise został zlikwidowany), a w październiku 1895 roku zmarł jej mąż, Cyryl. Wyczółkowska wróciła z Wiednia do Galicji. Zorganizowała we Lwowie trzymiesięczny kurs psychologii doświadczalnej w ramach tzw. „Czytelni dla kobiet”. Jesienią 1898 roku przeprowadziła w Zakładzie Fizjologii Uniwersytetu Jagiellońskiego badania nad spostrzeganiem iluzji optycznych. Wspierał ją profesor Napoleon Cybulski, wybitny polski fizjolog, pionier elektroencefalografii, który zreferował wyniki jej badań na posiedzeniu Akademii Umiejętności. W tym samym roku Wyczółkowska opublikowała antologię swoich artykułów pod tytułem „Szkice psychologiczne”, odnotowaną nawet w czeskim piśmie „Ženský svět”.  Odbyła kilka podróży naukowych, m.in. do Berlina.

W walce o prawa kobiet

W 1889 roku Wyczółkowska opublikowała w Austrii tekst „W sprawie rozszerzenia edukacji kobiet”. Rozprawiła się w nim ze stereotypami, z powodu których kobietom utrudniano dostęp do edukacji uniwersyteckiej oraz uniemożliwiano pracę naukową na wyższych uczelniach. Interesy kobiet stały się jednym z głównych celów jej aktywności. Po uzyskaniu doktoratu zaczęła śmielej o nie walczyć. W 1899 roku wnioskowała o utworzenie Związku Kobiet w Galicji i opracowała jego statut. Rok później, wraz z farmaceutką Janiną Kosmowską, przygotowała i zawiozła do ministra oświaty w Wiedniu petycję w sprawie dopuszczenia kobiet do studiów medycznych na uniwersytetach galicyjskich. Minister stwierdził, że będzie wydawał pozwolenia w indywidualnych przypadkach. Był to pierwszy sukces na drodze ku likwidacji barier w uniwersyteckim kształceniu kobiet. W tym samym roku Wyczółkowska wystąpiła z odczytem na IV Międzynarodowym Kongresie Psychologicznym w Paryżu. Tam spotkała się z Hugo Münsterbergiem, sławnym wówczas w USA uczonym, który, doceniając jej zdolności naukowe, podpowiedział jej wyjazd do Stanów Zjednoczonych, aby mogła zapoznać się z kierunkami rozwoju psychologii w Ameryce. W tym samym czasie dostała propozycję pracy we Francji. Ten sukces został opisany w jednym z numerów feministycznego dziennika Marguerite Durand „La Fronde”. Wyczółkowska była pierwszą kobietą w Europie, która została zatrudniona na stanowisku profesora psychologii. Pracę zaoferował jej Edgar Berillon, który kierował „szkołą psycho-fizjologiczną” (l’Institut Psycho-physiologique) w Paryżu. Prowadziła wykłady z zakresu psychologii wrażeń i psychometrii, które cieszyły się dużym powodzeniem. Szybko jednak z nich zrezygnowała, ze względu na profil szkoły, który nie odpowiadał jej zainteresowaniom.

Za oceanem i w kraju

Późnym latem 1902 roku Wyczółkowska popłynęła do USA. Zamieszkała w Nowym Jorku. Uczestniczyła w „International Congress of Americanists”. Niedługo po tym, jej dawna koleżanka ze studiów, Józefa Kodisowa, która wykładała filozofię w Chicago, zaprosiła ją do siebie. Wyczółkowska zdecydowała się osiąść w tym mieście. Otworzyła prywatną szkołę muzyczną. Włączyła się w pracę na rzecz Polonii w stanie Illinois (już od kwietnia 1903 roku wspierała Związek Polek w Ameryce). W listopadzie 1905 roku przesłała do redakcji „Psychological Review” artykuł. Zwrócił on uwagę Jamesa R. Angella – wybitnego amerykańskiego psychologa, który otworzył przed nią swoje uniwersyteckie laboratorium.  W semestrze zimowym 1906 roku Wyczółkowska była rezydentką „The Graduate Schools of Arts, Literature, and Science University of Chicago”. Studiowała w charakterze „doktora filozofii na kursach specjalnych”. W tym czasie pracował tam John B. Watson, zoopsycholog. Został on jednym z uczestników jej eksperymentów nad mechanizmami mowy i myślenia, które po kilku latach zainspirowały go do stworzenia podstaw nowego kierunku psychologii – behawioryzmu. Watson nigdy nie przyznał się do tej inspiracji, bagatelizując doświadczenie, które wyniósł z czasów, gdy służył Polce jako osoba badana.

