Aleksander Szymkiewicz - zasłużony architekt Gruzji przełomu XIX i XX wieku

Opracowanie: Janusz Opaska

location_on Mapa szczegółowa

Rodzina Szymkiewiczów

Przodkowie architekta pochodzili z Litwy kowieńskiej, gdzie liczny ród Szymkiewiczów posiadał znaczne dobra ziemskie. Jego przedstawiciele w XIX i XX wieku byli zaangażowani w polską konspirację niepodległościową, brali udział w powstaniach, część z nich przypłaciła to życiem, represjami i zsyłkami w głąb Imperium Rosyjskiego.

Rodzina przyszłego architekta co najmniej od lat 20. XIX wieku posiadała duży majątek w powiecie telszewskim, znajdującym się w północnej części guberni kowieńskiej, niedaleko ówczesnej granicy Rosji i Prus. Jeden z jego przodków, Ignacy Szymkiewicz (syn Ignacego Szymkiewicza), członek palestry sądu ziemiańskiego powiatu telszewskiego, brał aktywny udział w powstaniu styczniowym. Po jego upadku, zatrzymany i osądzony, został zesłany do guberni tomskiej na Syberii, gdzie zmarł w 1865 roku.

Ojciec Aleksandra – Polikarp Szymkiewicz ukończył studia prawnicze w Petersburgu. Osiadł w tym mieście i prowadził praktykę adwokacką. W Petersburgu zamieszkał także jego brat, Władysław Szymkiewicz. Matką architekta była Emilia Anna-Maria Pietrowna (secundo voto Szymkiewicz), pochodząca ze szwedzko-niemieckiej rodziny Gurskalin-Kröker, osiadłej w Rosji w XVIII wieku, córka właściciela znanego wydawnictwa muzycznego „Odeon”. Aleksander Szymkiewicz, podobnie jak jego matka, był luteraninem. Rodzina zamieszkała w centrum miasta, w kamienicy nr 34 przy jedenastej linii na Wyspie Wasylewskiej.

Aleksander Szymkiewicz urodził się w Petersburgu 12 listopada 1858 roku. Miał dwóch braci: Pawła (1856-1900) – wojskowego, językoznawcę, badacza Dalekiego Wschodu, etnografa zaangażowanego w badania zwyczajów i języków ludów Turkiestanu a także obszarów zakaspijskich oraz Piotra (1862-1920) – absolwenta studiów w zakresie łączności telegraficznej w Paryżu a następnie urzędnika i specjalisty łączności telegraficznej w okręgach dalekowschodnich Rosji. Podobnie jak brat, Piotr Szymkiewicz także był etnografem, szczególnie zasłużonym dla badań Kraju Amurskiego, wierzeń, zwyczajów i dziejów Jakutów, Ewenków i Goldów zamieszkujących te tereny. Do tego był zapalonym fotografem, naukowcem z bogatym, publikowanym dorobkiem, kartografem, aktywnym członkiem Rosyjskiego Towarzystwa Geograficznego i kolekcjonerem, którego bogate zbiory przechowywane są obecnie między innymi w Muzeum Etnograficznym w Petersburgu.

Młodość i pierwsze doświadczenia zawodowe

Aleksander Szymkiewicz ukończył prestiżowe, niemieckie gimnazjum Karola Maja w Petersburgu. Studiował architekturę w petersburskiej Akademii Sztuk Pięknych w latach 1879-1883, zdobywając kolejno mały i duży srebrny medal. W 1883 roku uzyskał tytuł architekta drugiej klasy za projekt „podmiejskiej rezydencji wielkoksiążęcej”. Dwa lata później objął posadę architekta miejskiego Tbilisi, osiągając z czasem, wysoką na tym urzędzie, rangę radcy dworu. Stanowisko to pełnił do 1891 roku, następnie prowadził prywatną praktykę architektoniczną i własną, bardzo popularną oraz cenioną pracownię projektową a także firmę budowlaną (w domu własnym przy ówczesnej ulicy Gudowicza 7, obecnie Czonkadze 8). Przez szereg lat był także radnym miejskim. W latach 1905-1906 był wykładowcą rysunku i architektury w Szkole Malarstwa i Rzeźby przy Kaukaskim Towarzystwie Krzewienia Sztuk Pięknych. Działał w miejskich organizacjach społecznych i kulturalnych, był członkiem Kaukaskiego Oddziału Rosyjskiego Carskiego Towarzystwa Technicznego.

Architekt osiadł w Tbilisi, założył rodzinę. Jego żona, Sussana Opoczinina była córką współzałożyciela Tifliskiego Towarzystwa Artystycznego i znanego w Tbilisi aktora. Miał czterech synów, spośród których dwaj zostali zawodowymi wojskowymi. Kolejny, Mikołaj Szymkiewicz (Nicolai Chimkevitch, 1887-1952) w początkach XX wieku wyjechał na studia architektoniczne do Paryża. Studiował także malarstwo w Académie Julian w 1905 roku. Osiadł w Paryżu, założył rodzinę (jego żona, Anna Tousmianos pochodziła z rodziny ormiańsko-perskiej) i otworzył pracownię architektoniczną, prowadzoną początkowo z poznanym w trakcie studiów Pierrem Mouretem, następnie samodzielnie. Syn Mikołaja, a wnuk Aleksandra Szymkiewicza, Sacha Chimkevitch (1920-2006) kontynuował rodzinną tradycję – podjął studia architektoniczne, przerwane po inwazji Niemiec na Francję w 1940 roku, a po zakończeniu wojny kontynuowane w pracowniach grafiki i malarstwa Beaux-Arts de Paris. Był znanym, francuskim grafikiem i malarzem. Zasłynął cyklami grafik poświęconych tematyce jazzowej.

Aleksander Szymkiewicz należał do grona kilkunastu najznamienitszych projektantów w Gruzji schyłku XIX i początków XX stulecia. W Tbilisi i innych miastach Gruzji zrealizował szereg dzieł, w tym najważniejsze ówcześnie gmachy publiczne. Znamy obecnie tylko część z nich: kamienice przy ulicach Uznadze 19 (1885), Ingorokwa 6 (1887), Czonkadze 8 (1888), Ialbuzi 18 (1901), zespół zabudowy Kaukaskiej Stacji Jedwabniczej, dziś Państwowe Muzeum Jedwabiu przy ulicy Tsabadze 6 (1890-1892), gmach sądu gubernialnego, dziś Sąd Najwyższy Gruzji przy ulicy Braci Zubalaszwili 32 (1894), budynek gimnazjum męskiego w Batumi przy ulicy Ninoszwili 35, obecnie Państwowy Uniwersytet im. Szoty Rustawelego (1897), siedzibę Towarzystwa Artystycznego, następnie Państwowy Teatr Akademicki im. Szoty Rustawelego przy alei Rustawelego (1898-1901, wspólnie z Kornelim Tatiszewem), projekt drogi (serpentyny) na górującą nad miastem Mtacmindę (1894), modernizację pasażu przy ulicy Puszkina (1901-1902), kamienicę Archangelo Andreolettiego przy ulicy Agmaszenebeli 75 (1901), kamienicę kupca Tumajewa przy ulicy Agmaszenebeli 160 (1904), stacje kolejki szynowej na Mtacmindę (1903-1905) i siedzibę szkoły muzycznej Cesarskiego Rosyjskiego Towarzystwa Muzycznego, dziś Państwowa Akademia Muzyczna im. Wano Sarajiszwili przy ulicy Gribojedowa 8 (1901-1904).