W 1907 roku Wyczółkowska przebywała w Galicji. Na X Zjeździe Lekarzy i Przyrodników Polskich we Lwowie przedstawiła wyniki swoich chicagowskich eksperymentów z psychologii mowy i myślenia. Wkrótce powróciła do USA. W maju 1908 roku w Domu Związku Polek wygłosiła referat „Stanisław Wyspiański na tle Młodej Polski”, wysoko oceniony przez słuchaczy, jako pośmiertny hołd złożony artyście. W 1909 roku współorganizowała Polski Uniwersytet Ludowy. Występowała z odczytami dla Polonii, których tematem były zagadnienia dotyczące praw kobiet. Wydała własnym nakładem broszurę  „Dążenia sufrażystek Stanów Zjednoczonych”. W grudniu 1911 roku złożyła petycję w sprawie zamiany kary śmierci na dożywocie dla pewnego Polaka sądzonego w Chicago za morderstwo. W prasie pisano, że  przedstawiła przekonujące argumenty i powody, dla których młodych przestępców nie należy wieszać, ale ukarać dożywotnim więzieniem. Podjęła także protest wobec planowanej przez rosyjskie władze carskie „zbrodni politycznej” czyli projektowi, który zakładał oderwanie guberni chełmskiej od Królestwa Polskiego i włączenia jej bezpośrednio pod jurysdykcję Petersburga i Kijowa. Celem mityngu było poinformowanie społeczeństwa amerykańskiego o zamiarze dokonania kolejnego bezprawnego zaboru ziem polskich przez imperium rosyjskie.

Czynnie wsparła także inną ważną społecznie akcję: gdy w kwietniu 1912 roku w stanie Illinois odbył się plebiscyt w sprawie przyznania kobietom politycznego prawa do głosu, Wyczółkowska wydała odezwę skierowaną do mężczyzn reprezentujących Polonię amerykańską, w której zachęcała ich, by poparli ten wniosek.

W 1913 roku Wyczółkowska znowu krótko przebywała w Galicji. W Krakowie opublikowała pierwszy tom książki Dualizm organiczny albo mowa i myśl. Po powrocie do Ameryki zamieściła w piśmie „Psychological Review” raport z przeprowadzonych kilka lat wcześniej eksperymentów pt. Theoretical and experimental studies in the mechanism of speech (1913). Przypomniała tam uczestnictwo w nich Watsona, który właśnie święcił triumf jako pomysłodawca nowego kierunku psychologii. Na początku października 1921 roku Wyczółkowska ponownie powróciła do Polski licząc na to, że uda się jej włączyć w proces odbudowy ojczystego kraju. Podjęła działalność na dwóch płaszczyznach: naukowej i społecznej. Priorytetem w zakresie aktywności społecznej stało się dla niej inicjowanie i zacieśnianie kontaktów pomiędzy młodzieżą polską i polonijną. Taki cel miała uroczystość „Spójnia narodowa młodzieży w Chicago z młodzieżą w Polsce”, która odbyła się w 1922 roku. Równocześnie, Wyczółkowska czyniła bezskuteczne starania o zatrudnienie na Uniwersytecie Lwowskim. Zawiedziona odrzuceniem oferty, powróciła jesienią 1924 roku do Chicago. Wydała trzy książki w języku polskim. Były to: Magnetyzm, hipnoza i psycho-analiza, oraz środki i metody odnośnego leczenia , Studium o Marii Konopnickiej. Jej życie i twórczość poetycka, a na krótko przed śmiercią monografia Biologiczne wyjaśnienia mowy i myśli. Zmarła 5 marca 1929 roku w swoim mieszkaniu pod adresem 1152 Milwaukee Ave. (Ward 31) w Chicago. Została pochowana na St. Adalbert Catholic Cemetery.