Dziełem Aleksandra Szymkiewicza jest też gmach Sądu Apelacyjnego w Kutaisi (1898-1900), wzniesiony według zredukowanego projektu siedziby Sądu Najwyższego w Tbilisi. Zapewne nie jest to jedyne dzieło tego architekta w Kutaisi, gdyż wiadomo, że Szymkiewicz był aktywny i realizował swoje projekty w tym mieście.

Cechy charakterystyczne projektów Szymkiewicza

Gmachy wznoszone przez Szymkiewicza to przeważnie masywne sześciany na planie prostokąta, przykryte płytkimi dachami wielospadowymi, czasem uzupełniane niewielkimi ryzalitami w centrum i partiach skrajnych fasad. Dyspozycja wnętrz podporządkowana jest funkcji. W przypadku kamienic mieszkalnych, mieszczących niegdyś po kilka rozległych apartamentów (po rewolucji bolszewickiej zamienionych na niewielkie, komunalne, wielorodzinne lokale mieszkalne), klatki schodowe łączące trakty komunikacyjne umieszczone są zarówno w centrum jak i w partiach skrajnych budowli.

Dzieła architekta cechuje różnorodność użytych form i stylistyk. W gmachach publicznych przeważa, charakterystyczny dla szkoły petersburskiej i architektury realizowanej w tamtym okresie w Rosji, eklektycznie traktowany neoklasycyzm w wersji monumentalnej z bogatym użyciem kamiennego detalu i okładzin (gmachy sądów w Tbilisi i Kutaisi, szkoła muzyczna w Tbilisi). Prywatne, mieszczańskie kamienice posiadają plany, formę i wystrój znacznie mniej formalny, eklektyczny, z bogatym i zróżnicowanym, często fantazyjnym wystrojem i dekoracjami czy to odciskanymi w tynku, kamiennymi czy też wykonywanymi ze sztucznego kamienia (kamienice przy ulicach Ingorokwa 6, Czonkadze 8, Ialbuzi 18). Dziełem zwracajacym uwagę bogatą w dekoracje fasadą, jest kamienica przy ulicy Agmaszenebeli 75, mieszcząca warsztat znanego rzeźbiarza i częstego współpracownika Szymkiewicza przy dekoracji wznoszonych przezeń gmachów – Archangelo Andreolettiego. Kamienica przy ulicy Uznadze 19 to z kolei oryginalny przykład zastosowania w dekoracjach fasady motywów architektury perskiej. Indywidulane, eklektyczne formy posiadają gmachy gimnazjum męskiego w Batumi, budynki stacji kolejki na Mtacmindę w Tbilisi czy wzniesiona tamże siedziba Kaukaskiej Stacji Jedwabniczej. Gmach główny tej ostatniej realizacji jest wyjątkowym przykładem połączenia ceglanych, nieotynkowanych ścian, rozwiązań formalnych zaczerpniętych z architektury rosyjskiej oraz ozdobnego detalu, formowanego zarówno w nakładanym miejscowo tynku jak i kamiennego. W oryginalny sposób udekorowane zostały wnętrza – zaprojektowanymi przez Szymkiewicza wyobrażeniami gąsienic i motyli jedwabnika, kokonów, owoców morwy i innymi motywami nawiązującymi do produkcji jedwabiu, umieszczonymi w ornamentalnych płaskorzeźbach zdobiących ściany, detal architektoniczny i balustrady schodów. Zachował się także komplet mebli i wyposażenia dawnej Kaukaskiej Stacji Jedwabniczej, także projektu Aleksandra Szymkiewicza.

Dziełem oryginalnym w twórczości architekta (we współpracy z Kornelim Tatiszewem), niezwykle reprezentacyjnym, była siedziba teatru przy alei Rustawelego, z salą widowiskową na 800 miejsc i bogato dekorowaną, neorokokową fasadą. Jest ona zarazem jedynym zachowanym, oryginalnym elementem teatru, kilkukrotnie przebudowywanego w kolejnych dekadach, a niemal w całości odbudowanego po katastrofalnym pożarze w 1949 roku.