Kłopoty z nazwiskiem

Polska psycholog używała nazwiska męża „Wyczołkowska” na przemian z wersją „Wyczółkowska”. Tą drugą formą sygnowana jest większość jej publikacji. Wersji tej nigdy nie prostowała, być może dlatego, że dzięki niej kojarzono ją z wybitnym młodopolskim artystą, Leonem Wyczółkowskim. Gdy w 1896 roku wysłała list do krakowskiej Akademii Sztuk Pięknych z propozycją kandydatury swojej siostry, Marii Dulębianki, na wakujący etat profesorski, podpisała się tak właśnie. Także we wspomnieniach pośmiertnych pisano o niej jako o „Wyczółkowskiej”. W obcej literaturze można naliczyć ponad piętnaście (!) wersji zapisu jej nazwiska.

Prace Wyczółkowskiej zainspirowały dwóch wybitnych psychologów. Jednym z nich był Alfred Binet, który pod wpływem jej badań nad współdziałaniem piszącej ręki z funkcjonowaniem aparatu mowy, opracował monografię o psychologii ręki. Drugim był wspomniany już John Watson. Uczestnicząc w jej eksperymentach zrozumiał, że pozornie ukryte przed okiem badacza wewnętrzne procesy psychiczne człowieka, w tym myślenie, można poznawać za pomocą metod obiektywnych. Konkluzja ta była jednym z kamieni milowych na drodze do sformułowania podstaw behawioryzmu. Rola Wyczółkowskiej w powstaniu tego kierunku miała więc co najmniej wymiar intelektualny. Studium Wyczółkowskiej o mechanizmach mowy znał jeden z najwybitniejszych filozofów języka, noblista Bertrand Russell. Przeczytał je podczas odbywania kary więzienia w Brixton w 1918 roku. Refleksje z tej lektury znalazły się w jego pracach. Mimo tak znaczącej recepcji swych badań, Anna Wyczółkowska pozostaje wciąż niedocenioną pionierką psychologii, jedną z pierwszych kobiet, które rozwijały jej podstawy naukowe.

 

Bibliografia:

Domański C. W., Historia psychologii w Europie Środkowej. Badacze, inspiracje i koncepcje,  Warszawa 2018.

Domański C. W., Szkice psychologiczne Anny Wyczółkowskiej [w:] „Forum

Psychologiczne”, 1999, nr 1, str. 101-103.

Domański C. W., Was John B. Watson Inspired by Anna Wyczółkowska and Her

Studies in the Mechanism of Speech? [w:] „Organon”, 2021, 53, str. 5-27.

Domański C. W., Zapomniana pionierka [w:] „Charaktery”, 2011, nr 12, str. 66-68.

Rudziński W., Władysław Dulęba. Minister dla Galicji, Poznań 1998.

Mapa

Miejsce urodzenia, złożenia egzaminu pedagogicznego (1876), badań w Zakładzie Fizjologii Uniwersytetu Jagiellońskiego (1898)


Kraków, Polska

Ukończenie klasy fortepianu, harmonii i kompozycji muzycznej w Konserwatorium


Wiedeń, Austria

Miejsce zamieszkania od 1875 roku


Warszawa, Polska

Studia na Sorbonie (1883-1886); zatrudnienie na stanowisku profesora psychologii (1900)


Paryż, Francja

Studia filozoficzne, uzyskanie stopnia doktora filozofii (1893)


Zurych, Szwajcaria

Przyjazd po śmierci męża (1895), organizacja trzymiesięcznego kursu psychologii doświadczalnej, zaangażowanie naukowe i społeczne o 1921, starania o stanowisko na Uniwersytecie


Lwów, Obwód lwowski, Ukraina

Przyjazd w 1902 roku, uczestnictwo w „International Congress of Americanists”


Nowy Jork, Stany Zjednoczone

Prowadzenie prywatnej szkoły muzycznej, zaangażowanie na rzecz Polonii i praw kobiet, studia uniwersyteckie od 1906 i prowadzenie eksperymentów badawczych, miejsce ostatnich lat życia i śmierci


Chicago, Illinois, Stany Zjednoczone

Staż u Carla Stumpfa w Uniwersytecie Berlińskim


Berlin, Niemcy

Pobyty u wuja, Cyryla Wyczołkowskiego, który został jej mężem


Użhorod, Obwód zakarpacki, Ukraina