Cechą charakterystyczną dzieł Szymkiewicza jest bogata dekoracja wnętrz gmachów publicznych i mieszczańskich kamienic, wypełnionych płaskorzeźbą, marmurowym lub alabastrowym detalem i okładzinami oraz dekoracją malarską.    

Aleksander Szymkiewicz był głównym architektem dwóch kolejnych edycji cyklicznie organizowanej w Tbilisi od 1852 roku wystawy „Przemysł i Rolnictwo Kaukazu i Zakaukazia”, stanowiącej największe przedsięwzięcie tego typu w południowej Rosji oraz atrakcję przyciągającą liczne firmy z Azji, Rosji i krajów europejskich. Otwartą 27 września 1889 roku wystawę ulokowano na sześciu hektarach tak zwanego „ogrodu Musztaid”, w okolicach dzisiejszej alei Tsereteli 2. Szymkiewicz zaprojektował plan urbanistyczny wystawy, główny, tak zwany duży pawilon oraz większość pozostałych, mniejszych pawilonów wystawowych. Znacznie większy rozmach miała wystawa nazwana „jubileuszową”, otwarta 15 września 1901 roku. Umieszczono ją w tym samym miejscu co poprzednio, zamienionym przez tbiliską firmę ogrodniczą „Flora” w atrakcyjny park. Wśród dwudziestu pięciu pawilonów znalazły się architektoniczno-inżynierskie ciekawostki w tym między innymi secesyjny, oktagonalny pawilon bakijskiego Towarzystwa Akcyjnego Przetworów Naftowych braci Nobel z „Panoramą szybów naftowych wokół Baku”, pawilon angielski z panoramą „Wojny angielsko-burskiej o Transwal” oraz rollercoaster „Olymp”. Architekt, podobnie jak podczas poprzedniej edycji wystawy, był autorem planu urbanistycznego, głównego pawilonu o powierzchni sześciu tysięcy metrów kwadratowych oraz kilku mniejszych budynków wystawowych.

Aleksander Szymkiewicz zmarł w maju 1907 roku w Tbilisi i został pochowany na tamtejszym cmentarzu ewangelicko-luterańskim. Dla upamiętnienia tego wybitnego projektanta grupa tbiliskich architektów i urzędników, skupionych w Kaukaskim Towarzystwie Krzewienia Sztuk Pięknych, w 1909/1910 roku powołała fundusz stypendialny jego imienia. Zadaniem funduszu było przyznawanie co roku stypendiów dla dwóch pochodzących z Zakaukazia studentów, chcących kształcić się w uczelniach technicznych. 

 

Źródła:

Baranovskij G., Jubilejnyj sbornik svdenij o dejatel’nosti byvšich vospitannikov instituta graždanskich inženerov 1842-1892., Sankt-Petersburg 1893-94, s. 216.

Beridze V., Tbilisis khurotmodzgvreba 1801–1917 [Architektura Tbilisi w latach 1801-1917], t. 2, Tbilisi 1963, s. 88.

Furier A., Polacy w Gruzji., Warszawa 2009, s. 309.

Gersamiâ G. T., Staryj Tbilisi, Tbilisi 1984, nr 174-176, nr 235-248.

Giercensztiejn W. A., Adriesnaja kniżka Goroda Tiflisa., Tiflis 1898, s. 47-48.

Gorbaczew W., Diełowoj i torgowo-promyszlennyj Tiflis. Sprawocznaja kniżka., Tiflis 1898, s. 13.

Kawkazskij kalendarʹ na 1887 god., Tiflis, 1886; Kawkazskij kalendarʹ na 1889 god., Tiflis, 1888; Kawkazskij kalendarʹ na 1907 god., Tiflis 1906.

Kondakov N. S., Spisok ruskich chudožnikov k jubilejnomu sprawočniku Imperatorskoj Akademii Chudožestv, Sankt-Petersburg 1915, s. 412.

Mania M., European architects in Tbilisi, Tbilisi 2006, s. 35-37, 48-49, 101-107, 129.

Mróz J. Artystyczne dokonania Polaków w Gruzji [w:] Stan badań nad wielokulturowym dziedzictwem dawnej Rzeczypospolitej, t. 1, red. Walczak W., Łopatecki K., Białystok 2010, s. 111-116.

Opaska J., Działalność polskich architektów w Tbilisi w XIX i w początkach XX wieku [w:] Kwartalnik Architektury i Urbanistyki, z. 1/2012, s. 10-15.

Tiflis. Architektur am Schnittpunkt der Kontinente, Wien 2016, s. 44, 68, 70-71, 86, 96-97.

Wójcik A., Stokłosa M., Polscy architekci na świecie, Warszawa 2020, s. 98-99.

Mapa

Miejsce urodzenia, nauki w gimnazjum oraz studiów architektonicznych na Akademii Sztuk Pięknych


Petersburg, Rosja

W latach 1885-1891 pełnił funkcję architekta miejskiego, prowadził prywatną praktykę architektoniczną, wykładał w Szkole Malarstwa i Rzeźby w latach 1905-1906, miejsce śmierci


Tbilisi, Gruzja

Projekt kamienicy z 1888 roku, miejsce domu oraz prowadzenia pracowni projektowej i firmy budowlanej


8 Daniel Chonqadze St, Tbilisi, Gruzja

Projekt kamienicy z 1885 roku


19 Dimitri Uznadze Street, Tbilisi, Gruzja

Projekt kamienicy z 1887 roku


6 Pavle Ingorokva Street, Tbilisi, Gruzja

Projekt kamienicy z 1901 roku


18 Ialbuzi Street, Tbilisi, Gruzja

Projekt zespół zabudowy Kaukaskiej Stacji Jedwabniczej 1890-1892, dziś Państwowe Muzeum Jedwabiu


6 Giorgi Tsabadze Street, Tbilisi, Gruzja

Projekt gmachu sądu gubernialnego z 1894, dziś Sąd Najwyższy Gruzji


Supreme Court of Georgia, 32 Dzmebi Zubalashvilebi Street, Tbilisi, Gruzja

Projekt budynek gimnazjum męskiego w Batumi z 1897, obecnie Państwowy Uniwersytet im. Szoty Rustawelego


Batumi Shota Rustaveli State University, Batumi, Gruzja

Projekt siedziby Towarzystwa Artystycznego wspólnie z Kornelim Tatiszewem 1898-1901, dziś Państwowy Teatr Akademicki im. Szoty Rustawelego


Rustaveli Theatre, Shota Rustaveli Avenue, Tbilisi, Gruzja

Projekt drogi (serpentyny) z 1894 oraz stacji kolejki szynowej (1903-1905) do Panteonu Mtacminda


Panteon Mtacminda, Tbilisi, Gruzja

Projekt kamienicy Archangelo Andreolettiego z 1901


75 Davit Aghmashenebeli Avenue, Tbilisi, Gruzja

Projekt kamienicy kupca Tumajewa


160 Davit Aghmashenebeli Ave, Tbilisi, Gruzja

Projekt siedziby szkoły muzycznej Cesarskiego Rosyjskiego Towarzystwa Muzycznego (1901-1904), dziś Państwowa Akademia Muzyczna im. Wano Sarajiszwili


V. Sarajishvili Tbilisi State Conservatoire, 8/10 Alexander Griboedov St, Tbilisi, Gruzja

Projekt gmachu Sądu Apelacyjnego, 1898-1900


Kutaisi Court of Appeals, Newport Street, Kutaisi, Gruzja

Miejsce prezentacji dwóch wielkich wystaw przemysłu i rolnictwa z lat 1889 i 1901, przy których był głównym architektem


2 Akaki Tsereteli Ave, Tbilisi, Gruzja